مفهوم آزادی
واژه آزادی، از زیباترین وایگانی است که ذهن انسان، از روز نخست، با آن آشنایی دارد. آزادی، امیدبخش‏ترین مفهوم را شکل می‏دهد.
این واژه، تنها برای انسان دلپذیر نیست، بلکه دلپذیر هر موجود زنده است. زندگی، با آزادی، همراه است که زندگی بدون آزادی، زیبایی و جاذبه و امیدآفرینی ندارد. مفهوم آزادی، همان رهایی از بندها، قیدها، اسارتها، محدودیتهای نارواست، با کاربردهای گوناگون.
کاربرد آزادی‏این واژه، در اصل مفهوم هماهنگ است؛ لیکن کاربردهای گوناگون دارد: آزادی عقیده، آزادی رفتار، آزادی در برابر بردگی و آزادی اجتماعی.
آزادی عقیده: انسان از نگر تکوین در پذیرش هر باوری، آزاد است. باور عقیده، با جبر پدید نمی‏آید، گرچه باطل باشد.
آزادی رفتار: انسان در رفتار خویش گزینش کار، آزاد است و هیچ‏قدرتی وی را به انجام کاری وا نمی‏دارد.
آزادی در برابر بردگی: انسان در شؤون زندگی، خود تصمیم می‏گیرد و نیروی برتر، او را به تصمیم در این باب وادار نمی‏کند.
آزادی اجتماعی: بین انسانها و گروهها، در فرایند فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شکل می‏گیرد و روشن است که این‏گونه آزادی، پیوند تنگاتنگی با نهاد سیاسی جامعه دارد.
این نوع آزادی، بسته به گونه نگاه و مشی و رفتار حکومتهاست که پاره‏ای از آنها در راه نهادینه کردن و پا بر جایی آن تلاش می‏ورزند و پاره‏ای از آنها، آن را نادیده می‏انگارند.

آزادی اجتماعی
ازویژگیهای نظام مردمی، پرتو افشانی و وجود آزادی اجتماعی است. با پاگیری و استواری آزادی در جامعه، زمینه حضور مردم و همکاری و همراهی آنان در عرصه‏های گوناگون، فراهم می‏شود. نظام بسته به مردم و تنیده با اندیشه‏ها و آرای مردم، از حضور مردم در عرصه‏ها نیرو می‏گیرد و بنیانهای خود را توانا می‏سازد؟ از این روی، از حضور آنان در هر کجا و در هر عرصه، استقبال می‏کند و با پدید آوردن رقابت‏سالم، در راستای جهت‏دهی جامعه به سوی تکامل و استواری ارزشها بهره می‏برد.
نظام سیاسی که به فرهنگ و بالندگی جامعه، دلبستگی دارد و به آن گرایش نشان می‏دهد، یک نظام ارزشی است و آزادی اجتماعی در راستای هدفهای ارزشی آن شکل می‏گیرد. از این روی، آزادی اجتماعی، از مهم‏ترین و درخشان‏ترین شاخصه‏های یک نهاد سیاسی مردمی است.
در برابر، نظامها و رژیمهای غیر مردمی، از پا گرفتن آزادی اجتماعی، سخت در هراسند و تلاش می‏ورزند آن را محدود سازند؛ زیرا در چنین رژیمها و نظامهایی، جامعه، زمینه مساعد برای چالشگری دارد و آزادی اجتماعی سبب می‏شود که قدرتهای سیاسی به گردش درآیند و دست‏به دست‏شوند. از این روی محدود نمودن آزادی، دلیل بر بی پایگی نهاد سیاسی و گسترش آن، گواه است ‏بر استواری و ژرفای مردمی بودن حکومت.

امام علی(ع) و ارزشهای اجتماعی
نظامی که امام علی(ع) در راس هرم آن قرار داشت، چون یک نظام مردمی و ارزشی بود، در زوایای گوناگون، ارزشهای اجتماعی را استقرار بخشید.
نظام سیاسی علوی، به گونه مردمی پاگرفت و ادامه یافت؛ به گونه‏ای که با شکل گرفتن ساختار حکومت و پاگرفتن نهادهای سیاسی، قضایی، اقتصادی و فرهنگی، ارزشهای اجتماعی، مانند: آزادی اجتماعی، عدالت اجتماعی، امنیت ملی، وحدت ملی شکوفا شدند و پایه و پیکر نظام علوی را پوشش دادند.
در این نوشتار برآنیم، یکی از این ارزشهای والای نظام علوی که همانا آزادی اجتماعی باشد، به بوته بررسی نهیم.
آزادی اجتماعی، همان‏گونه که در رفتار علی(ع) جلوه گراست، در اندیشه آن امام همام، به زیباترین شکل، نقش بسته بوده که کتاب بزرگ و جاودانه نهج‏البلاغه گواه آن است. بدین خاطر، بحث را در دو گزاره اندیشه و رفتار امام پی می‏گیریم:

