در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران طبق اصول 13 و 14، ایرانیان زرتشتی، کلیمی و مسیحی، تنها اقلیت های دینی شناخته می شوند که در حدود قانون، در انجام مراسم دینی خود آزادند و در احوال شخصیه و تعلیمات دینی، بر اساس آیین خود عمل می کنند. در اصل 14 قانون اساسی آمده است که به حکم آیه شریفه (لاینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم وتقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین)، دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند، نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلاقی حسنه، قسطو عدل اسلامی عمل کرده حقوقی انسانی آنها را رعایت کنند. این اصل برای کسانی معتبر شناخته شده که بر ضد اسلام و جمهوری اسلامی ایران توطئه و اقدام نکنند.
پیش از این اصل، قانون اساسی در اصل یازدهم، مسلمانان را یک ملت واحد دانسته، و بین اهل سنت و شیعیان تمایزی قائل نشده است. طبق اصل 11، به حکم آیه کریمه (ان هذه امتکم امه واحده و أنا ربکم فاعبدون)، همه مسلمانان یک امت اند و دولت جمهوری اسلامی موظف است، سیاست کلی خود را بر پایه ائتلاف و اتحاد ملل اسلامی قرار دهد و بکوشد تا وحدت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جهان اسلام تحقق یابد.
قانون اساسی در ادامه در اصل 12 بر حقوق اهل سنت تاکید کرده وآورده است: دین رسمی ایران اسلام و مذهب جعفری اثنی عشری است و این اصل الی الابد غیر قابل تغییر است و مذاهب دیگر اسلامی، اعم ازحنفی و شافعی، مالکی، حنبلی و زیدی دارای احترام کامل هستند وپیروان این مذاهب در انجام مراسم مذهبی، طبق فقه خودشان آزادند ودر تعلیم و تربیت دینی و احوال شخصیه (ازدواج، طلاق، ارشاد و وصیت)و دعاوی مربوط به آن، در دادگاه ها رسمیت دارند و در هر منطقه ای که پیروان هر یک از این مذاهب اکثریت داشته باشند، مقررات محلی درحدود اختیارات شوراها بر طبق آن مذهب خواهد بود.

حفظ حقوق پیروان سایر مذاهب 1
در مقاله حاضر پس از ذکر پیشینه ای از سیر تحولات دینی در ایران پیش از اسلام، اقلیت های دینی مطرح در قانون اساسی و نه اقلیت های مذهبی اسلامی بحث و بررسی می شود و تاریخچه، عقاید، آداب و رسوم آنها بیان می گردد.

پیشینه
بنابر کهن ترین مطالب ودایی و با استنباط از متون متیائی، می توان باور داشت که آریاییان نخستین، مشتمل بر هند و ایرانیان در نیمه دوم هزاره دوم، پیش از میلاد مسیح، دارای دو گروه خدایان بودند که اسوره (ایرانی: اهوره) و دیوه (ایرانی: در اوستا daeve و در فارسی باستان daive) نامیده می شدند. این گروه خود به دو گروه خدایان و ضدخدایان تبدیل می شدند که هر دو گروه از خدایی واحد، از خدا ـ پدری قدیم به وجود می آمدند. جدایی جغرافیایی بین آریاییان نخستین و تلفین عقایدآنها با عقاید بومی، در نهایت موجب شد تا در هند اندیشه های آرمانگرا ورویگردان از جهان مادی و در ایران اندیشه های دو گانه پرست، بابرخوردهایی پرهیز گرایانه یا به عکس، نسبت به جهان مادی به وجودآید. 2
در ایران باستان، آیین متیرائیسم (مهر پرستی)، آیین مانوی و مزدک، آیین زرتشتی، یهودیت و مسیحیت رواج داشت که پس از ورود اسلام، اهل کتاب به حیات معنوی خود ادامه داده، تا به امروز در ایران زمین تداوم یافتند. آیین متیرائیسم را آیین اسرار نامیده اند. اسرار متیرائیسم باپا فشاری و اصرار حفظ می شد و بنا به گفته ها، برای افرادی که به درجات عالی نائل می آمدند، مکشوف می گردید. به همین جهت نوشته هایی ازآیین متیرائیسم در دست نیست، چرا که به جای نوشتن به نقاشی ونقش برجسته سازی اکتفا شده است. اساس مهرپرستی بر این اعتقاداست که مر خدای بزرگ است و خدایان بزرگ کوچک تر از او. متیرائیسم براساس پرستش آتش و قوای طبیعت، مثل باد و طوفان، آسمان و کوه وجنگل و پرداختن به سحر و جادو بنا نهاده شده است. متیرائیسم را دین اکثریت مردم ایران در دوره اشکانیان یا حداقل مذهب خانوادگی اشکانیان دانسته اند. این آیین با گسترش دین زرتشتی به خصوص دردوره ساسانی از میان برداشته شد. 3
آیین مانوی ازسه آیین زرتشتی، بودایی و مسیحی گرفته شده بود. این مسئله بیشتر معلول ارتباط و نسبت های مانی با پیروان این آیین دانسته شده است. در ابتدای ورود اسلام به ایران، مسلمانان توجه خاصی به مانویان نداشتند. از نظر آنها مانویان، نه تنها ملحد و پیرو پیغمبردروغین بودند، بلکه مخالف طبیعت و جامعه و دشمن حکومت اسلامی به شمار می آمدند؛ از این رو با گذشت زمان و به خصوص در زمان عباسیان که زمان تشکیل و تثبیت عقاید دینی بود، مانویان مورد توجه حکومت وقت قرار گرفتند و بسیاری آنها به مهاجرت به ترکستان شرقی در غرب چین 4 مجبور شدند.
