موضوع : پژوهش | مقاله

آسیب شناسی فرهنگ عاشورا چرا و چگونه؟

عاشورا هم اوج حماسه است و هم اوج تراژدی، چشم تاریخ چنین حماسه شکوهبار و چنین تراژدی خونرنگی را، در سراسر حیات بشر، هرگز ندیده است. رامایانه وایلیاد و اودیسه وانه ئید و شاهنامه و هملت را چه جای قیاس با کتاب عاشورا؟

عاشورا، حماسه است؛ از آن رو که امام حسین (ع) یک تنه و بی سلاح، رویاروی حکومتی سفاک ایستاد. به یزید دست بیعت نداد و گفت: کسی مانند من، با کسی مانند یزید، بیعت نخواهد کرد. در مقابل زور، گردن خم نکرد و تن به ذلت نداد و آشکارا گفت: مرگ با عزت بهتر است از زندگی با ذلت ایستاد، جنگید، زخم برداشت، کشته شد ؛ اما همه زخمها در جلو بدنش بود. بدان رو که به دشمن پشت نکرد.

حرکت امام حسین (ع) که منجر به حادثه عاشورا گردید، چیزی جز یک انقلاب اسلامی و تلاش در راستای تحول اصلاح جامعه اسلامی نبود. انقلاب دینی امام حسین (ع) به عنوان مهمترین عامل برقراری اسلام راستین و کوبنده تحریفات دینی، همواره در طول تاریخ مورد بغض دشمنان اسلام و دیانت بوده است. در کنار دشمنان خارجی، همواره دوستان نادان متن جامعه اسلامی و مسلمانان ناآگاه نیز، خواسته یا ناخواسته، ضربه های هولناکی به این حادثه بزرگ وارد کرده اند.

در روزگار پر فتنه رهزنان ایمان و هنگامه پرآشوب دشمنان قرآن، که جامعه دینی و فرهنگ متعالی ما در معرض تهاجم خصم است، مراسم با برکت عزاداری حسینی نیز مانند هر پدیده مردمی دیگر، دستخوش سوء استفاده غرض ورزان و بدخواهان و قدرت های مخرب اعتقادی قرار گرفته و شیطان نیز با اهداف خاصی به میدان آمده و در این باره دخالت و تباه سازی دارد.

استکبار جهانی و وهابیان که از قدرت حقیقی مجالس عزاداری متین و نقش سازنده بزرگداشت خاندان نبی (ع) خبر دارند و راز بقا و ترقی و شهرت و شکوه و شکوت تشیع را در این گونه مراسم و تعظیم و شعائر دینی یافته اند و اقامه عزای حسینی را ستونی پولادین در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه می دانند، و از طرفی چون نمی توانند عاشورا را از فرهنگ شیعه حذف کنند یا مردم را از آن روی گردان نمایند، در پی مخدوش کردن چهره تابناک نهضت عاشورا کوشش های فراوانی کرده اند. از جمله راهکارهای آنها شبهه پراکنی و مناقشه های سست پیرامون عزاداری و گریه برای امام حسین (ع) است. اگر بتوانند با افزدون خرافات و حرکت های افراطی و تفریطی ضمن حفظ صورت آن، رسمش را دگرگون می سازند و خاصیت تحرک بخشی آن را می گیرند و با صرف هزینه های هنگفت مسیر عزاداری صحیح را تغییر و سوگواری های عاطفی را برجسته و بعد معرفتی و حماسی آن را از بین می برند تا دیگر مراسم سوگواری نتواند درس عزت و شهادت بدهد. از سوی دیگر برخی از دوستان امام حسین (ع) که در ارادت آنان تردیدی نیست – با بی توجهی، همان امری را که دشمنان می خواهند دنبال می کنند.

تهدیدات

1. نشر فرهنگ تحریفات و بدعتها و شبهات.

2. تحریف فرهنگ حماسه عاشورا.