الف. اندیشه:
اندیشه تابناک امام(ع) فراسوی اندیشه‏های بشری است؛ اندیشه زلال وحی است و الهام گرفته از آن. از این روی، مرور زمان در آن راه ندارد، بلکه گذر زمان، مفهوم آن را پویا و شکوفا می‏سازد.
امام در باب کرامت نفس و ارزش والای آن می‏فرماید: نفس کریم خویش را به هیچ ذلت و آلاینده آلوده مساز. از هر رفتاری که پستی نفس را در پی دارد؛ بپرهیز. خواهشهای نفسانی، تو را به ذلت نکشاند. هوشیار باش اگر کرامت‏خویش را از کف نهی، چیزی که همپای آن باشد، و وجود ندارد که به کف آری! خویشتن را اسیر دیگران مساز که خدای سبحان تو را آزاد آفریده است:
«اکرم نفسک من کل دنیة وان ساقتک الی الرغائب فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا ولاتکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا.» (1)
این اندیشه والا، عامل اسارت انسان را در دو چیز می‏جوید: درونی و بیرونی.
خواهشهای نفسانی، از درون انسان را به زبونی وا می‏دارند و قدرتهای بیگانه از بیرون، کرامت و آزادی انسان را تهدید می‏کنند.
امام همام، به هر دو آسیب، هشدار می‏دهد که انسان هوشمند، نباید اسیر هیچ یک گردد.
نیز می‏فرماید: «یا ایها الناس ان آدم لم‏یلد عبدا ولا امة وان الناس کلهم احرارا.» (2)
هان ای مردمان، پدر شما آدم، مرد، یا زن برده متولد نساخت. همه انسانها آزادند.

ب. رفتار:
امام این اندیشه والا و ناب را در رفتار خود، موبه‏مو پیاده کرد. همان‏گونه که در اصل حکومت، تحمیل را بر مردم روا نداشت، در مدیریت و ارائه آن نیز، ارزشهای اجتماعی را پیاده و جلوه‏گر ساخت. امام، آزادی را گستراند و هیچ‏گونه تنگنایی که ارزشها را تهدید کند، پدید نیاورد. در رفتار سیاسی خویش این حقیقت را شکوفان ساخت، تا برای همگان الگو باشد و سرمشق حرکت و رفتار سیاسی. شاخصه‏های آزادی اجتماعی را در محورهای زیر می‏توان جست:

1. مشارکت و بیعت:
از شاخصه‏های حکومت امام، آزادی دادن به مردم در نقش‏آفرینی در عرصه سیاست و مشارکت اجتماعی در تعیین سرنوشت و پذیرش نهاد سیاسی.
امام، با این که خود را از سوی خداوند سبحان، گمارده شده بر سریر رهبری می‏دانست و حق خود و خود را شایسته‏ترین فرد برای آن پست، خرسندی مردم را در شکل‏گیری حکومت، معیار بنیادین به شمار می‏آورد. پس از کشته شدن عثمان، در پاسخ مردم که به او روی آورده بودند و از او می‏خواستند که رهبری امت اسلامی را بپذیرد، فرمود: «دعونی والتمسوا غیری‏» (3) مرا رها کنید و به سراغ دیگری بروید.
این بازپس زدن و نپذیرفتن بدان خاطر نبود که رهبری را حق خود نمی‏دانست، بلکه بدین جهت‏بود که در ضمن شفاف نمودن موضع‏گیریهای احزاب و گروهها، مردم فرصت اندیشه داشته باشند و با هوشمندی کامل و با توجه به پیچیدگیهای موجود، به حضرت دست‏بیعت‏بدهند. از این روی، امام، پس از مدتی، مراسم بیعت مردم با خویش را، آشکارا و در حضور همگان و خرسندی و خشنودی مردم برگذار کرد و خود در این‏باره می‏فرماید: «ولا تکون بیعتی الا عن رضا المسلمین.» (4) بیعت من، جز با رضا و خشنودی مسلمانان نبود.
در گزینش کارگزاران و استانداران، حضرت تلاش می‏ورزید افراد برخاسته از متن توده‏ها را برگزیند و بر این پستها برگمارد و به شدت از گزینش وابستگان به طایفه‏ها و اشراف و آنان که با مردم پیوندی نداشتند و یا نشان داده بودند که اهل‏برتری دادنهای ناروایند، پرهیز می‏کرد.
به مالک اشتر فرمود: بدترین همکاران تو، آنان خواهند بود که با ستم‏پیشگان و اشرار همراه و همکار بوده‏اند. این همراهان ستمکاران و گسستگان از ملت و آنان که زمانی در جبهه مقابل مردم قرار داشته‏اند، نباید محرم اسرار تو باشند.
مالکا! باید کسانی را بر گزینی که شایسته باشند و از چاپلوسی به دور. آنانی که نه تنها چاپلوسی نمی‏کنند که تلخ‏ترین انتقاد را علیه تو روا می‏دارند: «ثم لیکن آثرهم عندک اقولهم بمر الحق لک.» (5)
و آن کس را بر دیگران بگزین که سخن تلخ حق را به تو، بیش‏تر بگویند.