در آیین مزدک نیز اصل سخن، اشتراک حاکمیت است. این اصل به نظر مزدک از فکر حکومت اشتراکی و شرکت همگان در حاکمیت سرچشمه گرفته بود. اقبال لاهوری، مزدک را پیامبرمردم گرای ایران باستان نامیده است. واقعه کشتار مزدکیان در اواخر سال 528 میلادی یااوایل سال 529 میلادی رخ داد و علت آن نقشه ای بود که مزدکیان درمورد ولیعهدی (کلووس پذشخوار شاه) پسر قباد کشیده بودند ومی خواستند علیرغم تصمیم شاه، با توطئه، این شاهزاده مزدکی را برتخت ایران جای داده و خسرو را از سلطنت محروم سازند. اگر چه درزمان خلفای اموی و عباسی بار دیگر زمینه برای مزدک گرایی در ایران فراهم شد؛ اما توجه توده مردم که حساب اسلام ناب را از حساب خلفای ظالم وقت جدا کرده بودند، مجالی را به مزدک گرایی نداد. مسلمانان مزدکیان را اهل کتاب ندانسته و برای مذهب آنان ریشه آسمانی قائل نبودند و مزدک گرایی را مانند مانوی گری و متیرائیسم نوعی زندیقیه به شمار می آوردند و پیروان این آیین ها نتوانستند، به حیات خود در ایران ادامه دهند و تا امروز دوام یابند. 5

زرتشتیان
در آیین زرتشتی، دین یا به زبان اوستایی دئنا (Daena) به معنای (دیدن، شناختن، فهمیدن و نیز وجدان) آمده است. اشوب زرتشت، پیام و آموزه های خود را (دئنا و نگوهی) (Daena Vanguhi) نامیده که به معنای دین خوب و وجدان خوب است. در دین زرتشتی، دیندار کسی است که با کمک فرد، به دین و شناختن دنیای درون و پیرامون خودپرداخته، راه راستی و درستی را یافته و برگزیده باشد. نام های متعددی برای نامیدن زرتشتیان نظیر مزدایی، مزدسینی یا مزداپرست، اهورایی وبهرین به کار گرفته می شود. 6
تاریخ زرتشتیان با پیدایش اشوزرتشت آغاز می شود. اشوزرتشت که نام اوستایی او (زرتوشترا) (Zarathushtra)است، براساس محاسبات نجومی و زبان شناسی، به 1767 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد واز آنجا که او در سن 30 سالگی پیام خود را آشکار کرد، 1737 سال پیش از میلاد مسیح، تاریخ رسمی زرتشتیان است.
زادگاه زرتشت را سرزمین (ایران ویج) در شمال شرقی ایران، منطقه ای شامل آسیای مرکزی، افغانستان و شمال غربی پاکستان دانسته اند. اوستا مکان زایش او را ساحل رودخانه (دارجا) می داند که به احتمال زیاد رودخانه (سیحون) یا (آمودریا) است. زرتشت در سن سی سالگی دین خود را آشکار کرد. نخستین و بزرگ ترین کار او، به دورانداختن و انکار همه خدایان و خدای گونه هایی که مورد پرستش مردم بودند و در برابر شناساندن (خداوند یگانه).
