اسلاوی ژیژک  مترجم: رحمان بوذری

منبع: thephilosophicalsalon.com

جوک قدیمی بامزه ای هست درباره رادیو ایروان در دوران حکومت شوروی: یکی از شنوندگان زنگ می زند و می پرسد، «درست است که رابینوویچ [شخصیتی شبیه ملانصرالدین] در مسابقه بخت آزمایی یک ماشین نو برده؟» و رادیو این طور جواب می دهد: «علی الاصول بله، درست است، فقط قضیه این است که یک ماشین نو نبوده، یک دوچرخه قدیمی بوده، آن را هم نبرده بلکه ازش دزدیده اند.» آیا درست همین قضیه در مورد سرنوشت کنونی تعالیم مارکس، ۲۰۰ سال بعد از تولدش، صادق نیست.

بگذارید از رادیو ایروان بپرسیم: «آیا امروزه مارکس هنوز به کار می آید؟» می توانیم جواب را حدس بزنیم: علی الاصول بله، مارکس وصفی حیرت آور از رقص دیوانه وار نیروهای سرمایه داری به دست می دهد، رقصی که درست در زمانه ما به اوج جنون آمیز خود رسیده است، یعنی بیش از صدوپنجاه سال پس از توصیف شگفت انگیز مارکس، ولی… جرالد الن کوهن چهار ویژگی مفهوم کلاسیک مارکسیستی را از طبقه کارگر برشمرده: ۱) اکثریت جامعه را تشکیل می دهد؛ ۲) ثروت جامعه را تولید می کند؛ ۳) اعضای آن استثمارشدگان جامعه اند؛ ۴) اعضای آن مستمندترین آدم های جامعه اند. وقتی این چهار ویژگی با هم جمع شوند به دو ویژگی دیگر منجر می شوند: ۵) طبقه کارگر در یک انقلاب چیزی برای ازدست دادن ندارد؛ ۶) طبقه کارگر می تواند وارد فرایند تغییرشکل انقلابی جامعه شود و می شود.۱ طبقه کارگر امروز واجد هیچ یک از چهار ویژگی اول نیست. ازاین رو ویژگی های ۵ و ۶ به وجود نمی آید. (حتی اگر بخش هایی از جامعه امروز همچنان واجد برخی از ویژگی های فوق باشند، این ویژگی ها دیگر در یک عامل سیاسی واحد جمع نمی شوند: مستمندترین ها در جامعه دیگر کارگران نیستند و الی آخر.)

بن بست تاریخی مارکسیسم فقط در این واقعیت نهفته نیست که به بحران نهایی سرمایه داری امید بسته، و در نتیجه نمی تواند دریابد که چطور سرمایه داری از هر بحران قوی تر از پیش بیرون می آید. در بدنه کلاسیک مارکسیسم خطای به مراتب غم انگیزتری در کار است که ولفگانگ اشتریک آن را به بهترین شکل توصیف کرده: مارکسیسم درباره «بحران نهایی» سرمایه داری راست می گفت؛ ما امروز به وضوح در این بحران بسر می بریم؛ ولی ماجرا فقط این است که این بحران یک فرایند طولانی تباهی و ازهم پاشیدگی است که هیچ نفی و رفع هگلی سهل الوصول و مشهودی ندارد، هیچ عامل سیاسی وجود ندارد که چرخشی ایجابی در این تباهی ایجاد کند و آن را به قالب گذاری درآورد به مرحله بالاتری از سازماندهی اجتماعی:

اینکه سرمایه داری در مقام یک دوران تاریخی تنها زمانی پایان می یابد که جامعه ای بهتر و جدیدتر در دسترس باشد، و یک سوژه انقلابی حاضربه یراق داشته باشیم تا این جامعه را با آرمان پیشروی ابنای بشر در عمل محقق کند، چنین تصوری یک تعصب مارکسیستی – یا بهتر بگوییم، مدرنیستی – است. پیش فرض این تصور مرتبه ای از به دست گرفتن زمام سیاسی تقدیر مشترک ماست که با ویرانی عاملیت جمعی، و راستش ازبین رفتن امید به چنین عاملیتی، در انقلاب جهانی نولیبرال حتی خواب و خیال آن را هم نمی توانیم ببینیم.۲