2. مشاوره:
اصل مشاوره، یکی از شاخصه‏های آزادی اجتماعی است. امام، این اصل را پاس می‏داشت و در رفتار سیاسی و اجرای امور، بر رایزنی با صاحب نظران، نخبگان، باتجربگان و خبرگان تکیه داشت.
زیرا این اصل، معیار دیگری است‏برای سهیم شدن مردم در امور و سبب می‏شود اندیشه‏ها رشد کنند و بالنده گردند و کارها استواری یابند.
از آن‏جا که این اصل مهم است و کارگشا و سبب استواری کارها می‏شود خداوند می‏فرماید: «وامرهم شوری بینهم.» (6)
امام به این اصل اساسی و کارامد، هم در اندیشه و هم در رفتار توجه دقیق فرمود:

الف. اندیشه:
«لامظاهرة اوثق من المشاوره.» (7)
هیچ پشتیبانی استوارتر از رای زدن نیست.
«من شاور الرجال، شارکها فی عقولها.» (8)
هرکس با مردمان رای زد، خود را در خرد آنان شریک ساخت.
«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء.» (9)
آن که پیشاپیش رایها تاخت، درست از خطا بازشناخت.
«والاستشاره عین الهدایة.» (10)
و رای زدن، دیده راه یافتن است.
«لاتکفوا عن مقالة بحق او مشورة بعدل.» (11)
پس از گفتن حق، یا رای زدن در عدالت‏باز مایستید.

ب. رفتار: امام در انجام کارها، با اهل‏نظر، خبرگان و یاران به رایزنی می‏پرداخت که در تاریخ نمونه بسیار دارد. از جمله با عبدالله بن عباس، با یاران درگاه جنگ صفین و شنیدن رای و نظر موافقان و مخالفان جنگ. (12)

3. آزادی گفتار:
آزادی گفتار از شاخصه‏های مهم آزادی اجتماعی است. گفتار به عنوان ابزار ابراز عقیده، اگر از آزادی بایسته و شایسته برخوردار باشد و در گره‏گشاییهای اجتماع به کارآید و در بیان کاستیها نقش آفرین باشد و روشنگر، جامعه نمونه و سالم و متعالی شکل می‏گیرد و تمدن اسلامی درخشش خویش را می‏آغازد.
اگر مردم، بویژه صاحب‏نظران، خبرگان، کارشناسان، اهل‏دانش و بینش در میان کاستیها و آسیبها، آزاد باشند و بتوانند ضعفها را در فرآیندهای گوناگون پ‏یوهشی، مدیریتی و فرهنگی بیان کنند، جامعه، همه سویه رشد می‏کند و می‏شکوفد و به سوی تعالی و کمال پیش خواهد رفت.
فضای آزادی که در زمان حضرت امیر(ع) پدید آمده بود، سبب گردید جریانهای فکری بسیاری پدید آیند. همان گونه که گروه و تشکل همسو با امام، ابراز عقیده می‏کرد و در جامعه دیدگاههای خود را مطرح می‏ساخت، گروههای دیگر نیز، دیدگاههای خود را آشکارا مطرح می‏ساختند که عبارت بودند از: قومیت‏حمراء، حزب عثمانیه، اشراف، بی‏تفاوتها، ناکثین، مارقین و قاسطین.