از این رو در آغاز به سختی با مقاومت ها روبرو شد و در مدتی نزدیک به ده سال، تنها پسر عموی او (مدیوماه) (Madiomah)به معنای نیمه ماه و سپس پسر بزرگ ترش (اسیدواستر)، با او همراه و همدین شدند. به همین دلیل به همراه گروه کوچکی زادگاه خود را ترک کرد و به سوی جنوب و جایی که نام و آوازه ای از (ویشتاسب) یا (گشتاسب)، شاه کیانی داشت، رهسپار گشت. زرتشت نزدیک به دو سال به بحث و گفت و گوپرادخت، تا سرانجام ویشتاسب و همسرش آتوسا و وزیرانش (جاماسب) و (فرشوشتر)، پیام او را پذیرفتند و به دین وی گرویدند. دراین دوره بود که شمار زرتشتیان افزایش یافت. در عصر هخامنشیان بیشتر پادشاهان و مردم زرتشتی بودند؛ بی آنکه دین زرتشتی، دین رسمی باشد. ساسانیان دین زرتشتی را دین رسمی کشور اعلام کردند وموجب گسترش بیش از پیش آن شدند.
در قرن هفتم میلادی، پس از ورود مسلمانان به ایران، بیشتر ایرانیان مسلمان شدند و اسلام به جای دین زرتشتی، دین رسمی کشور شد. درقرن نهم میلادی گروهی از زرتشتیان به هندوستان مهاجرت کردند و به پارسیان هند معروف شدند. گروهی دیگر در ایران ماندند و به عنوان زرتشتی به زندگی خود ادامه دادند. تاورینه که در سال 1632 تا 1668، دردوره صفوی به ایران سفرهایی داشته و مشاهدات خود را به رشته تحریردر آورده، در کتاب چهارم سفر نامه خود چنین می نویسد: (در میان این ادیان متعدد و مختلف، پیروان سه آیین در ایران اکثریت را دارند. اول دین اسلام که دین پادشاه و دین بیشتر مردم است. دوم دین گبرها(زرتشتیان) که آیین قدیم ایرانیان است؛ پیش از آنکه دین اسلام رواج یابد. سوم، مذهب ارامنه که اکثر آنها از عیسویان شرقی هستند وجلفامرکزشان است؛ ولی در بسیاری از دهات و شهرهای ایران هم پراکنده هستند) در زمان قاجاریه مرکز زرتشتیان ایران، یزد و کرمان بود و شمارزرتشتیان در شهرستان های دیگر حتی در تهران نیز بسیار اندک بوده است. 7
به طور کلی می توان گفت، در میان ادیان کهن ایران، زرتشتیان نه تنها از دیرباز در ایجاد و توسعه تمدن این مرکز و بوم نقش داشته اند، بلکه پس از پذیرش آگاهانه دین مقدس اسلام توسط اکثر ایرانیان وگسترش آن در سرزمین های ایرانی، همواره با متانت و صداقت، به همگامی و همراهی خویش با مسلمانان هم وطن خود ادامه داده اند و درآبادانی و سازندگی ایران سهم بزرگی بر عهده گرفته اند. نخستین بانکدارمدرن، موسس آبیاری نوین و پدر شهرسازی جدید در ایران، زرتشتی بوده و در شماری از شهرها، زرتشتیان نخستین کارخانه های برق وخطوط تلفن را دایر کردند. مدارس زرتشتیان در تهران، یزد و کرمان، ازبرجسته ترین مدارس بوده است. سهم زرتشتیان در فرهنگ و بهداشت ایران ـ به نسبت جمعیت ـ بر اکثریت فزونی داشته و در بین آنان بی سوادوجود ندارد. زرتشتیان ـ به نسبت جمعیت ـ بیشترین شمار پزشک، مهندس و استاد دانشگاه را به میهن خود ایران داده اند.
آنان از دیرباز، در اغلب شهرها و دهات زرتشتی نشین، هیئت هایی به نام انجمن زرتشتیان بنیاد نهادند که کلیه امور اجتماعی، آیینی، فرهنگی و خیریه زرتشتیان محل خود را اداره می کنند و به وضع مدرسه ها و دیگر نهادهای زرتشتی شهر یا روستای خود رسیدگی می کنند. همچنین در بیشتر مناطق زرتشتی نشین، سازمان دیگری به نام سازمان زنان زرتشتی برای رسیدگی به امور مربوط به دوشیزگان وبانوان جامعه زرتشتی بنیاد شده است. نخستین صورت جلسه انجمن زرتشتیان تهران به سال 1325 نوشته شده که نشان دهنده تأسیس این انجمن در آن سال است.