مارکس جامعه ای را در نظر داشت که رفته رفته به بحران نهایی خود نزدیک می شود، وضعیتی که در آن پیچیدگی حیات اجتماعی به یک تخاصم مهم و ساده می رسد بین سرمایه دارها و اکثریت پرولترها. ولی نگاهی گذرا به انقلاب های کمونیستی قرن بیستم روشن می کند که این تخاصم ساده هرگز اتفاق نیفتاد: جنبش های کمونیستی رادیکال همواره خلاصه می شدند به اقلیت معدودی از پیشگامان، و برای کسب سیادت سیاسی بایست صبورانه منتظر یک بحران (معمولا یک جنگ) می ماندند، بحرانی که کورسوی امیدی به آنها می داد. در چنین لحظاتی یک گروه پیشگام اصیل می تواند فرصت را غنیمت بشمارد، مردم را بسیج کند (ولو اینکه اکثریت را تشکیل ندهند) و زمام امور را به دست گیرد. کمونیست ها در این زمینه همیشه بی اندازه «غیرجزمی» بوده اند و آماده اینکه انگل وار به موضوع دیگری بچسبند: صلح و زمین در روسیه، رهایی ملی و وحدت علیه فساد در چین… آنها خیلی خوب می دانستند که دیر یا زود کار بسیج مردم خاتمه می یابد و با احتیاط دم و دستگاه قدرت را آماده می کردند تا در آن لحظه آنها را بر کرسی قدرت بنشاند. (در تقابل با انقلاب اکتبر که به صراحت دهقانان را متحدان ثانوی خود می شمرد، انقلاب چین حتی وانمود نکرد انقلابی پرولتری است: مستقیما کشاورزان را پایه کار خود می دانست.)

یگانه ایراد مارکسیسم غربی (و حتی خود مارکسیسم) غیاب سوژه انقلابی است: چگونه است که طبقه کارگر نمی تواند از طبقه ای در- خود به طبقه ای کاملا برای- خود تبدیل شود و خود را در هیات یک عامل انقلابی متشکل سازد؟ این ایراد علت وجودی اصلی ارجاع به روانکاوی است. روانکاوی دقیقا به این جهت احضار شد تا آن سازوکارهای لیبیدویی ناخودآگاهی را تبیین کند که مانع از ظهور آگاهی طبقاتی مندرج در نفس وجود (وضع اجتماعی) طبقه کارگر است. بدین ترتیب، رگه حقیقی تحلیل اجتماعی- اقتصادی مارکسیستی حفظ می شد؛ دلیلی نداشت به نظریات «تجدیدنظرطلبانه» درباره ظهور طبقات متوسط و این حرف ها راه دهیم. دقیقا به همین دلیل، مارکسیسم غربی مدام در جستجوی بازیگران اجتماعی متفاوتی بود که می توانستند نقش عامل انقلابی را ایفا کنند و بازیگر جایگزینی برای طبقه کارگری باشند که اوضاع واحوال مناسبی نداشت: دهقانان جهان سوم، دانشجویان و روشنفکران، حاشیه نشینان مطرود… اخیرترین روایت این ایده به پناهجویان برمی گردد: تنها هجوم سیل انبوهی از پناهجویان می تواند چپ رادیکال اروپا را احیا کند.

این خط فکری از هر جهت وقیح و کلبی مشرب است. صرف نظر از اینکه چنین تحولی مسلما به افزایش بسیار زیاد وحشی گری علیه مهاجران می انجامد، جنبه حقیقتا جنون آمیز این ایده طرح و برنامه آن است که می خواهد خلا ناشی از نبود پرولتاریا را با واردکردن آن از خارج پر کند، به طوری که انقلاب را برون سپاری کنیم و با یک عامل انقلابی جایگزین به آن برسیم.