1. گروه همسو:
مهم‏ترین و نقش‏آفرین‏ترین گروه در زمان امام علی(ع) یاران صمیمی و همراه امام بودند که خاستگاه جریان زمان رسول خدا است و این جریان، در دوران رسول خدا پدید آمد و اندیشه و آرمانش از زلال وحی سرچشمه گرفت و پیش رفت، تا پس از قتل عثمان، مجال ظهور در عرصه را یافت و قدرت‏مندانه حضور یافت. و در دوران حکمروایی حضرت، به عنوان نیرویی قدرت‏مند، بر هرم قدرت جای گرفت و بازوی علی(ع) شدند در عدل‏گستری و ستم‏ستیزی و آبادگری.
این جریان، همان جریان بزرگ و باشوکتی است که پس از قتل عثمان، از هر سوی به سوی علی(ع) بسان سیل سرازیر شد.
امام علی(ع) در این باره می‏فرماید:
«ینثالون علی من کل جانب.» (13)
مردم از هر سوی، روی به من نهادند.
این جریان بزرگ، در دو محور اساسی، بازوی امام قرار گرفت.
در استقرار بخشیدن به نهادهای سیاسی، مدیریتی و قضایی نظام سیاسی.
مقابله و رویارویی با فتنه‏انگیزان.
برجستگان و پیشقراولان و پیشاهنگان این جریان ناب‏اندیش ارزش‏گرا، افزون بر فرزندان امام: (حسن و حسین (ع)، محمدبن حنفیه) عبارت بودند از:
مالک‏اشتر، محمدبن ابوبکر، اویس قرنی، عبدالله بن عباس، عمار یاسر، قیس‏بن سعد، سهل‏بن حنیف، عثمان‏بن حنیف، زیدبن صوحان، عدی‏بن حاتم، حجربن عدی، عمروبن حمق، عبدالله بن جعفر، مخنف‏بن سلیم، ابو ایوب انصاری، خزیمة‏بن ثابت، مالک‏بن حمزه و.... (14)

2. بی‏تفاوتها:
جریانی که در زمان امام به گونه روشن‏و با موضع‏گیری آشکار، خود را نمایاند، گروه بی‏تفاوت نسبت‏به مسائل مهم سیاسی و عمومی جامعه بود. این ویژگی و گونه رفتار، بیش‏تر، ریشه در طبیعت رفاه‏طلبی انسان دارد؛ لکن فرصت‏بروز تشکل‏گونه در لوای حکومتهایی می‏یابند که به مردم آزادی اجتماعی می‏دهند. امام، چون به همه آزادی عمل داد، هر کسی برابر خصلتی که داشت، به سویی گرایش یافت، یکی حق را برگزید و یکی باطل را و گروهی این پسندیدند و گروهی آن را. امام، بارها از این گروه گلایه کردند و زبان به شکوه گشوده است.
سرشناسان و چهره‏های مشهور این جریان، اینانند: عبدالله‏بن عمر، سعدبن ابی‏وقاص، اسامة‏بن‏زید، محمدبن سلم، حسان‏بن ثابت، قدامة‏بن مظعون، عبدالله‏بن سلام، مغیرة‏بن شعبه، سلمة‏بن وقش (15) و....

3. قومیت‏حمراء:
این‏گروه مهاجر غیر عرب، پیش از حکومت امام علی(ع) در کوفه و پیرامون آن روزگار می‏گذراندند؛ اما در دوران فرمانروایی امام، فرصت تشکل یافتند.
این گروه، همواره ابزار دست‏بنی‏امیه بودند و در زمان امام حسن‏مجتبی(ع)، نقش ویران‏گری علیه اهل‏بیت(ع) داشتند.
زیادبن ابیه، از اینان به عنوان نیروی سرکوب‏گر اهل‏بیت(ع) بهره می‏برد.
اینان، با پستی، رذلی، خشونت‏طلبی و جیره‏خواری، خوگرفته بودند. چنان قدرت گرفتند و چتر سیاه سرکوب‏گری و ستم خویش گستراندند که کوفه را به نام آنان، یاد می‏کردند: (کوفه‏الحمراء)
این قوم غداره‏بند، گرچه در زمان حضرت امیر(ع) آشکارا حرکتی علیه امام انجام ندادند و به طور طبیعی هم، امام با آنان کاری نداشت، ولی از آزادی دوران امام و فرصتی که پیش آمده بود، استفاده کردند و حزب مخوف خویش را تشکل دادند (16) و خود را برای مجالی دیگر آماده ساختند.

