نقدی بر اهداف نظام سرمایه‌داری از دیدگاه اسلام
مقدمه
نظام سرمایه‌داری، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین نظام‌های اقتصادی در جهان مدرن، اهدافی را دنبال می‌کند که عمدتاً بر اساس مفاهیم لذت‌گرایی و رفاه مادی استوارند. این نظام، که بر پایه اصولی همچون فردگرایی، رقابت آزاد و مالکیت خصوصی بنا شده، رفاه عمومی را در دستیابی به بیشترین لذت مادی برای بیشترین افراد تعریف می‌کند. از سوی دیگر، نظام اقتصادی اسلام، با جهان‌بینی متفاوتی به انسان و جامعه می‌نگرد و اهداف خود را بر پایه ارزش‌های الهی، عدالت اجتماعی و تعالی معنوی بنا می‌نهد.
این مقاله به بررسی و نقد اهداف نظام سرمایه‌داری از منظر اسلام می‌پردازد و تفاوت‌های بنیادین این دو نظام را در تعریف مفاهیمی همچون رفاه، عدالت و سعادت فردی و اجتماعی تحلیل می‌کند.
اهداف نظام سرمایه‌داری
نظام سرمایه‌داری اهداف اقتصادی خود را بر اساس مفاهیمی همچون رفاه عمومی، عدالت توزیعی، رشد اقتصادی، کارایی اقتصادی، اشتغال کامل، ثبات قیمت‌ها، حفظ محیط‌زیست و آموزش و سلامت مردم تعریف می‌کند. اما این اهداف در یک رتبه قرار ندارند و اولویت‌بندی آن‌ها بر اساس تأثیرشان بر مفهوم «رفاه» انجام می‌شود.
1. رفاه عمومی به‌عنوان هدف غایی
در نظام سرمایه‌داری، رفاه عمومی به معنای دستیابی به بیشترین لذت مادی برای بیشترین افراد است. این مفهوم بر پایه فلسفه «فایده‌گرایی» بنا شده که لذت و الم را معیار ارزش‌گذاری اعمال انسانی می‌داند. به تعبیر جرمی بنتام، بنیان‌گذار این فلسفه:
«هر عملی که موجب افزایش سرجمع کل لذت شود، شایسته است و هر عملی که موجب کاهش آن شود، ناشایست است.»
2. رشد اقتصادی و عدالت توزیعی به‌عنوان اهداف میانی
رشد اقتصادی، به معنای افزایش تولید و مصرف کالاها و خدمات، در نظام سرمایه‌داری به‌عنوان ابزاری برای دستیابی به رفاه عمومی تلقی می‌شود. عدالت توزیعی نیز تنها در صورتی اهمیت می‌یابد که به افزایش سرجمع کل لذت در جامعه کمک کند.
3. کارایی، اشتغال و سایر اهداف قریب
اهداف دیگری همچون کارایی اقتصادی، اشتغال کامل، ثبات قیمت‌ها و حفظ محیط‌زیست، به‌عنوان اهداف قریب در نظام سرمایه‌داری تعریف می‌شوند. این اهداف تنها از آن جهت مطلوب هستند که بر رشد اقتصادی و رفاه عمومی تأثیر مثبت داشته باشند.
نقد اهداف نظام سرمایه‌داری از دیدگاه اسلام
اسلام، با جهان‌بینی متفاوتی به انسان و جامعه می‌نگرد و اهداف اقتصادی خود را بر اساس مفاهیمی همچون عدالت، رفاه مادی متعادل و تعالی معنوی تعریف می‌کند. در ادامه، نقد اهداف نظام سرمایه‌داری از منظر اسلام ارائه می‌شود.
1. رفاه عمومی: تفاوت در تعریف و اولویت
در نظام سرمایه‌داری، رفاه عمومی به معنای بیشترین لذت مادی برای بیشترین افراد است. اما در اسلام، رفاه مادی به معنای تأمین نیازهای واقعی انسان‌ها تعریف می‌شود و هدف نهایی نیست، بلکه وسیله‌ای برای دستیابی به سعادت معنوی و قرب الهی است.
اسلام، سعادت فردی و اجتماعی را در تعالی روح انسان و عبودیت خداوند می‌داند و رفاه مادی را تنها در صورتی مطلوب می‌داند که به این هدف کمک کند. قرآن کریم می‌فرماید:
«وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا» (قصص: 77)
(در آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن.)
2. عدالت اقتصادی: محور اصلی نظام اقتصادی اسلام
در نظام سرمایه‌داری، عدالت اقتصادی تنها در صورتی اهمیت می‌یابد که به افزایش سرجمع کل لذت کمک کند. اما در اسلام، عدالت اقتصادی یکی از اهداف اصلی نظام اقتصادی است. عدالت اقتصادی در اسلام شامل دو عنصر اساسی است:
- تأمین رفاه مادی برای همه افراد جامعه: اسلام فقر را زمینه‌ساز فساد و انحراف اخلاقی می‌داند و بر رفع نیازهای اساسی همه افراد جامعه تأکید دارد.