3. جا به جایی فرهنگ الگوها.

4. وهن شعائر دینی.

5. تبلیغات منفی و القاء شبهات دشمنان در ناکارآمد جلوه دادن فرهنگ عاشورا.

در هر صورت یکی از وظایف بزرگ مصلحان دینی مبارزه با افت ها و انحرافات معنوی و تاریخی حادثه عاشورا است، چرا که بدون تردید با انحراف در این جریان دینی، حادثه عاشورا تحول سازی و عبرت انگیز بودن خود را از دست داده و تنها به عنوان چیزی از تاریخی که گذشت، محسوب می شود؛ در حالیکه مهمترین هدف عاشورا اصلاح دینی در طول تاریخ اسلام است.

همانگونه که امام حسین (ع) از آغاز حرکت خویش از مدینه تا روز حماسه عاشورا، همواره به آفتها وصدماتی که به دین وارد شده، اشاره کرده و هدف از قیام خود را اصلاح این آسیب ها معرفی نموده است. امام در بخش های مختلفی به این نکته تصریح کرده که چند نمونه از فرمایشات حضرت نقل می شود:

1- الا ترون ان الحق لا یعمل به و ان الباطل لا یتناهی عنه.

آیا نمی بینید که به حق عمل نمی شود و از باطل جلوگیری نمی گردد.

2- انما خرجت لطلب الا صلاح فی امه جدی ارید ان امر بالمعرف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب.

قصد من از خروج، فقط اصلاح امت جدم است. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیرة جدم و پدرم حضرت امیرالمومنین عمل کنم.

بی تردید قیام عاشورا یک انقلاب دینی بود. انقلاب بر محور دینی اسلام و ناشی از آسیب هایی که بعد از رسول اکرم (ص) تا آن زمان به مرور زمان بر دین تحمیل گشت. هدف حضرت اصلاح و درمان آن آسیب ها بود.

تعاریف و اصطلاحات

آسیب شناسی

آسیب شناسی، به مفهوم تبیین آفتها، آسیبها و خطراتی که ماهیت و هویت چیزی را تهدید می کند در ابعاد مادی و معنوی در بسیاری از علوم اجتماعی، فلسفی، کلامی و تجربی مطرح است.

آسیب شناسی در حوزه مادی فرهنگ پدیده های محسوس و عینی که قابل اندازه گیری با قوانین و معیارهای کمی و آماری باشند مانند ابزارآلات، لباس و... محسوب شده و در حوزه معنوی فرهنگ شامل افکار، آراء و عقاید، باورها و نگرشها، ادبیات و... که هر چند قابل اندازه گیری با موازین کمی و آماری نمی باشد مطرح می گردد.

فرهنگ عاشورا

مقصود از فرهنگ عاشورا، مجموعه مفاهیم، سخنان، اهداف و انگیزه ها، شیوه های عمل، روحیات و اخلاقیات والایی است که در نهضت کربلا گفته شده یا به آنها عمل شده یا در حوادث آن نهضت، تجسم یافته است. این ارزشها باورها هم در کلمات سیدالشهداء (ع) و اصحاب و فرزندان حضرت متجلی است. فرهنگ عاشورا همان زیربنای عقیدتی و فکری است که در امام حسین (ع) و شهدای کربلا و اسرای اهل بیت (ع) بود و سبب پیدایش آن حماسه و ماندگاری آن قیام شد. مجموعه آن باورها و ارزشها و مفاهیم را می توان در عنوان های زیر خلاصه کرد: مقابله با تحریف دینی، مبارزه با ستم طاغوتها، و جور حکومتها، عزت و شرافت انسان، ترویج مرگ سرخ بر زندگی ذلت بار، پیروزی خون بر شمشیر و شهادت بر فاجعه، شهادت بر فاجعه، شهادت طلبی و آمادگی برای مرگ، احیاء فریضه امر به معروف و نهی از منکر و سنتهای اسلامی، فتوت و جوانمردی حتی در برخورد با دشمن، نفی سازش با جور یا رضایت به ستم، اصلاح طلبی در جامعه، عمل به تکلیف به خاطر رضای خدا، تکلیف گرایی چه به صورت فتح یا کشته شدن، جهاد و فداکاری همه جانبة، قربانی کردن خود در راه احیاء دین، آمیختن عرفان با حماسه و جهاد با گریه، قیام خالصانه برای خدا، نماز اول وقت، شجاعت و شهامت در برابر دشمن، صبر و مقاومت در راه هدف تا مرز جان، ایثار، وفا، پیروزی گروه اندک ولی حق بر انبوه گروه باطل، هواداری از امام حق و برائت و بیزاری از حکام جور، حفظ کرامت امت اسلامی، لبیک گویی به فریاد استغاثه مظلومان، فدا شدن لبیک گویی به فریاد استغاثه مظلومان، فدا شدن انسان ها در راه ارزشها و...