4. حزب عثمانیه:
جریانی که در زمان عثمان، در حجاز پدید آمد و با کمکهای بی دریغ عثمان، گسترش یافت. حز ب عثمانیه، در تمام شهرها ریشه دواند و مدیریتهای کلان را عهده‏دار شد و با دستبرد به بیت‏المال، ثروتها اندوخت و زمینه را از هر جهت‏برای تشکیل حکومت اموی فراهم ساخت.
در دوران حکومت امام علی(ع) سران این حزب در حجاز و عراق به سر می‏بردند و تنها مهره اصلی آنان؛ یعنی معاویه در شام به سر می‏برد.
این گروه در جریانهای اجتماعی و سیاسی دوران امام علی(ع) نقش مهم و کلیدی داشت و توطئه‏ها و فتنه‏های علیه امام را رهبری می‏کرد. در فتنه ناکثین و قاسطین، در مرکز توطئه قرار داشت.
در زمان امام مجتبی(ع) که تشکل همسوی با امام ضعیف شد، این گروه، فرصت جولان و مانور یافت و حکومت اموی را بنیان گذارد.
سران این گروه عبارتند از:
حکم بن عاص، مروان بن حکم، ولیدبن عقبه، عبدالله بن ابی‏سرح، عبدالله‏بن عامر، سعیدبن عاص، یعلی‏بن منیه، عبدالله بن عمرو حضرمی، عبدالله‏بن قاسم ربیعه، عمروبن حریث، عمارة‏بن ولید، حجربن عمر، عمربن سعد، ابوبرده، پسر ابوموسی، اسماعیل و اسحاق، دو پسر طلحه. (17)
5. خوارج:
این جریان، با ک‏یاندیشیهایی که داشت، در حکومت امام علی(ع) به گونه سازمان‏یافته، پا به عرصه اجتماع گذاشت و علیه امام و آرمانهای بلند آن عزیز، دست‏به کار شد و در صفین، خدمت‏شایانی به معاویه کرد و رخنه در جبهه علوی افکند و سپاه حق را در اوج پیروزی، زمین‏گیر ساخت!
این گروه ک‏یاندیش، پس از صفین به سازماندهی خود پرداخت. امام باک‏یاندیشیها، غوغاسالاریها، گستاخیها و بدزبانیهای وابستگان به این گروه، مدارا کرد، تا این که جامعه اسلامی را ناامن کردند و دست‏به فتنه‏گری یازیدند و گروهی از مردم را با خود همراه ساختند و در نهروان گردآمدند. علی(ع) با آنان برخورد نظامی کرد و به تعبیر زیبای خودش، چشم فتنه را از حدقه بیرون افکند: «فانا فقات عین الفتنة.» (18)
جریانها و گروههای فتنه‏انگیز دیگر هم بودند که حضرت، به آنها میدان عمل داده بود و عرصه را بر آنها تنگ نگرفته بود، تا این که دست‏به توطئه و ترفند زدند و امام در برابرشان ایستاد و با تدبیر آتشی که بر می‏افروختند، خاموش می‏کرد.
امام انتقاد از خود را و از مدیریت‏سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نظامی که خود در راس هرم آن قرار دارد، بر می‏تابد و حتی مردم را به این کار بر می‏انگیزد و تشویق می‏کند و می‏فرماید: از گفتن سخن حق درباره من دریغ نکنید: «ولاتکفوا عن مقالة بحق.» (19)
و به کارگزاران خویش سفارش می‏کند: از چاپلوسان بپرهیزند و آنان را به کاری برنگمارند و افراد جسور منتقد را برگزینند که سخن تلخ حق را بیش‏تر بگویند: «ثم لیکن آثر هم عندک اقولهم بمر الحق لک.» (20)
امام در اوج فرمانروایی و اقتدار، چنان فروتن بود که مردم در زیر لوای آن مرد خدا، احساس آرامش می‏کردند و با وی به گفت‏وگو می‏پرداختند و رای و نظر و گاه انتقاد خویش را به آن حضرت اعلام می‏داشتند و حضرت با روی گشاده به پرسشهای آنان پاسخ و ابهامها را توضیح می‏داد.
در گیرودار جنگ جمل، حارث‏بن حوت، در محضر امام اظهار داشت: آیا طلحه و زبیر، با آن پیشینه درخشان قدم در راه باطل می‏نهند؟
پرسش بسیار عمیق در هنگامه بسیار حساس ابراز شده بود؛ زیرا از یک سوی حق بودن امام را زیر سؤال می‏برد و از دیگر سوی، در گاه نبرد و در برهه‏ای سخت ابراز شده بود.
امام، از طرح این پرسش و با انتقاد، برنیاشفت، بلکه پاسخی دقیق، تحلیلی و شفاف به وی داد که تو وایگون می‏اندیشی، افراد را معیار حق قرار داده‏ای و می‏خواهی از راه کسان به حق دست‏یابی. باید نخست، حق را شناخت، آن گاه پیروان آن را و باطل را باید شناخت، آن‏گاه پیروان آن را.
«یا حارث انک نظرت تحتک ولم‏تنظر فوقک فحرت انک لم‏تعرف الحق فتعرف من اتاه ولم‏تعرف الباطل فتعرف من اتاه.» (21)
یا پس از لیلة الهریر جنگ صفین، مردی از اصحاب او برخاست و گفت:
«نهیتنا عن الحکومة ثم امرتنا بها فما ندری ای الامرین ارشد.»
ما را از داوری بازداشتی، سپس خود، داور گماشتی. ما نمی‏دانیم کدام یک از دو کار، راست و استوار است.
امام، از انتقاد وی، با استدلال و برهان پاسخ می‏دهد (22) و در ضمن چهره او را می‏شناساند که در خطبه 19 نهج‏البلاغه، بازتاب یافته است.