- توازن اقتصادی: اسلام اختلاف در سطح زندگی افراد را می‌پذیرد، اما این اختلاف نباید ناشی از ظلم و تبعیض باشد و باید از طریق انفاق و زکات، توازن اقتصادی در جامعه حفظ شود.
حضرت علی (ع) می‌فرماید:
«خداوند حق مستمندان را در اموال توانگران قرار داده است. پس هیچ فقیر گرسنه نماند، مگر به سبب آنچه توانگران از آن بهره‌مند شده‌اند.»
3. رشد اقتصادی: وسیله‌ای برای تحقق عدالت
در نظام سرمایه‌داری، رشد اقتصادی هدفی برتر از عدالت است. اما در اسلام، رشد اقتصادی وسیله‌ای برای تحقق عدالت اقتصادی و تأمین رفاه مادی برای همه افراد جامعه است. اگر رشد اقتصادی به افزایش فقر یا برهم خوردن توازن اقتصادی منجر شود، از نظر اسلام مطلوب نیست.
4. نقد فردگرایی و فایده‌گرایی
نظام سرمایه‌داری بر مبنای فردگرایی و فایده‌گرایی بنا شده است. در این نظام، انسان به‌عنوان موجودی خودمختار و مستقل از جامعه تلقی می‌شود و سعادت او در ارضای خواسته‌های مادی تعریف می‌شود. اما اسلام، انسان را موجودی دو بعدی (مادی و معنوی) می‌داند و سعادت او را در تعالی روح و نزدیکی به خداوند تعریف می‌کند.
قرآن کریم می‌فرماید:
«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (ذاریات: 56)
(و جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا عبادت کنند.)
سعادت فرد و جامعه از دیدگاه اسلام
اسلام، سعادت فرد و جامعه را در قرب الهی و دستیابی به کمال انسانی تعریف می‌کند. این سعادت، از طریق عبودیت خداوند و عمل به دستورات الهی حاصل می‌شود. رفاه مادی، عدالت اقتصادی و رشد اقتصادی، همگی وسایلی برای دستیابی به این هدف غایی هستند.
1. رفاه مادی
رفاه مادی در اسلام به معنای تأمین نیازهای واقعی انسان‌ها و تعدیل خواسته‌ها بر اساس عقل است. اسلام، مصرف‌گرایی و زیاده‌روی را نفی می‌کند و بر قناعت و استفاده بهینه از منابع تأکید دارد.
2. عدالت اقتصادی
عدالت اقتصادی در اسلام شامل تأمین رفاه مادی برای همه افراد جامعه و حفظ توازن اقتصادی است. این عدالت از طریق ابزارهایی همچون زکات، خمس، انفاق و صدقه تحقق می‌یابد.
3. رشد اقتصادی
رشد اقتصادی در اسلام وسیله‌ای برای تحقق عدالت اقتصادی است. اسلام بر کار و تلاش تأکید دارد و بهره‌برداری از منابع طبیعی را برای تأمین نیازهای جامعه ضروری می‌داند.
مقایسه اهداف نظام سرمایه‌داری و اسلام
| محور | نظام سرمایه‌داری | نظام اقتصادی اسلام |
|---|---|---|
| هدف غایی | بیشترین لذت مادی برای بیشترین افراد | قرب الهی و دستیابی به کمال انسانی |
| رفاه مادی | دستیابی به بیشترین لذت مادی | تأمین نیازهای واقعی و تعدیل خواسته‌ها |
| عدالت اقتصادی | اهمیت ندارد مگر در صورت تأثیر بر افزایش لذت کل | هدف اصلی نظام اقتصادی |
| رشد اقتصادی | هدفی برتر از عدالت | وسیله‌ای برای تحقق عدالت |
| نگرش به انسان | موجودی مادی و خودمختار | موجودی دو بعدی (مادی و معنوی) |
نتیجه‌گیری
نظام سرمایه‌داری و نظام اقتصادی اسلام، با جهان‌بینی‌های متفاوتی به انسان و جامعه می‌نگرند و اهداف اقتصادی خود را بر اساس این تفاوت‌ها تعریف می‌کنند. نظام سرمایه‌داری، با تأکید بر فردگرایی و لذت‌گرایی، رفاه مادی را هدف غایی خود می‌داند و عدالت اقتصادی را تنها در صورت تأثیر بر افزایش لذت کل جامعه می‌پذیرد. در مقابل، اسلام، با تأکید بر عدالت، تعالی معنوی و قرب الهی، رفاه مادی و رشد اقتصادی را وسایلی برای دستیابی به سعادت فردی و اجتماعی می‌داند.
این تفاوت‌ها نشان‌دهنده دو رویکرد کاملاً متفاوت به انسان و جامعه است که یکی بر محور مادی‌گرایی و دیگری بر محور معنویت و عبودیت خداوند استوار است.
نظر شما