حسین بن علی بن حسین

در اوائل غیبت کبرای بقیةاللّه الاعظم، حجت بن الحسن العسکری (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) نام دو تن از عالمان و محدّثان برجسته، نقل محافل اهالی شهر مقدس قم بود. فقیهانی که هر گاه حدیثی را بیان می‏کردند، مردم از حافظه نیرومند آنها در شگفت شده، و گاه می‏گفتند:
«این دو باید چنین دانش و حافظه‏ای را داشته باشند؛ چرا که به دعای حضرت بقیةاللّه (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) به دنیا آمده‏اند.»(1)
این دو نفر کسی جز شیخ صدوق و برادرش حسین، فرزندان علی بن الحسین بابویه، نبودند.

تولّد
بیش از شصت بهار از عمر پربار علی بن الحسین بن بابویه قمی گذشته بود، ولی هنوز از همسرش که فرزند عموی او، محمد بن موسی بن بابویه بود، فرزندی به دنیا نیامده بود. با این حال او به دلیل بشارت امام حسن عسکری (ع) به او، آسوده خاطر بود. حضرت درحق او چنین دعا فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبک اولاداً صالحین برحمته»؛(2) خداوند متعال از رحمت و کرم خویش، فرزندان شایسته‏ای را از صلب تو، می‏آفریند. علی بن الحسین در انتظار تحقق این بشارت می‏سوخت؛ لذا نامه‏ای به جناب حسین بن روح نوبختی نوشت و از نائب خاص امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - خواست تا از آن حضرت تقاضا نماید، برای او دعا بفرمایند، خداوند فرزندانی فقیه و آگاه به احکام اسلام به او عطا کند. پس از مدّتی در جواب نامه‏اش چنین آمد:
«انک لا ترزق من هذه، و ستملک جاریةً دیلمیّةً ترزق منها ولدین فقیهین.»؛(3) از همسر فعلی خود فرزندی نخواهی داشت؛ولی به زودی کنیزی دیلمی را مالک خواهی شد که دو پسر فقیه و دین شناس از او نصیب تو می‏گردد.
در بعضی از روایات آمده است که پس از سه روز خبر رسید، امام زمان (ع) برای وی دعا فرموده‏اند:
«و انّه سیولد له ولد مبارک ینفع (اللّه) به و بعده اولاد»؛(4) به زودی برای او فرزندی مبارک به دنیا خواهد آمد، (خداوند) به واسطه او منفعت می‏رساند و پس از او نیز فرزندانی خواهد بود.
در تعبیر دیگری آمده است:
«فکتب الیه قد دعونا اللّه لک بذالک، و سترزق ولدین ذکرین خیّرین»؛(5) حضرت برای علی بن الحسین نوشتند: برای تو حاجت از خداوند متعال خواستیم. به زودی دو پسر نیکوکار روزی تو می‏شود.
دعای امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - در حق او به اجابت رسید. خداوند متعال از کنیزی دیلمی که به همسری علی بن حسین در آمده بود، سه پسر به او عنایت کرد و دو تن از آنها طبق فرموده حضرت (ع) از فقها و حافظان نامدار گردیدند:
1 - ابو جعفر محمد بن علی بن حسین: معروف به شیخ صدوق؛.
2 - حسن بن علی بن حسین: وی پارسایی و عبادت پیشه کرد، با مردم چندان ارتباط نداشت، وی در زمره علما و فقها نبود.
3 - ابو عبداللّه، حسین بن علی بن حسین:(6) در این مقاله در باره زندگی این فقیه و محدّث برجسته سخن می‏گوییم.
از تاریخ تولّد حسین بن علی در کتب رجالی سخنی به میان نیامده است، امّا از قرائن روشن است، تولّد وی در اوائل قرن چهارم هجری بوده است؛ زیرا پدر بزرگوارش در سال 304 یا 305 ق برای زیارت قبور ائمه طاهرین (ع) و سومین نایب خاص حضرت بقیة اللّه - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به بغداد می‏رود. نامه‏هایی را که او برای حسین بن روح نو بختی نوشته، بعد از این تاریخ بوده است.(7) در جواب نامه وی، حضرت حجة ابن الحسن (ع) تعبیرهایی چون «ستملک»، «سترزق» یا «سیولد» را به کار برده‏اند. از این تعابیر (با حروف «س») معلوم می‏شود که پس از سال‏های 305، خیلی طول نمی‏کشد که علی بن الحسین؛ صاحب اولاد می‏گردد.