از دیگر بنیادهای زرتشتیان، می توان به انجمن زرتشتیان اصفهان، انجمن زرتشتیان کرمان، باشگاه جوانان زرتشتی یزد، انجمن موبدان تهران، بنیاد خیریه گیو، بنیاد خیریه آبادیان و... اشاره کرد. شایان ذکراست که زرتشتیان، دارای کنگره ای به نام کنگره زرتشتیان جهان هستند که هدف تأسیس آن، افزایش همکاری بین انجمن ها وسازمان های زرتشتیان، به منظور حفظ میراث فرهنگی و دینی و بهبودشرایط زندگی و پیشرفت زرتشتیان در جهان است. این کنگره از نظرزرتشتیان سراسر دنیا، ارزش و اعتبار خاصی دارد و همواره شخصیت های برجسته سیاسی، فرهنگی و مذهبی کشورها به آنان توجه خاصی داشته اند. نخستین و ششمین کنگره جهانی زرتشتیان درایران برگزار شده است و دبیرخانه دائمی آن در تهران است.
در حال حاضر، زرتشتیان ایران را می توان دومین جمعیت غیرمسلمان از لحاظ تعداد دانست. جمعیت آنان طبق برخی آمارهای ذکرشده حدود 45000 نفر است که در اغلب شهرهای ایران پراکنده اند؛ امادر تهران، کرمان، یزد، شیراز، اصفهان، زاهدان و اهواز، جمعیت بیشتری دارند.
زرتشتیان 9 مدرسه اختصاصی در تهران و حدود 8 مدرسه دیگر درشهرستان ها دارند که درسه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان فعالند. آنها همچنین دارای یک مرکز تربیت موبدیار هستند که در انجمن موبدان تهران فعال است. از دیگر فعالیت های جامعه زرتشتیان می توان به فعالیت های مطبوعاتی آنان اشاره کرد. زرتشتیان دارای 10 نشریه هستند که در موضوعات دینی، اجتماعی و فرهنگی کار می کند. برخی ازاین نشریات عبارت است از: فروهر، چیستا، وهومن، امرداد، پارسیان واشا. زرتشتیان همچنین یک انتشارات اختصاصی به نام فرو هر نیزدارند آنها در تهران دارای چهار آدریان و ده روحانی دینی هستند. زرتشتیان همچنین در شهرهای کرمان، یزد، شیراز، اهواز، کرج و برخی آبادی های یزد مانند شریف آباد، حسن آباد، رحمت آباد، خرمشاه، مریم آباد، قاسم آباد و... دارای آدریان هستند. زرتشتیان در دفاع مقدس شرکت داشته و 15 شهید به کشور تقدیم کرده اند. آنها طبق قانون اساسی دارای یک نماینده در مجلس شورای اسلامی بوده و درتصمیم گیری های کشور خود مشارکت دارند. 8
دفتر دینی یا کتاب مقدس زرتشتیان (گاتها) نام دارد که آموزش های زرتشت در آن قرار گرفته است. اشوزرتشت، چکیده پیام خود را در 17سروده گردآورده که خود آنها را مانترا (Manthra)یا اندیشه بر انگیزخوانده که بعدها (گاتها) نامیده شدند. این هفده سروده را از روی وزن وآهنگ، پنج بخش کرده اند که هر یک نام ویژه ای دارد. هر یک ازسرودها دارای شماری از بندهاست. بلندترین سرود 22 بند و کوتاه ترین 6 بند دارد. نام پنج بخش گاتها عبارت است از: اهنود، اشتود، سپنتمر، وهوخشتر و وهشتواپیشت نخستین جانشینان و پیروان زرتشت نیزنیایش ها و سروده های خود را به سبک گاتها، بر آن افزودند که تمامی مجموعه یاد شده را (ستوت یسن) (stot yasn) می گویند که به زبان اوستایی (Staota Yasna) است. اوستا عنوان مجموعه ای از دفترها ونوشتارهای به یادگار مانده از تاریخ و فرهنگ ایرانیان در زمان های گوناگون است که (ستوت یسن) و (گاتها) را نیز در دل خود جای داده است. بخش های گوناگون اوستا عبارت است از: یسن ها (در بردارنده گاتها)، یشت ها، و یسپرد، خرده اوستا و وندیداد.