ناکامی طبقه کارگر در مقام سوژه انقلابی از قبل در هسته اصلی انقلاب بلشویکی موجود بود. هنر لنین یافتن «پتانسیل خشم» (اصطلاح پیتر اسلوتردیک) در دهقانان مستاصل بود. انقلاب اکتبر پیروز شد چون شعار «صلح و زمین» اکثریت عظیم دهقانان را خطاب قرار می داد و لحظه گذرای نارضایتی ریشه ای آنان را از آن خود می کرد. لنین از همان یک دهه قبل در این راستا فکر می کرد و به همین دلیل از دورنمای موفقیت اصلاحات ارضی پیوتر استولپین (۱۹۰۶- ۱۹۱۱) وحشت زده شد، هدف از این اصلاحات ایجاد یک طبقه جدید و قوی از کشاورزان مستقل بود. او نوشت، اگر اصلاحات استولپین موفق شود فرصت انقلاب چند دهه از دست می رود. همه انقلاب های موفق، از کوبا تا یوگسلاوی، از این الگو پیروی کرده اند، در یک وضع بی نهایت بحرانی فرصت را غنیمت شمرده و رهایی ملی یا سایر «سرمایه های خشمگین» را به درون خود کشیده اند. البته در اینجا یک حامی پروپاقرص منطق مبتنی بر سیادت سیاسی خواهد گفت این منطق بسیار «متعارف» انقلاب است، دقیقا و تنها از خلال مجموعه ای از هم ارزی ها میان مطالبات متکثر که همیشه از اساس تصادفی اند و در گرو مجموعه شرایطی خاص و حتی منحصر به فرد، به «توده های بحران زده» می رسیم. انقلاب هیچ وقت موقعی اتفاق نمی افتد که همه تخاصم ها در یک تخاصم بزرگ حل شوند، بلکه وقتی اتفاق می افتد که این تخاصم ها دست به دست هم دهند و قوای خود را یکپارچه کنند.

مسئله فقط این نیست که انقلاب دیگر قطار تاریخ را به پیش نمی برد و از قوانین آن تبعیت می کند، چون یک تاریخ اعظم نداریم، چون تاریخ فرایندی باز و تصادفی است. مسئله چیز دیگری است و آن اینکه انگار قانون اعظم تاریخ اعظمی در کار بوده، نوعی خط اصلی کم وبیش آشکار و غالب بر تحول تاریخی، و انگار انقلاب تنها در شکاف های بین آن اتفاق می افتد، «برخلاف جریان رود». انقلابیون بایست صبر پیشه کنند تا دوره زمانی (معمولا بسیار کوتاه) سوءکارکرد علنی یا فروپاشی سیستم فرارسد، کورسوی فرصت را دریابند، قدرت را که به تعبیری کف خیابان است و آماده قبضه کردن قبضه کنند، و آن وقت سلطه خود را بر آن مستحکم کنند، دم و دستگاه هایی بسازند و غیره، طوری که وقتی گیجی اولیه از بین رفت و اکثریت مردم هشیار و از وضع جدید ناامید شدند، با توجه به پایه های مستحکم آن دیگر نتوان از آن خلاص شد و دیر شده باشد.

در ضمن کمونیست ها همیشه به دقت محاسبه کرده اند در چه لحظه ای دست از بسیج کردن مردم بردارند. بگذارید سراغ انقلاب فرهنگی در چین برویم که بی تردید عناصری از یک اتوپیای محقق شده در خود داشت. دقیقا در پایان این انقلاب، پیش از آنکه خود مائو مانع از تحریک مردم شود (چون درجا به هدف خود رسیده بود: استقرار مجدد قدرت خود و خلاصی از رقابت میان اعضای رده بالای نومنکلاتورا) ما شاهد «کمون شانگهای» هستیم: یک میلیون کارگر که صرفا شعارهای دولتی را جدی گرفته اند، خواستار الغای دولت و حتی خود حزب اند و نوعی سازماندهی مستقیم و اشتراکی جامعه. این نکته معنادار است که در همین نقطه مائو دستور می دهد ارتش مداخله کند و نظم را بازگرداند.

تناقض اینجاست: همان فردی که سوار بر یک خیزش مهارگسیخته می شود می کوشد نهایت قدرت شخصی خود را بر آن اعمال کند – یعنی هم پوشانی نهایت دیکتاتوری و نهایت رهایی بخشی توده ها.