با توجه به این که علی بن الحسین در سال 328 ق از دنیا رفته است؛(8) سال تولد محمد، حسن و حسین را باید بین سال‏های 306 تا 328 دانست.

تباری پاک‏
حسین بن علی، این فقیه نامدار، فرزند علی بن‏حسین بن‏موسی بن‏بابویه‏قمی معروف به «صدوق اوّل»، می‏باشد.
پدر بزرگوارش ابوالحسن علی بن الحسین از فقهای نامدار و محدثان برجسته‏ای است که در حدود سال 235 ق در قم متولد گردید.(9) وی در فقه و حدیث و تقوی و پارسایی از چهره‏های کم نظیر تاریخ اسلام است.
نامه‏ای که امام حسن عسکری (ع) برای او نوشت، جایگاه رفیع وی را در بین دیگر دانشمندان و فقهای قم، و نیز موقعیّت خاص و احترامی را که او در نزد ائمه معصومین (ع) دارد، آشکار می‏کند.
امام حسن عسکری (ع) پس از حمد و ثنای الهی، صلوات بر پیامبر (ص) و سلام بر عترت طاهرینش، خطاب به او می‏نویسد:
«یا شیخی و معتمدی و فقیهی، ابا الحسن علی بن الحسین القمّی! وفّقک اللّه لمرضاته، و جعل من صلبک اولاداً صالحین برحمته»
ای پیر من وای فقیه مورد اعتمادم ابوالحسن علی بن حسین قمی! خداوند تو را بر انجام افعال مورد رضایتش توفیق دهد و از صلب تو به رحمت و کرم خویش، فرزندان شایسته‏ای را پدید آورد.
امام (ع) ، در ادامه این پیام که به حق منشور عبادی، اخلاقی و اجتماعی و سیاسی برای یک زندگانی شرافتمندانه انسانی است، در روزگار پر از مخاطره و گرداب جهالت‏ها و هوس‏ها چنین توصیه می‏کنند:
«تو را به تقوای الهی سفارش می‏کنم، و نیز بر به پا داشتن نماز و پرداخت زکات؛ زیرا نمازِ کسانی که زکات نمی‏دهند، پذیرفته نمی‏شود. تو را به بخشیدن خطای دیگران، فرو خوردن خشم، صله رحم، هم‏دردی با برادران، کوشش در رفع نیازمندی‏های آنان در هنگامه کارها. هم پیمانی با قرآن، خوش خلقی و امر به معروف و نهی از منکر سفارش می‏کنم؛ چرا که خداوند متعال می‏فرماید:
(لاخیر فی کثیر من نجویهم الّا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بین النّاس)(10)
در بسیاری از گفتگوهای در گوشی آنان خیری نیست، جز آن کس که به صدقه یا معروفی امر کند، یا میان مردم، اصلاح پدید آورد.
همچنین سفارش می‏کنم از تمام پلیدی‏ها و زشتی‏ها دوری بجویی؛ بر تو باد به نماز شب خواندن! زیرا پیامبر اکرم (ص) به امام علی (ع) همین سفارش را کرد و فرمود: ای علی! بر تو باد که نماز شب بخوانی - و این جمله را سه مرتبه تکرار نمود. - و هر کس نماز شب را سبک بشمارد، از ما نیست. پس توصیه مرا به کار گیر و شیعیانم را بر انجام آن فرمان ده، تا عمل کنند. بر تو باد به صبر و انتظار فرج؛ زیرا پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «برترین اعمال امت من، انتظار فرج است.» امت من و شیعیان ما همواره اندوهگین خواهند بود، تا فرزندم که پیامبر (ص) بشارت ظهور او را داده است، قیام کند. او زمین را پس از آن‏که پر از ظلم و ستم می‏شود، سرشار از عدالت و برابری خواهد نمود.