نهادینه شدن آزادی
درگستراندن، پیاده کردن، رواج و استقرار آزادی در جامعه، نباید از آسیبهایی که چه بسا با بد استفاده کردن از این عمت‏بزرگ، گریبانگیر مردم، جامعه و دین و آیین مردم می‏شود، چشم‏پوشید و آن را نادیده انگاشت. آزادی، از دو سوی ممکن است آسیب ببیند:
1. خود کامگیها.
2. ولنگاری.
خودکامگی و استبداد، آزادی، این حق فطری، طبیعی و انسانی انسان را محدود می‏سازد و ولنگاری و بد استفاده کردن از آزادی، به خطر افکندن و دست‏اندازی به آزادی دیگران است.
هر جامعه انسانی، معیارها، ارزشها و ترازهایی برای خود دارد و به آنها پای‏بند است. مردم باورهایی دارند مورد احترام و با تمام وجود به آنها علاقه‏مند، از این روی، نباید ولنگاری، هرج‏ومرج‏طلبی، دامن‏زدن به ناهنجاریها، تقدس‏زداییها، در پرتو نام‏آزادی، به این معیارها، ترازها و ارزشهایی که قوام جامعه به آنهاست، آسیب بزنند. در جامعه‏های دینی، دین حدومرزها را روشن می‏کند و نباید هیچ‏گونه حرکتی در لوای آزادی، با ارزشها و مرزهایی که دین ترسیم می‏کند و کارشناسان خبره، ترسیم‏گری دین را به آگاهی مردم می‏رسانند، ناسازگاری داشته باشد و به آن آسیبی برساند.
این که شماری می‏پندارند محدود کردن خودکامگیها و قلدرمآبیها و جلوگیری از غوغاسالاری‏ها، تهمتها، افتراها، بدگوییها، شبهه‏پراکنیها، دروغ‏گوییها، مخالف آزادی است، نگرشی یک‏سویه از آزادی اجتماعی دارند و خود این اندیشه و این گونه نگرش، از جمله بزرگ‏ترین بازدارنده‏های استقرار آزادی است و اینان در صف مخالفان آزادی قرار می‏گیرند و این پندار آنان آفت‏بزرگی است‏برای آزادی اجتماعی و باید با این آفت مقابله شود.
امام علی(ع) با تلاش بنیادین و برنامه‏ریزی شده خود، آزادی اجتماعی را نهادینه و به روشنی مرز آن را از توطئه و فتنه‏انگیزی جدا کرد و بر این باور بود که با قانون‏مند شدن آزادی، زمینه استقرار آن فراهم می‏شود.
اکنون به چند مورد در این باره اشاره می‏شود:

الف. درجریان بیعت مردم با امام، امام هشیارانه این نکته را برای مردم، به گونه شفاف بیان کرد: بیعت، اختیاری است، همگان باید با رضامندی و خرسندی کامل، در میثاق ملی شرکت‏بجویند. هیچ‏نیرویی حق ندارد کسی را وادار به بیعت کند؛ اما پیمان‏شکنی، پس از بیعت، ممنوع است؛ زیرا پیمان‏شکنی گونه‏ای توطئه، علیه مدیریت‏سیاسی است، باعث تشتت و ضعف جامعه می‏گردد. امام، پیشاپیش، زمینه این توطئه را از بین می‏برد:
«ان الخیار للناس قبل ان یبایعوا فاذا بایعوا فلاخیار لهم.» (23)
اختیار، پیش از بیعت و پیمان است، پس از بیعت اختیاری در پیمان‏شکنی وجود ندارد.