تحریف های عاشورا

معنی تحریف

تحریف از ماده (حرف) در زبان عربی است، یعنی متمایل کردن یک چیز از آن مسیر اصلی و وضع اصلی که داشته است یا باید داشته باشد. به عبارت دیگر، تحریف نوعی تغییر و تبدیل است، ولی تحریف مشتمل بر چیزی است که کلمه (تغییر) و (تبدیل) نیست.

شما اگر کاری بکنید که یک جمله ای، یک ناله ای، یک شعری، یک عبارتی آن مقصودی را که باید بفهماند نفهماند، یک مقصود دیگری را بفهماند، اینجا می گویند شما این عبارت را تحریف کرده اید.

انواع تحریف

تحریف انواعی دارد و از همه مهمتر این است که تحریف یا لفظی است و یا معنوی. تحریف لفظی این است که ظاهر یک چیز را عوض کنند. مثلا شخصی سخنی به شما گفته است، شما یک چیزی

از گفته او کم کنید، یک چیزی روی گفته او بگذارید، یا جمله های او را پس و پیش کنید که معنی ا ش

فرق کند. بالاخره در ظاهر و در لفظ سخن او تصرف کنید، این را می گویند «تحریف لفظی» اما تحریف معنوی این است که شما در لفظ تصرف نمی کنید، لفظ همین است که هست، ولی این لفظ را طوری می شود معنی کرد که همان معنی صاف و راست و مستقیم آن است، مقصود گوینده هم همین بوده است، و طور دیگری می توان معنی کرد که خلاف مقصد و مقصود گوینده است. وقتی که می خواهید این کلام را برای او شرح بدهید آن را طوری معنی می کنید که مطابق مقصود خود شما باشد نه مطابق مقصد اصلی گوینده. این را می گویند تحریف معنوی».

تحریفهای عاشورا، برخی به «محتوا» بر می گردد، برخی به «شکل» و برخی به «افراد».

کتابهایی که عنوان مقتل نوشته شد و روضه هایی که برای عاشورا گفته و خوانده شد، گاهی چون با انگیزه گریاندن مستمعین بود، ‌آمیخته به مطالب ضعیف، غیر مستند و احیاناً دروغ گشت. علاقه ای که به چهره های عاشورایی وجود داشت، سبب شد در حوادث آن حماسه، غلوها و مبالغه هایی نقل شود که غیر عقلی و باور نکردنی است. آمار و ارقام کشته ها و برخی حوادثی که بظاهر غم انگیز و سوزناک بود،‌ بر اصل واقعه افزوده شد.

انگیزه آن حماسة اجتماعی و خونین نیز، گاهی تا حد «کشته شدن برای شفاعت از گناهکاران امت» تنزل یافت. نوع برخوردهای امام حسین (ع) زینب و امام سجاد (ع) و کودکان و اهل بیت، گاهی به صورت عجز و لابه و ذلت و حقارت در برابر فاسقانی چون یزید و عمر سعد و ابن زیاد و شمر و... درآمد و خواستة بزرگ امام در این میدان حماسه، که در بیعت با حکومت جور بود، به درخواست جرعه ای آب برای لب عطشان خویش یا گلوی خشک علی اصغر در آمد.