ای شخصیت بزرگ من (ابن بابویه قمی)! خود صبر کن و شیعیانم را به صبر بخوان؛ زیرا زمین از آنِ خداوند است، به هر کس از بندگانش که بخواهد، واگذار می‏کند و فرجام نیک برای متّقین خواهد بود. و السلام علیک و علی جمیع شیعتنا و رحمة اللّه و برکاته.»(11)
ابن بابویه دویست کتاب در علوم مختلف دینی تألیف نموده و آثار ارزشمندی بر جای نهاده است. او در سال 329 ق. دار فانی را وداع گفت و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت معصومه (س) (ابتدای خیابان چهارمردان) به خاک سپرده شد. برای آگاهی بیشتر از شخصیت برجسته این محدّث و فقیه بزرگوار به مقاله‏ای که در جلد دوم ستارگان حرم در این زمینه نوشته شده است، مراجعه کنید.

فقاهت
حسین بن علی، همچون برادرش که به دعای حضرت ولیّ عصر - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به دنیا آمد، در بیت علم و تقوا و مهد فقاهت و حدیث بالندگی یافت. او بیش از یک دهه تحت تعلیم پدر بزرگوارش، فقیه و محدّث نامدار عصر (علی بن حسین)، قرار داشت. وی با استعدادی سرشار و شوق زیادی که در تحصیل علم داشت، درجات بلند علوم اسلامی را به سرعت پیمود.
وی گرچه در علم فقه و حفظ حدیث، به مرتبه برادرش شیخ صدوق؛ نمی‏رسید، لکن او هم از فقها و محدّثین برجسته‏ای به شمار می‏آمد که بر سر زبان اهالی قم قرار داشت. او با مسافرت هایی که به بعضی از شهرها نمود، آوازه شهرتش بیشتر مناطق اسلامی را فرا گرفت.
وی در ربیع الاوّل سال 378 ق. به شهر بصره رفت و در آنجا به بیان احادیث و نشر احکام اسلام پرداخت.
از فضایل وی و برادرش همین بس که در کلام گهربار و توقیع شریف امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به عنوان دو شخصیت بسیار نیکوکار «خیّرین» و فقیه «ولدین فقیهین» و نافع «ینفع اللّه به» شناخته شده‏اند.
فقه در زبان قرآن و ائمه معصومین (ع) ، تنها فراگیری برخی از مسائل تدوین یافته و استدلال‏های آن نیست؛ بلکه فقه «تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است.»(12) فقه امروز بخشی از این معنای وسیع است.
از دیگر معانی عمیق فقه در زبان قرآن و روایات، عبارت است از: آشنایی با اصول اعتقادات؛ شناخت مبانی اخلاق و عمل به آنها و ادراک جلالت و عظمت حق تعالی، آن گونه که حاصل آن خوف و خشوع در پیشگاه خداوند متعال وسوق به سوی تقوا باشد.
خداوند متعال می‏فرماید: (فلولا نفر من کلّ فرقةٍ منهم طائفة لیتفقّهوا فی الدّین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلّهم یحذرون)؛(13) چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‏ای کوچ نمی‏کنند، تا در دین آگاهی یابند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟ شاید که بیم ورزند.

کرسی تدریس‏
ابو عبداللّه، حسین بن علی با استعداد سرشار و جدّیّت و شوق زیادی که به تحصیل علم و حفظ احادیث اهل بیت (ع) داشت، به سرعت توانست مدارج عالی فقه و حدیث را بپیماید و بر کرسی تدریس قرار گیرد. ایشان می‏گوید:
وقتی مجلس درس تشکیل دادم، کمتر از بیست سال داشتم. گاهی ابوجعفر، محمد بن علی اسود در مجلس درس من حاضر می‏شد. او وقتی می‏دید من در این سن جوانی با سرعت به سؤال‏های شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعی جواب می‏دهم، بسیار شگفت زده می‏شد و بعد می‏گفت: تعجبی نیست، چون که تو به دعای حضرت امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - به دنیا آمده‏ای.(14)

ارشاد حکّام‏
از مطالعه تاریخ و حدیث چنین به دست می‏آید که همواره رجال شیعه دارای مناصب مهمی در مرکز خلافت و سایر شهرها بوده‏اند، و حکّام وقت به نظرات آنها توجّه می‏کردند.