(سپنتامینو) (Spenta Mainga)، وهومن (Voha Mana)و اشا(Asha)بنیان های زندگانی یا فروزه های مزدایی ـ انسانی دین زرتشتی راتشکیل می دهند: سپنتامینو به معنای فرد و روان نیک و افزاینده وفروزنده آفرینندگی فردا است. وهومن یا منش به معنای اندیشه و فردنیک و نیروی سنجش و تشخیص است. اشا نیز قانون و نظم و ترتیبی است که آفرینش بر آن استوار بوده و تمام چرخ هستی بر آن می چرخد. به اشا قانون (دقت) نیز گفته می شود. دین زرتشتی شایست هایی نیزدارد که هر فرد زرتشتی وظیفه دارد، از آغاز بلوغ تا پایان زندگی آنها را به کار گیرد. از جمله این شایست ها می توان به اندیشه نیک، گفتار نیک وکردار نیک، میانه روی، کار و آبادانی، گرامی داشت پدر و مادر و زیبایی وهنر اشاره کرد. 9
در آیین زرتشتی جشن ها رویهم رفته، دلایل طبیعی، تاریخی واجتماعی دارند. تا قرن هفتم میلادی که دین زرتشتی دین رسمی بود، جشن ها همگانی بود؛ اما پس از اسلام این جشن ها به جشن های دینی (ماهانه، فصلی و سالانه) و جشن های ملی تقسیم شد. اصولا در دین زرتشت، شاد بودن و نشاط داشتن از واجبات دینی است و جشن وجشنواره از ویژگی های کشیش زرتشتی است. درگاه شماری زرتشتی، درهرماه، روزی را که نام روز و نام ماه یکی باشد، آن روز را جشن می گیرند. در این گاه شماری، هر ماه را سی روز در نظر گرفته و هر روز نیز نامی دارد. پنج روز پایان سال نیز نام گاتهای زرتشت را برخوردارند. امروزه تمامی جشن های ماهانه گرفته نمی شود. جشن های مذهبی ماهانه مرسوم عبارت است از: جشن فرور دنیگان (هماروانان)، فروردین روز وفروردین ماه، جشن تیرگان ( تیر روز و تیرماه) و جشن مهرگان ( مهرروزو مهرماه).
جشن های دینی فصلی (گاهان بار نامیده) شده و جشن هایی هستندکه بخش طبیعی آنها مربوط به زمان و مکان است و این بیشتربخش های دینی و اجتماعی آنها است که اهمیت دارد. مبنای برگزاری جشن های دینی فصلی، طبیعی و کشاورزی بوده و می توانند با توجه به زمان و مکان و برای کارایی بیشتر جا به جا شوند. این جشن ها عبارت است از:
میریوزرم گاه: از روز خورتادی به مهر در ادیبهشت ماه که جشن میان بهار است.
میدبوشهیم گاه: از روز خور تادی به مهر در تیرماه که جشن میان تابستان است.
پیتی شهیم گاه: از اشتاد تا انارام در شهریورماه که جشن پایان تابستان است.
ایا سرم گاه: از اشتاد تا انارام در مهر ماه که جشن آغاز زمستان است.
میر یاریم گاه: از مهرتا ورهرام در دی ماه که جشن میان زمستان است.
همس پت میریم گاه: از اهنود تا وهشتواش گاه که برای یکسان شدن شب و روز و سرما و گرما جشن گرفته می شود و آمدن نوروز جمشیدی رانوید می دهد.