در روضه هایی که خوانده می شد و تعزیه هایی که بر پا می گشت و شعرها و نوحه هایی که سروده و اجرا می شد، از زینب و امام سجاد و مسلم بن عقیل و سکینه و... چهره هایی ارائه گشت که با روح بلند وعزتمند و بزرگوار آن خاندان شرف و کرامت، ناسازگار بود.

حتی خصومت دیرین امویان با اساس دینی و وحی و نبوت، به دشمنی شخصی حسین (ع) و یزید تبدیل شد. رسالت یاری رساندن به جبهة گستردة حسین (ع) در طول تاریخ، تنها به سطح گریستن بر تشنگی و

مظلومیت آل عبا پایین آمد و بیش از روضة فکر امام حسین (ع)، روضه جسم پاره پاره او و بیش از پیام خونین سیدالشهداء،‌حلقوم بریده اباعبدالله مطرح شد».

تحریف در یک حادثه تاریخی که این حادثه از نظر اجتماع یک سند است،‌سند اجتماعی است، پشتوانه اخلاقی است، پشتوانه تربیت است، این دیگر چقدر اهیمت دارد! وای به حال آنکه تحریفات، چه تعریف لفظی و چه تعریف معنوی، در موضوعاتی صورت بگیرد که آن موضوعات موضوع عادی نیست.

حال بحث این است که در نقل و بازگو کردن حادثه عاشورا ما هزاران تحریف وارد کردیم، هم تحریفهای لفظی – یعنی شکلی و ظاهری – راجع به اصل قضایا، مقدمات قضایا، متن و حواشی مطلب، و هم [ تحریفهای معنوی که ] در تفسیر این حادثه ما تحریف کرده ایم. با کمال تاسف این حادثه، هم دچار تحریفهای لفظی است و هم دچار تحریفهای معنوی.

پیشینه موضوع

دو تن از عالمان بزرگ شیعه درصد سال پیش ضرورت اصلاح روضه خوانی و عزاداری از خرافات و تحریفات و بدعتها مطرح نمودند، که عبارتند از: میزرا حسین نوری طبرسی، صاحب کتاب مستدرک الوسائل، در سال 1391 قمری، با تالیف کتاب لؤلؤ و مرجان در شرط پله اول و دوم منبر روضه خوانان، عهده دار پاکساری روضه خوانی شد و «اخلاص» و «صدق» را پله اول و دوم روضه خوانی خواند و پرده از چهره ریا و دروغ برداشت همچنین علامه سید محسن امین عاملی، صاحب کتاب اعیان الشیعه، در سال 1346 با تالیف کتاب التنزیه فی اعمال الشبیه، عهده دار پاکسازی عزاداری شد و قمه زنی و شبیه خوانی را تحریم کرد.

التنزیه، به لحاظ خرافه زدایی، مانند کتاب لؤلؤ و مرجان است. همان گونه که میرزا حسین نوری در لؤلؤ و مرجان عهده دار خرافه زدایی از روضه خوانی و پاکسازی آن شده است با این تفاوت که اولا فضل تقدم در خرافه زدایی از آن نویسنده لؤلؤ و مرجان است. ثانیاً لؤلؤ و مرجان تقریباً مقبول واقع شد، اما التنزیه مورد مناقشه قرار گرفت و بر آن ردیه های متعددی نوشته شد.

در عصر معاصر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری در کتاب حماسه حسینی و تحریفات عاشورا بسیار نقادانه و عمیق پیرامون موضوع پرداخته اند.

مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای طی سالهای اخیر بطور جامع و مبسوط در بیانات خود به تحلیل موضوع تحریفات و بدعتهای عاشورا و ضرورت پرهیز از شبهات و بدعتها و تحریفات پرداخته اند، که اخیراً دفتر نشر فرهنگ اسلامی تحت عنوان «نسیم مبارک عاشورا مروری بر نهضت خونین محرم» مجموعه بیانات و رهنمودهای مقام معظم رهبری را در این خصوص به چاپ رسانده است.

راهکارهای زدون خرافات و بدعتها از چهره مقدس فرهنگ عاشورا

1. تحلیل تکوین و ساختاری و کاربردی و آینده نگر فلسفه قیام عاشورا در ابعاد فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی تعمیق، بسط و گسترش آن.

2. استفاده متناسب از تکنولوژی آموزشی در مراکز آموزشی اعم از متوسطه و عالی و رسانه های جمعی خصوصاً صدا و سیما و مطبوعات به گونه ای که هم متضمن ارتقای سطح معلومات مخاطبین و هم حداکثر بهره گیری از منابع غنی و مستند باشد.

3. اتخاذ سیاستهای تشویقی و انگیزش در چهارچوب هدفهای برنامه توسعه چهارم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در زمینه «توسعه مشارکتهای مردمی در عرصه فرهنگ دینی» برنامه ریزی و اقدامهای لازم برای حمایت از هیئتهای مذهبی و تشکلهای دینی با رویکرد بهبود کیفیت فعالیت ها و پرهیز از خرافات و انحرافات » باشد.

4. ایجاد زنجیره ای همگون از گروه های مرجع تاثیرگذار و تاثیرپذیر که در تعامل با یکدیگر بدون بوجود آوردن بحران ناشی از حساسیت در جهت گسترش فرهنگ اصیل عاشورا و «پرهیز از خرافات و بدعت ها» رهنمون شوند.

5. توسعه و حمایت آموزشی و پژوهشی از زیر ساخت های فکری و مولد فرهنگ اصیل عاشورایی.

6. رویکرد آموزشی و فرهنگی به مقوله خرافات و بدعتها و شناخت ماهیت آسیب ها و مصادیق آن و تبیین روش های مناسب جهت کاهش خرافات و بدعتها و ترمیم آسیب ها با استفاده از منابع معتبر و غنی.

7. توجه به ارتباط سیستمی سیر مقتل نگاری، با توجه به اینکه «مقتل نویسی، شعبه ای از دانش تاریخ اسلام است که ابتدای عصر نوین علوم مورد عنایت جامعه تاریخدانان مسلمان بوده است».

8. منابع شناسی در حوزه های مقتل شناسی و ادبیات آئینی.

9. تحلیل نگرش های فکری، فلسفی و کلامی درخصوص واقعه عاشورا.

10. تبیین نقش عوامل فرهنگی، تاریخی، کلامی و سیاسی در زمینه پیدایش تحریفات و بدعتها.

11. بازشناسی نشانه های بدعت ها و تحریفات در حوزه اشکال و نمادهای فرهنگ عاشورا.

12. ریشه یابی و بررسی پیادمدهای تحریفات و بدعتها در فرهنگ دینی جامعه.

13. تعامل با مخاطبین در زمینه شناخت آسیب ها.

14. تعمیق و عمق بخشیدن سطح معلومات و اطلاعات مخاطبین در حوزه فرهنگ عاشورا.

15. تعریف روشهای فرهنگی مقابله با تحریفات و بدعتها.

رویکرد رفتاری مخاطبین

1. التزام عملی مخاطبین نسبت به ضرورت پرهیز از طرح مباحث دارای شبهات و بدعتها که موجب وهن شعائر دینی می شود.

2. استفاده بهینه مخاطبین از منابع و مآخذ معتبر و مستند.

3. نهادینه نمودن آموزه های شعائر عاشورایی (مضامین ارزش، معرفتی و حماسی و مفاهیم کلیدی) در راستای فرهنگ سازی جامعه.