قدرت و عظمت علمای شیعه در بغداد و قم و به طور کلّی در عراق و ایران، در دوره «دیالمه» به اوج خود رسیده بود. حوزه‏های درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنی بود. دانشمندان شیعه در همه جا با سلاطین دیالمه و وزرای آنان مرتبط و منظور نظر ایشان بودند. رابطه شیخ صدوق؛ و برادرش حسین بن علی بن بابویه، با صاحب بن عبّاد، وزیر دانشمند و ادب پرور «دیالمه»، از نمونه این ارتباطها است.
شیخ صدوق؛ کتاب عیون اخبار الرّضا را به نام صاحب بن عبّاد، تألیف کرد. حسین بن علی بن بابویه؛ نیز کتابی را برای صاحب بن عبّاد به رشته تحریر در آورد.(15)
روشن است که ارتباط با فرمانروایان برای به دست آوردن منصب و یا جلب منفعت دنیایی نبوده است؛ بلکه ارشاد و راهنمایی آنها به سوی حق و عدالت بوده، که خود حاکی از اقتدار و نفوذ علمای شیعه در آن عصر می‏باشد.

استادان‏
حسین بن علی بن بابویه قمی از استادان سترگی بهره‏مند بود، بعضی از آنها که در کتب رجالی به نامشان تصریح شده است، عبارتند از:
1 - پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه قمی: وی بیش از یک دهه تحت تعلیم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گرامیش برای نقل روایاتش اجازه داشت.(16)
2 - برادرش ابوجعفر، محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق(17): وی در حدود سال‏های 306 ق. به بعد در قم متولد شده و در آنجا بالندگی یافته است. او نزدیک به بیست سال، در تعلیم پدر بزرگوارش علی بن حسین قرار داشت. وی بزرگ‏ترین فرزند خانواده و داناترین و عالم‏ترین آنها بود.
در همتایی حافظه نیرومندش جز برادرش، ابو عبداللّه حسین بن علی، مانند دیگری نداشت. تنها برادر و شاگرد او حسین بن علی بود، که قدرت حفظش چون شیخ صدوق زبانزد خاص و عام بود.
شیخ صدوق نزدیک به سیصد اثر علمی و حدیثی تألیف کرد، که تعدادی از آنها به چاپ رسیده است و بیش از ده قرن است که چون چراغی فرا راه علما و دوستداران اهل بیت پیامبر (ص) قرار دارد، همانند: من لایحضره الفقیه در 4 جلد؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ التّوحید؛ ثواب الاعمال؛ الخصال؛ عیون اخبار الرّضا؛ فضائل الاشهر الثلاثه (رجب، شعبان، رمضان)؛ مصادقة الاخوان و معانی الاخبار.(18)
3 - شیخ ابی جعفر محمد بن حسین نحوی.(19)
4 - علی بن احمد بن عمران الصّفّار.
5 - ابوجعفر محمد بن علی الاسود.
6 - حسین بن احمد بن ادریس.(20)

شاگردان‏
حسین بن علی که در سن جوانی بر کرسی تدریس نشست، شاگردان زیادی پروراند، و معارف متعالی اهل بیت (ع) را به آنها منتقل نمود. متأسفانه در کتب رجالی نام اندکی از آنها آمده است. اینان عبارتند از:
1 - ابوالقاسم علی بن حسین، معروف به سید مرتضی؛(21): دانشمندی بزرگ و نابغه‏ای کم نظیر بود. وی در ماه رجب سال 355 ق، در شهر بغداد دیده به جهان گشود. از همان دوران کودکی به یادگیری دانش‏های متداول آن روز پرداخت. او در سنین جوانی در بسیاری از علوم اسلامی به مقام والایی رسید. وی از شاگردان ممتاز مرحوم شیخ مفید(متوفای 412 ق) به حساب می‏آید.