در میان جشن های دینی سالانه نیز بابویه جشن نوروز، اورمزد روز وفروردین ماه، جشن زاد روز اشوزرتشت (نوروز بزرگ)، خورداد روز وفروردین ماه برابر با ششم فروردین و جشن سده، مهر روز و بهمن ماه برابر با دهم بهمن، صدمین روز از زمستان بزرگ اشاره کرد. نوروز، مهرگان، سده و یلدا نیز از جشن های ملی زرتشتیان است که نوروز ویلداتوسط دیگر ایرانیان نیز برگزار و بزرگ داشته می شوند. 10
از مهم ترین زیارتگاه های زرتشتیان نیز می توان از پیرهریشت در 10کیلومتری یزد و 12 کیلومتری روستای شریف آباد، پیرنارکی در 58کیلومتری یزد و نزدیکی شهر تفت، پیر بانوی پارس واقع در 112کیلومتری یزد، پیر سبز (چک چک) در 68 کیلومتری شمال یزد، پیرستی پیر در مریم آباد از روستاهای یزد و پیر نارستانه واقع در 30کیلومتری یزد نام برد. آیین سدره پوشی نیز از مهم ترین مراسم دینی زرتشتیان است که همان اهمیت غسل تعمید را در مسیحیت دارد. 11

کلیمیان (یهودیان)
یهودیان، بنی اسرائیل یا کلیمیان در لفظ ایرانی، دین یهود و تورات هستند. یهودیان از سامی ها هستند و سامی ها از اقوامی بودند که آنان رااز اعقاب سام، پسر نوح، می دانستند. اکوی ها، آشوری ها، کنعانی ها، عرب ها عبری ها و آرامی ها از جمله اقوام سامی بودند که همگی تا چهارهزار سال از میلاد مسیح در شبه جزیره عربستان زندگی می کردند و بعدبه دلیل تغییرات جوی و نبودن باران برای ادامه حیات، به تدریج مهاجرت کرده، به عراق، سوریه، فلسطین و لبنان آمدند. در حال حاضرجمعیت یهودیان جهان حدود13 میلیون نفر تخمین زده می شود که بیشتر آنها به ترتیب در امریکا، سرزمین های اشغالی، روسیه و کشورهای اروپایی سکونت دارند و جوامع متعددی از آنها نیز در سایر کشورها ازجمله ایران به سر می برند. 12
پیشینه حضور یهودیان در ایران به 2700 سال پیش باز می گردد. درکتاب مقدس یهودیان به ویژه اسفار استر، دانیال، عزرا، نحیما و تواریخ ایام، شواهر تاریخی و لغوی بسیاری در تأیید این حضور به چشم می خورد. در کتاب مقدس نام شاهان ایران چون کورش، داریوش، خشایار شاه و اردشیر و نیز القاب ایرانی آمده است و در تلمود، صدها واژه که ریشه ایرانی دارند، دیده می شود. سنت های شفاهی متداول در میان یهودیان ایران و وجود مقابر انبیا در خاک ایران، مانند آرامگاه دانیال درشوش، استرو مروخای در همدان، جیقو در تویسرکان، زیارتگاه سازه تب آشر در نزدیکی اصفهان، سه یازدانیال (حنانیا، مشیائل و عزریا) درقزوین و آرامگاه های هاراو اورشرگاء در یزد و حاخام ملامشه هلوی درکاشان، از قدمت سکونت یهودیان در ایران حکایت می کند. یهودیان پس از ویرانی معبدشان توسط بخت النصر، فرمانروای قوم آشور، به مناطقی در جنوب عراق فعلی و ایران که زیر سلطه آشوریان در آمده بود، کوچانده شدند. گفته می شود حضور تاریخی یهودیان به عنوان نخستین ساکنان منطقه گیلیارد یا گیلعاد در نزدیکی دماوند نیز به دوران آشور وتبعید اجباری باز می گردد. قبرستانی قدیمی از آن دوران باقیمانده است که برای یهودیان ایران ارزش معنوی بسیاری دارد. 13
با فتح بابل توسط کورش در سال 538 پیش از میلاد مسیح، وی یهودیان را که حدود نیم قرن در اسارت به سر می برند، آزاد کرد و به آنان اجازه داد که به سرزمین خود که دیگر بخشی از امپراتوری هخامنشی شده بود، باز گردند و معبد ویران شده خود را از نو بنا نهند، اما گروهی ازآنها بازتگشتزو در بابل ماندند و گروهی نیز به جنوب و مرکز سرزمین ایران مهاجرت کردند. این روایت روا داری کورش نسبت به یهودیان درعهد عتیق آمده است و یهودیان با لقب (مسیح خدا) کورش را از ناجیان قوم خود می دانند. 14