ب. در مورد گروه خوارج، امام همام، تا زمانی که آنان در حد یک جریان انحرافی و ک‏یاندیش، اندیشه خرافی خود را نشر می‏دادند و این جا و آن‏جا از آن سخن می‏گفتند، آنان را تحمل کرد و ک‏یاندیشی آنان را با برهان و تحلیلهای نورانی، شفاف و روشن ساخت. لیکن از برهه‏ای که پا از این فراتر نهادند و به فتنه‏گری و فتنه‏انگیزی و ناامن کردن جامعه اسلامی روی آوردند، امام با این جریان انحرافی برخورد قاطع کرد و چشم فتنه را در آورد.

ج. در جریان رویکرد مردم پرشور مدینه به حضرت و شرکت‏سران احزاب و تشکلهای سیاسی برای بیعت‏با حضرت، شماری از سران احزاب، مانند ناکثین، اصرار بر بیعت‏با حضرت داشتند، لیکن به گونه سری و پنهانی.
امام، از این اصرار بر بیعت و آن هم به گونه پنهانی و نه در انظار مردم، احساس توطئه و ترفند کرد. به خوبی می‏دانست که طلحه و زبیر می‏خواهند با بیعت پنهانی، از یک سوی، با حضرت بیعت کرده باشند و از سوی دیگر، در فرصت مناسب، بیعت‏خود را انکار کنند. امام چنین بیعتی را نپذیرفت و از آنان خواست، اگر می‏خواهند پیمان ببندند و دست‏بیعت‏به وی بدهند، در انظار مردم و به گونه آشکار باشد:
«ان بیعتی لاتکون سرا فاخرجوا الی المسجد، فمن شاء بایعنی فخرج الی المسجد.» (24)
مراسم بیعت‏با من، سری و به دور از چشم مردم برگزار نمی‏شود. به سوی مسجد بشتابید. هر کسی می‏خواهد با من بیعت کند، به مسجد برود.
امام، با این برخورد خردمندانه، موضع احزاب را شفاف می‏سازد که اگر برآنند تا همراه و همگام با نهاد سیاسی باشند، باید آشکارا اعلام کنند و اگر نمی‏خواهند همراه باشند، باز هم آشکارا و به گونه شفاف و روشن اعلام کنند. زیرا با روشنگری و موضع روشن گرفتن، زمینه فریبکاری از بین می‏رود و مردم گرفتار نیرنگ و ترفند آنها نمی شوند.
امام با دوراندیشی و حرکت مدبرانه، راه را بر بهره‏برداریهای نادرست و ترفندها بست. از این روی، ناکثین، همیشه در برابر این پرسش مهم، که چرا پیمان شکستید؟ شرمسار بودند و پاسخ نداشتند. یکی از علتهایی که این حزب، کست‏خورد و در برنامه خود ناکام ماند، همین موضوع بود که سران آن آشکارا بیعت کردند و پیمان شکستند.

د. حنظلة‏بن ربیع، در جلسه رایزنی درباره جنگ صفین، آزادانه در مخالفت‏با جنگ سخن گفت. علی(ع) نه تنها با او هیچ برخوردتندی نکرد که اجازه داد هرکجا می‏خواهد برود. ولی او از این مجال بهره نادرست‏برد و شبانه به معاویه پیوست. امام وقتی دریافت که حنظلة‏بن ربیع، توطئه کرد، دستور داد خانه‏اش را خراب کنند. (25)
امام، مخالفت‏حنظله را در هنگامه جنگ، بر می‏تابد و به او اجازه می‏دهد به هر کجا که می‏خواهد برود؛ اما توطئه او را بر نمی‏تابد و خیلی زود و بی‏درنگ در برابر توطئه موضع‏می‏گیرد.