سید مرتضی علاوه بر مسؤولیت‏های مهم اجتماعی و تربیت شاگردان ممتازی همچون شیخ طوسی و ابن برّاج، آثار مهمّی نیز از خود به یادگار گذاشت، که تاکنون تعدادی از آنها در ایران و کشورهای عربی چاپ و نشر یافته و مورد استفاده عالمان، دانشمندان و ادبا قرار گرفته است.
مرحوم علامه امینی در الغدیر نام 86 اثر او را ذکر کرده است. یکی از کتاب‏های مهم وی، دیوان معروف اوست که دارای بیست هزار بیت است. در زمان او غیر از برادرش سید رضی، شاعری همانند او نبود، تألیفات دیگرش عبارتند از: امالی ، شافی، مسائل ناصریّه ، مسائل طرابلسیه و...(22)
سید مرتضی پس از عمری پربار و انجام کارهایی بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگی، روز یکشنبه، بیست و پنجم ماه ربیع الاوّل سال 436 ق در شهر بغداد به جوار حق شتافت. وی در خانه‏اش در محله کرخ به خاک سپرده شد؛(23) اما پس از مدتی پیکر مطهر او را به کربلا آورده، در کنار قبر جدّ بزرگوارش حضرت سیّد الشهدا (ع) و در کنار قبر برادرش سیّد رضی، در «مقبره ابراهیم مجاب»، نیای بزرگشان، دفن کردند.
البته عده‏ای معتقدند که دفن سید مرتضی و سید رضی در کاظمین و کنار قبر حضرت موسی بن جعفر (ع) است.(24)
2 - ابو عبداللّه، حسین بن عبیداللّه بن ابراهیم معروف به غضائری ، دانشمندی برجسته و محدّث و رجالی نامداری است که روایات زیادی نقل نموده است. وی از مشایخ حدیث و اعیان جامعه اسلامی است. او با شیخ مفید؛ هم عصر بود. مرحوم نجاشی؛ و شیخ طوسی؛ و سایر بزرگان نیز از وی حدیث نقل کرده‏اند.(25)
وی در علم رجال دانش فراوانی داشت و احوال و نظرات او در کتب رجالیه نقل شده است، امّا تألیفی در این علم به او نسبت داده نشده است.کتاب رجال ابن غضائری که بین علما معروف است، به دست فرزندش احمد بن حسین بن عبید اللّه غضائری تألیف شده است.(26)
او در علوم مختلف دینی چون فقه و امامت تألیفات زیادی دارد. کتاب‏های کشف التّمویه و الغمّه، التّسلیم علی امیرالمؤمنین بامرة المؤمنین، تذکرالعاقل و تنبیه الغافل فی فضل العلم، عدد الائمه و ماشذّ علی المصنّفین، النوادر فی الفقه، مناسک الحج، و... از جمله آثار اوست.
وی در پانزدهم صفر سال 411 ق. دار فانی را وداع گفت.(27)
3 - حسن بن علی بن حسن قمی: صاحب قدیمی‏ترین تاریخ قم، که ترجمه بخشی از آن در دست است و مورد استفاده علما می‏باشد.(28)
4 - حسن بن احمد بن هیثم عجلی.
5 - احمد بن محمد بن نوح ابوالعبّاس سرّافی.(29)
6 - شیخ الطائفه، محمد بن حسن طوسی؛: وی در ماه مبارک رمضان سال 385 ق، چهار سال بعد از در گذشت شیخ صدوق، متولّد گردید. وی پس از آموزش مقدّمات متداول علمی، در سن 23 سالگی در سال 408 عازم بغداد شد و از شاگردان برجسته عالم نامی آن روز، شیخ محمد بن محمد بن نعمان بغدادی، معروف به شیخ مفید گردید.