در زمان ساسانیان، شاپور دوم با کوچاندن تعداد بسیاری یهودیان ازارمنستان به ایران، جمعیت یهودیان ایران را به شکل چشمگیری افزایش داد. منابع بسیاری، سپاهان (اصفهان کنونی) را پر جمعیت ترین شهر یهودی نشین آن دوره می دانند. در دوره ساسانی، تقریبا در سراسرایران از نهاوند تا بلخ و از خوارزم تا سواحل خلیج فارس، یهودیان جوامع متشکل داشتند و از لحاظ زبان و فرهنگ، در میان ایرانیان حل شده، یادر جریان حل شدن بودند. 15
پس از ورود اسلام به ایران یهودیان به اهل خبریه یا دیهیمی معروف شدند و با پرداخت مالیات به عنوان پیروان پیامبر الهی موسی (ع)، تحت حمایت حکومت اسلامی قرار گرفتند. پس از جنگ جهانی دوم عده ای از یهودیان کشور به دلیل تشویق ها و تحریکات سازمان های صهیونیستی یا به دلیل مشکلاتی که داشتند، به سرزمین های اشغالی کوچ کردند و اغلب با شرایط دشواری در آنجا روبرو شدند؛ اما در دهه های بعد، عده ای از یهودیان ایرانی تبار، حتی به رده های بالای سیاسی دست یافتند که از جمله می توان به موشه کاستاو، رئیس جمهور سابق رژیم صهیونیستی، پاشائول موفاز، وزیر پیشین دفاع این رژیم اشاره کرد. پس از انقلاب نیز موج تازه ای از مهاجرت در میان یهودیان ایران آغاز شد وجمعیت 80 تا 100 هزار نفری آنان به مرور کاهش یافت. در حال حاضر، جمعیت یهودیان ایران را حدود 25 ـ 30 هزار نفر تخمین می زنند. بیشترمهاجران یهودی که پس از انقلاب ایران را ترک کردند، در کالیفرنیا ونیویورک امریکا ساکن شدند و گروهی نیز در اروپا و سرزمین های اشغالی سکونت یافتند. شهردار بعدی هیلز در شمال لسن آنجلس، در حال حاضر یک یهودی ایرانی تبار است که سال ها پیش از انقلاب به امریکامهاجرت کرده است. در کل بخش مهمی از جمعیت این محله اعیان نشین را کلیمیان ایرانی تبار تشکیل می دهند. 16
بیش از نیمی از یهودیان ایران در تهران ساکن هستند و بقیه به ترتیب جمعیت در شیراز، اصفهان، کرمانشاه، یزد، کرمان، رفسنجان، بروجرد و ارومیه زندگی می کنند. کلیمیان تهران، مدارس متعددی ازگذشته احداث و بهره برداری کرده اند. مدارس آلیانس (به معنی اتحاد) ازجمله این مدارس هستند که ابتدا در دوره قاجار و با حمایت موسسه آلیانس فرانسه تشکیل شده و گسترش یافت. در سال 84 پنج مدرسه اختصاصی آموزش کلیمیان درتهران فعال بوده است. این مدارس بامدیریت و قوانین آموزش و پرورش اداره می شوند؛ اما تسهیلاتی متناسب با ضروریات دین یهود و اعیاد مذهبی آنها در برنامه ها در نظرگرفته شده و دانش آموزان کتاب دینی خود را فرا می گیرند. 17 در شیرازنیز یهودیان دارای مدرسه اختصاصی هستند. در مجموع تعداددانش آموزان یهودی ایران 2500 نفر بر آورد شده است. تعداددانشجویان کلیمی را نیز بالغ بر 100 نفر برآورد کرده اند که آزادانه در کلیه دانشگاه ها تحصیل دارند. 18
هم اکنون جامعه یهودیان ایران دارای کنیسه های متعدد، مجتمع های فرهنگی، سازمان های جوانان، دانشجویان و بانوان، برای سالمندان، کتابخانه مرکزی، تالار اجتماعات و فروشگاه های مواد گوشتی طبق شرع یهود در مناطق و شهرهای یهودی نشین است. این جامعه دارای یک مجله با نام (افق بینا) است که به عنوان ارگان انجمن کلیمیان تهران عمل می کند. نشریه تموز نیز از دیگر نشریات یهودیان ایران بوده که تا سال 1368 منتشر شده است. بیمارستان دکتر سپیر و باشگاه ورزشی گیبور از دیگر مراکز مهم وابسته به یهودیان است. فعالیت های سیاسی جامعه یهودیان ایران حول سه محور مرجع دینی یهودیان، نماینده آنان در مجلس شورای اسلامی و هیئت مدیره انجمن کلیمیان تهران متمرکز است و هرگونه اعلام موضع یا پیگیری مسائل حقوقی، سیاسی و اجتماعی جامعه یهودی، از طریق نهادهای مذکور صورت می گیرد. همان طور که پیش تر ذکر شد، طبق قانون اساسی کلیمیان یک نماینده در مجلس شورای اسلامی دارند.