بنابراین، به این سوال که آیا نقد مارکس از اقتصاد سیاسی در دوران سرمایه داری جهانی همچنان مناسبت دارد بایست جوابی حقیقتا دیالکتیکی داد: نه فقط نقد مارکس از اقتصاد سیاسی، طرح کلی او از نیروهای پویای سرمایه داری، همچنان به تمامی فعلیت دارد و با وضع کنونی جور درمی آید، بلکه باید یک گام جلوتر رفت و ادعا کرد، تنها امروز و با سیطره سرمایه داری جهانی است که به تعبیر مغلق هگل، واقعیت به پای مفهوم واقعیت رسیده. ولی تغییر جهت حقیقتا دیالکتیکی در اینجا وارد می شود: درست در همین لحظه فعلیت یابی تمام و کمال بایست محدودیت ها ظاهر شوند؛ لحظه پیروزی همان لحظه شکست است. بعد از غلبه بر موانع بیرونی، تهدید جدید از درون می آید و اشاره دارد به فقدان انسجام درونی. وقتی واقعیت کاملا به پای مفهوم واقعیت رسید، خود این مفهوم بایست تغییر شکل یابد. تناقض حقیقتا دیالکتیکی در اینجا نهفته است: مارکس صرفا بر خطا نبود، عمدتا راست می گفت، ولی تحت اللفظی تر از آنچه خود توقع داشت.

خب، چه نتیجه ای می گیریم؟ آیا باید متون مارکس را سندهای جذابی از گذشته بدانیم و دیگر هیچ؟ به موجب یک تناقض دیالکتیکی، خود بن بست ها و ناکامی های کمونیسم در قرن بیستم، بن بست هایی که به وضوح ریشه در محدودیت های بینش مارکس داشتند، در عین حال شاهدی است بر فعلیت کمونیسم: راه حل کلاسیک مارکسیستی جواب نداد ولی مشکل کماکان پابرجاست. کمونیسم اکنون نه نام یک راه حل، بلکه نام یک «مشکل» است، مشکل «امور مشترک» در همه ابعاد آن – امور مشترک طبیعی مثل وسایل معاش ما، مشکل امور مشترک بیوژنتیکی ما، مشکل امور مشترک فرهنگی ما («مالکیت معنوی»)، و آخرین مورد که به اندازه موارد دیگر بااهمیت است، امور مشترک به منزله فضای کلی نوع بشر که هیچ کس را نمی توان از دایره شمول آن بیرون گذاشت. راه حل هرچه که باشد باید با «این» مشکلات دست و پنجه نرم کند.

در دوران حکومت شوروی، گفته مشهور مارکس به پل لافارگ، «خب معلوم است که من مارکسیست نیستم»، این طور ترجمه شد: «اگر مارکسیسم این است، من مارکسیست نیستم». این ترجمه غلط به خوبی تغییرشکل مارکسیسم را در گفتار دانشگاهی نشان می دهد: در مارکسیسم شوروی، حتی خود مارکس مارکسیست بود، و در همان دانش کلی که تشکیل دهنده مارکسیسم است مشارکت می کرد. اینکه او تعالیمی ایجاد کرده که بعدا با عنوان «مارکسیسم» شناخته می شود او را از مارکسیست بودن مستثنا نمی کند، و ازاین رو انکار او فقط به نسخه خاصی از آن بر می گردد که به خطا خود را «مارکسیست» می خواند. مراد مارکس چیزی رادیکال تر بود: شکافی خود مارکس را، که رابطه ای جوهری با تعالیم خودش دارد، از «مارکسیست ها»یی جدا می کند که پیرو این تعالیم اند. این شکاف را می توان در جوک معروف برادران مارکس هم دید: «چقدر شبیه ایمانوئل راولی هستی – ولی خب من خود ایمانوئل راولی ام – آهان پس عجیب نیست که اینقدر شبیهش هستی». آدمی که ایمانوئل راولی است شبیه به ایمانوئل راولی نیست: صرفا خود راولی است. و به همین ترتیب، مارکس خود یک مارکسیست نیست (یک مارکسیست در میان مارکسیست ها)؛ او خود منبع ارجاعی است که از مجموعه مارکسیست ها معاف است. ارجاع به اوست که دیگران را مارکسیست می کند. و امروز تنها راه وفاداری به مارکس دیگر «مارکسیست» بودن نیست بلکه تکرار ژست بنیانگذار مارکس به شیوه ای نو است.

پی نوشت ها:

۱- G.A.Cohen، If You’re an Egalitarian، How Come You’re So Rich?، Cambridge (MA): Harvard University Press ۲۰۰۱.

۲- Wolfgang Streeck، How Will Capitalism End?، London: Verso Books ۲۰۱۶، p. ۵۷.