شیخ طوسی؛ بعد از رحلت استادش شیخ مفید، چون ریاست علمی و دینی شیعه به بزرگ‏ترین شاگرد او سید مرتضی؛ رسیده بود، به مدت 23 سال از حوزه درسی وی، بویژه علم کلام، فقه و اصول، بهره بود. وی در علم حدیث و روایت، استادان و مشایخ حدیثی استادش، سید مرتضی را درک کرد و مرویّات آنان را بلاواسطه از ایشان فرا گرفت. او در شرح حال استادش سید مرتضی، چنین می‏گوید:
«علی بن حسین معروف به مرتضی، فقیه، متکلّم و جامع تمام علوم می‏باشد... وی از تلعکبری ، حسین بن علی بن بابویه و غیر ایشان که از شیوخ و استادان ما هستند، روایت نقل می‏کند.»(30)
ایشان در این گفتار خود، با صراحت تمام «حسین بن علی بن بابویه» را استاد خود معرّفی می‏کند.
وی در 22 محرّم سال 460 ق، پس از طیّ هفتاد و پنج سال حیات علمی و عمر با فضیلت، با تربیت صدها دانشمند و تأسیس و تقویت قدیمی‏ترین حوزه‏های علمی، و تألیف حدود 50 کتاب و رساله در فنون مختلف، دار فانی را وداع گفت. او در خانه شخصی خود - که به فاصله کمی در سمت شمالی بقعه مطهرة علوی واقع شده بود و بعداً بنا به وصیّت خود او تبدیل به مسجد گردید، و هم اکنون به نام مسجد شیخ طوسی معروف است. - دفن گردید.(31)
7 - ابو هاشم محمد بن حمزة بن حسین بن محمّد بن محمد بن ابراهیم بن محمّد بن موسی الکاظم (ع) .(32)

تألیفات‏
حسین بن علی بن بابویه در موضوعات مختلفی از علوم اسلام تألیفاتی دارد. بعضی از آنها عبارتند از:
1 - کتاب التّوحید
احتمالاً این کتاب نیز مانند کتاب التوحید تألیف برادرش شیخ صدوق بوده، ولی امروزه از چاپ یا نوشته خطی آن خبری در دست نیست.
2 - کتاب نفی التّشبیه‏
این کتاب در ردّ افرادی نوشته شده است که آنها را مشبّهه می‏نامیدند و در بعضی از اوصاف پروردگار مطالب غیر صحیح را ابراز می‏داشتند.
3 - کتابی برای صاحب بن عبّاد، وزیر دانشمند و ادیب دربار دیالمه.
4 - الرّد علی الواقفیّة(33)
این کتاب نیز بر ردّ گروهی از شیعیان که آنها را واقفیّه می‏نامیدند، به رشته تحریر در آمده است.
5 - کتاب سیرة النبی و الائمّة (ع) فی المشرکین(34)
مرحوم نجاشی تمام کتاب‏های وی را به واسطه حسین بن عبیداللّه غضائری نقل کرده است، و شیخ طوسی (460 ق) هم با واسطه و هم بدون واسطه از وی روایت نقل می‏کند.
با اینکه حسین بن علی کتاب‏های متعدّدی تألیف نمود، امّا در عصر حاضر خبری از آنها نقل نشده است.

در منظر اهل نظر
علمای علم رجال با تعبیرهای گوناگونی، حسین بن علی را فقیهی برجسته و محدّثی با حافظه نیرومند و مورد وثوق معرّفی کرده و بعضی از تألیفات وی را برشمرده‏اند.
نجاشی (متوفای 450 ق) می‏گوید:
«حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مورد وثوق می‏باشد، و کنیه‏اش ابو عبداللّه است. وی از پدرش علی بن حسین اجازه داشت. کتاب‏های متعدّدی دارد...»(35)
علّامه می‏گوید:
«حسین بن علی روایات زیادی نقل کرده است و مورد وثوق می‏باشد. او از پدر، برادر و جمع دیگری روایت کرده است.»