یهودیان ایران در انجام مراسم مذهبی خود آزاد بوده و تنها در تهران دارای 16 کنیسه اند. کنیسه که در عبری، (بت هکنست) نام دارد، درلغت به معنای (خانه اجتماع) است. قدیمی ترین کنییه های تهران درمحله عود لاجان (خیابان مصطفی خمینی) قرار دارند و کنیسه یوسف آباد واقع در سید جمال الدین اسد آبادی از کنیسه های جدید تهران وبزرگ ترین و زیباترین آنها به حساب می آید. یهودیان از نظر اجرای آداب و رسوم دینی به دو دسته تقسیم می شوند: (سفارادی) و(اشکنازی). یهودیان سفارادی بیشتر در حوزه تمدن اسلامی ویهودیان اشکنازی بیشتر در غرب و در حوزه تمدن مسیحی زندگی می کنند. اصول دین یهود، به طور کامل مورد قبول علما و پیروان هر دوگروه است. کلیمیان ایران متعلق به گروه سفاراد و پیرو علمای اسپانیا (وبغداد در سده اخیر) هستند؛ اما به علت تعالیم روحانیانی که در سده اخیراز اروپا (به خصوص پس از جنگ جهانی اول) به ایران آمدند، آداب ورسومی از یهودیان اشکنازی نیز در رفتار مذهبی آنان به چشم می خورد. 19
تورات، نویئیم و کتوبیم، کتاب های مقدس یهودیان است. تورات به معنای قانون یا شریعت، مهم ترین قسمت تنخ و متشکل از 5 سفر(جلد) است: برشیت (پیدایش، شموت (خروج)، و ییقرا، لاویان، بمیدبار(اعداد) و دواریم (تثنیه). همه دستورات و فرمان هایی که یک یهودی موظف به اجرای آنهاست (613 فرمان)، از تورات نشأت گرفته است. نویئیم به معنای انبیا، دومین قسمت از تنخ و شامل 8 جلد است. کتوبیم به معنای مکتوبات به سومین بخش تنخ گفته می شود که شامل 11کتاب است. کتاب مزامیر داود که در میان کتاب های تنخ پس از تورات، بیشتر از کتاب های دیگر مطالعه می شود، از جمله این کتابهاست. تلمودیا تورات شفاهی نیز از دیگر کتب مقدس یهودیان است که از دومجموعه مشینا و گمارا تشکیل شده است. تلمود در حقیقت توضیح وتفسیر دستورات تورات است.
یهودیان طبق دستور تورات، سه عید به نام های (پسح)، (شاووعوت)و (سوکوت) را جشن می گیرند. پسح به مناسبت سالگرد خروج بنی اسرائیل از مصر برگزار می شود و مدت آن 8 روز است. شاووعوت به مناسبت اعطای تورات (ده فرمان) به بنی اسرائیل در کوه سینا (طور)برگزار می شود و مدت آن دو روز است. عید سوکوت یا شمینی عصرت به یاد بود اقامت بنی اسرائیل در بیابان سینا و نیز پایان یک سال قرائت تورات برگزار می شود و مدت آن 9 روز است. افزون بر این سه عید، یهودیان اعیاد و مراسم دیگری را نیز جشن می گیرند که از جمله می توان به روش هشانا (سال عربی)، روز توبه (یوم کیپور)، جشن حنوکا، جشن پوریم (ابطال حکم قتل عام یهودیان در ایران باستان) و جشن ایلانوت اشاره کرد. یهودیان علاوه بر روزه بزرگ ( یوم کیپور) در چهارهنگام از سال و یک روز نیز پیش از جشن پوریم، روزه می گیرند. 20

ادامه دارد...

پی نوشت ها:
1. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصول 11 الی 14.
2. ادیان آسیایی مامهرداد بهار، نشر چشمه، 1384، صص 35 ـ 33.
3. تاریخ ادیان و مذاهب در ایران، عباس قربانی، نشر فرهنگ مکتوب، صص 100 ـ 97.
4. همان، صص 190 ـ 188.
5. همان.
6. www. webzc. com/webzc. com
7. برگرفته از مقاله زرتشتیان ایران، زهرا رشد بیگی، موسسه گفتگوی ادیان به آدرس اینترنتی:
www. iid. org. ir/newweb/Resouece
8. همان.
9. www. webzc. com/webzc. com
10.. Ibid
11. زرتشتیان ایران، همان.
12. برگرفته از مقاله یهودیان ایران، زهرا رشد بیگی، موسسه گفتگوی ادیان به آدرس اینترنتی:
www. iid. org. ir/newweb/Resouece
13. www. Fa. wikipedia. org
14.. Ibid
15. برگرفته از مقاله یهودیان ایران، زهرا رشد بیگی، موسسه گفتگوی ادیان به آدرس اینترنتی:
www. iid. org. ir/newweb/Resouece
16. www. Fa. wikipedia. org
17.. Ibid
18. یهودیان ایران، همان.
19. همان.
20. همان.

منبع: / هفته نامه / پگاه حوزه / 1386 / شماره 217، مهر ۱۳۸۶/۰۷/۰۰
نویسنده : بهزاد احمدی لفورکی