ه. امام بر منبر کوفه، خطبه می‏خواند، در سخن او جمله‏ای آمد: (هذا جزاء من ترک العقد. این سزای کسی است که جانب دوراندیشی را نپاید) اشعث‏بن قیس بر او خرده گرفت و گفت: این سخن به زیان توست، نه به سود تو. امام، نگاه خود را بر او دوخت و فرمود:
«تو را که آگاهانید که سود من کدام است و زیان من کدام؟ لعنت‏خدا و لعنت‏کنندگان بر تو باد. ای متکبر متکبرزاده، منافق کافرزاده، یک بار در عهد کفر اسیر گشتی، بار دیگر در حکومت اسلام، به اسیری درآمدی و هر دوبار، نه مال تو، تو را سودی بخشید و نه تبارت به فریادت رسید.» (26)
این فراز، حکایت از برخورد امام، با انتقاد توطئه آمیز دارد. امام که به نیت اشعث‏پی‏برد، با سخنان برنده خویش، رسوای عام و خاصش ساخت و نقشه و ترفند او را برای یاران برملا کرد و با این حرکت زیبا و بجا، بین آزادی اجتماعی و توطئه جدایی افکند و به مسلمانان فهماند، مرز این دو کجاست.
این روش امام، همان نهادینه‏سازی آزادی اجتماعی است. در این مرام، آزادی نباید زمینه‏ساز توطئه‏گردد. آزادی برای شکوفایی و بالندگی جامعه است، نه برای فسردگی و از هم‏گسستگی آن.

برآیند سخن
امام از طرح اندیشه‏ها، تجربه‏ها، گوناگون نظرها، راه‏حلها، پیشنهادها، انتقادها و... هیچ‏دل‏نگرانی و دغدغه‏ای نداشت و از آن بیدها نبود که به این بادها بلرزد، در یادش همه موجها را هر چند سهمگین و خشماگین، بر می‏تافت؛ اما همه این بردباریها و تحملها و برتابیدنها و گوش‏فرادادنها، در گاه توطئه و ترفند، هوشیارانه بر می‏خاست و توطئه را از هر کس و هر گروه، در نطفه خفه می‏کرد.
امام، با این روش زیبا و خردمندانه، آزادی را نهادینه می‏ساخت و توطئه را می‏شناساند و بر می‏انداخت.

پی‏نوشتها:
1. «نهج‏البلاغه‏»، صبحی صالح، نامه‏31/401، بیروت.
2. «روضه کافی‏»، محمد کلینی، ج‏8/69، آخوندی.
3. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه 92/136.
4. «تاریخ الرسل والملوک‏»، جریر طبری، ج‏4/152 153، مؤسسه علمی، بیروت.
5. «نهج‏البلاغه‏»، نامه 53.
6. سوره «شوری‏»، آیه 38.
7. «نهج‏البلاغه‏»، حکمت‏113/488.
8. همان، حکمت 116/500.
9. همان، حکمت 173/501.
10. همان، حکمت، 211، 506.
11. همان، خطبه 216/335.
12. «وقعه صفین‏»، نصربن مزاحم منقری/92 99.
13. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه‏3/49.
14. «تاریخ الرسل والملوک‏»، جریر طبری، 4/248؛ «فتوح‏البلدان‏»، ح‏1/559؛ «وقعه صفین‏»/205، 241.
15. «تاریخ الرسل والملوک‏»، ج‏4/154 156.
16. «صلح الحسن‏»، شیخ راضی آل‏یاسین/72، منشورات الشریف الرضی.
17. «مروج‏الذهب‏»، مسعودی، ج‏2/334، دار الهجرت؛ «تاریخ یعقوبی‏»، ج‏2/74، اعلمی؛ «صلح الحسن‏»/68؛ «فتوح البلدان‏»، ج‏2/461.
18. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه 93/137.
19. همان، خطبه‏216/335.
20. همان، نامه مالک‏اشتر.
21. «شرح نهج‏البلاغه‏»، ابن میثم بحرانی، ج‏2/586، حکمت 244، دارالاحیاء التراث العربی.
22. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه‏121/177.
23. «ارشاد»، شیخ مفید، ج‏1/243، مؤسسه آل‏البیت.
24. «انساب الاشراف‏»، احمدبن یحی بلاذری، ج‏3/11، دارالفکر، بیروت؛ «تاریخ الرسل والملوک‏»، ج‏4/152.
25. «وقعة صفین‏» /97
26. «شرح نهج‏البلاغه‏»،ابن‏میثم، ج‏1،خطبه 18/212؛ «نهج‏البلاغه‏»، صبحی صالح، خطبه 19.

منبع: / فصلنامه / حوزه / شماره 99
نویسنده : حبیب الله احمدى