ابن داوود نیز مثل علّامه، وی را مورد اطمینان دانسته است.(36)
شیخ حرّ عاملی (متوفای 1104 ق) می‏نویسد:
«شیخ ابوعبداللّه حسین بن علی، برادر شیخ صدوق، رئیس محدّثین می‏باشد. وی شخصی عظیم الشأن و مورد وثوق است.»(37)
صاحب ریاض العلماء می‏گوید:
«حسین بن علی بن بابویه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شیخ منتجب الدّین (متوفای 585 ق) همه از علماء بزرگ بودند؛ امّا بعد از آن اطلاع دقیقی از آنها نداریم.»(38)
محمد علی مدرّس تبریزی می‏نویسد:
«محمد بن علی و حسین بن علی هر دو فقیه بودند و محدّث با حافظه قوی. کثرت محفوظات و خدمات دینی آنها، از نظر تألیفات و تشکیل جلسات درس و بیان معارف اهل بیت (ع) ، حیرت آور بود؛ این همه در اثر توجه ولایی حضرت حجة ابن الحسن - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - بوده است. آنها همواره از این که تولدشان به دعای امام زمان - عجل اللّه تعالی فرجه الشریف - بود، افتخار می‏کردند.»(39)

فرزندان و نوادگان‏
در کتب رجال چنین آمده است که: حسین بن علی بن بابویه و برادرش و فرزندان آن‏ها تا زمان شیخ منتجب الدّین، همه از علمای برجسته و صاحب خدمات ارزنده بودند. بعضی از فرزندان حسین بن علی بن بابویه عبارتند از:
1 - 2 - 3 - شیخ ثقة الدّین ، ابوالقاسم حسن، فرزند حسین بن علی و دو فرزندش به نام‏های محمد و حسین.
4 - شمس الاسلام، حسن بن حسین: وی به حسکا(40) معروف بود و در ری می‏زیست. تألیفات متعددی را در علم فقه و دیگر علوم داشت.
5 - شیخ موفّق الدّین، ابوالقاسم، عبیداللّه فرزند حسن حسکا : وی تمام آثار ارزنده خود را نزد پدرش حسن حسکا قرائت نموده است.
6 - 7 - شیخ ابو ابراهیم اسماعیل ، شیخ ابوطالب اسحاق ، فرزندان محمد بن حسن : که اینان آثار ارزنده خویش رانزد شیخ طوسی؛ قرائت کرده‏اند و آثار فارسی و عربی متعددی از خود به جای نهاده‏اند.
8 - شیخ سعد بن حسن فرزند حسین بن علی.
9 - شیخ بابویه فرزند سعد بن محمد بن حسن بن بابویه: آثارش را نزد جدّش شمس الاسلام ، حسن بن حسین قرائت کرده است. یکی از کتب وی به نام الصراط المستقیم می‏باشد. وی از مشایخ شیخ منتجب الدین است.
10 - شیخ ابوالمفاخر هبة اللّه بن حسن فرزند حسین بن علی.
11 - شیخ ابوالحسن ، منتجب الدّین علی بن عبیداللّه بن حسن حسکا فرزند حسین بن حسن بن حسین بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی: وی از علمای سرشناس و محدّثین مورد وثوق است که در ضبط اخبار بسیار خوب و پرتلاش بود.(41) وی روایات زیادی را از مشایخ متعددی نقل کرده است. کتاب فهرس از اوست که علاّمه مجلسی؛ در بحار الانوار ج 105، از ص 192 تا 298 تمام کتابش را عیناً آورده است.
این بزرگان تعدادی از فرزندان و نوادگان حسین بن علی بودند که شیخ منتجب الدین در فهرس و دیگر علمای رجال شناس، آنها را به عنوان علمای دین شناس، صالح و مورد وثوق معرّفی کرده‏اند.(42)

وفات‏
همان گونه که گفتیم - با توجه به قرائن - ایشان در اوائل قرن چهارم دیده به جهان گشود. همچنین شواهد قوی موجود بیان می‏دارد که وی تا اوائل قرن پنجم در قید حیات بوده است و علمای بزرگی خوشه‏چین خرمن علم و حدیثش بوده‏اند.
شیخ طوسی؛ که چهار سال بعد از رحلت شیخ صدوق؛ برادر حسین بن علی به دنیا آمد، از شاگردان وی می‏باشد. یعنی اگر وی را در حدود سنین بیست سالگی شاگرد وی بدانیم، حسین بن علی باید تا سال 410 ق زنده باشد.
گرچه در اکثر کتب رجالی به سال وفات بعد از وی تصریح نشده است؛ ولی در مقدمه کتاب شریف من لایحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق؛ که به قلم سید حسن موسوی خراسانی تحریر یافته، چنین آمده است: «حسین بن علی در نیمه ماه مبارک رمضان سال 418 ق از دنیا رفت.»(43) با این حساب، ایشان نزدیک به یک قرن زیسته و با پروراندن شاگردان بسیار، آثار ارزشمندی را از خود به یادگار نهاده است. جای مزار وی به طور دقیق معلوم نیست. روحش شاد و راهش مستدام باد.

پی‏نوشت‏ها
1 - من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج 1، مقدمه، ص م.
2 - مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 425.
3 - من لایحضره الفقیه، ج 1، مقدمه، ص ح.
4 - کمال الدین و تمام النّعمة، شیخ صدوق، ج 2، ص 502.
5 - رجال النّجاشی، ص 185.
6 - ریحانة الادب، میرزا محمّد علی مدرّس تبریزی، ج 7، ص 400 و 401.
7 - بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، ملاعلی علیاری، ج 3، ص 298.
8 - کمال الدّین و تمام النّعمة، ص 503.
9 - ر. ک: ستارگان حرم، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، ج 2، ص 26.
10 - نساء، آیه 114.
11 - ستارگان حرم، ج 2، ص 27 - 29؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص 425 و 426؛ سیره چهارده معصوم، محمد محمدی اشتهاردی، ص 943 و مجالس المؤمنین، قاضی نوراللّه شوشتری، ج 1، ص 453 و 454.
12 - منشور روحانیت، امام خمینی (ع).
13 - توبه، آیه 122.
14 - مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 524.
15 - هزاره شیخ طوسی، علی دوانی، ص 40 - 46.
16 - رجال النجاشی، ص 50.
17 - معجم رجال الحدیث، خوئی، ج 6، ص 44 و 45.
18 - کمال الدّین و تمام النّعمه، مقدمه، ص 11 و من لایحضره الفقیه، ج 1، ص مقدمه.
19 - ریاض العلماء، میرزا عبداللّه افندی اصفهانی، ج 2، ص 149.
20 - علل الشرایع، شیخ صدوق، مقدمه، ص 38 و 39.
21 - الغدیر، علامه عبدالحسین امینی، ج 4، ص 270 و بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 1، ص 127.
22 - ر. ک: سید مرتضی، پرچمدار علم و سیاست، دومین مجموعه دیدار با ابرار، محمود شریفی، ص 13 - 36.
23 - فوائد الرّضویه، محدث قمی، ص 285 و امل الآمل، حرّعاملی، ج 2، ص 183.
24 - سید مرتضی، پرچمدار علم و سیاست، ص 75.
25 - ریحانة الادب، ج 4، ص 246 و 247 و ج 7، ص 400.
26 - بحارالانوار، ج 105، ص 194.
27 - رجال النجاشی، ص 51.
28 - فوائد الرّضویّه، ص 143.
29 - علل الشرایع، مقدمه، ص 38 و 39.
30 - مجمع الرّجال، قهپایی، ج 4، ص 189 و هزاره شیخ طوسی، ج 1، ص 54.
31 - ر. ک: هزاره شیخ طوسی، ج 1، ص 1 - 45.
32 - ریاض العلماء، ج 2، ص 149.
33 - رجال نجاشی، ص 50 و ریحانة الادب، ج 7، ص 401.
34 - مجالس المؤمنین، ج 1، ص 429.
35 - رجال النجاشی، ص 50.
36 - بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، ج 3، ص 298.
37 - امل الآمل، ج 2، ص 98.
38 - من لایحضره الفقیه، ج 1، مقدمه، ص ارا.
39 - ریحانة الادب، ج 7، ص 401.
40 - حسکا: مخفف حسن کیااست که در زبان اهل گیلان، «کیا» به معنی مقدّم است.
41 - قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، ص 422.
42 - بحارالانوار، ج 105، ص 195 - 298 و من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص مقدمه.
43 - من لا یحضره الفقیه، ج 1، مقدمه، ص أشا.

منبع: www.hawzah.net