ورود به دنیاى ذهن و خلاقیت، در حقیقت نگاهى به اوجگاه هنرنمایى خداوند، در موجودى به نام انسان است. خداوند حکیم در خلقت انسان، هنرهایى رقم زده است که گاه توسط پزشکان و گاه توسط کاوش‏گران روان و هنرمندان، کشف و عرضه و مورد اشاره و تحلیل قرار گرفته است.
دنیاى ذهن از این مقوله‏هاست؛ قابل رؤیت نیست؛ ولى قابل توصیف، تحلیل و شناسایى است و دنیاى علم و کاروان اندیشه بشرى، بعد از ایجاد رشته‏هاى متعدد و متنوع، به آن دست یازیده که یکى از این عوالم و دانش‏هاى جدید، دنیاى روان‏شناسى است. سعى شده است تا در این مقاله، به این بحث پرداخته شود.
هوش و قواى ذهنى از هوش کلامى شروع مى‏شود و تا هوش طبیعى گسترش مى‏یابد.
فردى به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسیعى بر روى هوش انجام داد و دیگران نیز روى نظریه او کار کرده‏اند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است که در ذیل با این هشت هوش و حتى مشاغلى که این هوش‏ها در آنها نقطه قوت است (نه قطعیت و حتمیت) آشنا مى‏شویم.
1. هوش و مهارت‏هاى کلامى‏
این هوش و قواى ذهنى، شامل توانایى تفکر کلامى و استفاده از زبان براى بیان منظورهاست؛
یعنى افرادى که بتوانند از کلام، در گستره وسیعى، جهت تبیین مقاصد و استدلالات خود استفاده نمایند. کلام، تراوشات ذهنى را به اصوات تبدیل مى‏کند و بسیارى از متکلمان هم زیبا مى‏گویند؛ هم زیبا مى‏نویسند و هم زیبا تحلیل مى‏کنند.
19
از صدرالدین شیرازى (فیلسوف متأخر اسلامى) سؤال شد که تفاوت پیامبران و فیلسوفان چیست؟
او جواب داد «پیامبر آن کسى است که با کشتى وحى، انسان‏ها را از یک طرف اقیانوس ناآرام زندگى و حیات، به طرف دیگر مى‏برد و فیلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نیرو و قواى ذهنى و فکرى خود مردم را تنها از یک طرف ساحل به طرف دیگر ساحل برساند».1
افراد نمونه اول در مشاغل مختلفى مانند: مؤلفان، روزنامه‏نگاران، سخنوران، مبلغان دینى، سخنرانان پرشور و حتى مدرسان و استادان موفق در ارتباط کلامى وجود دارند.
گاهى حتى در بین کم سوادان پیرامون ما نیز چنین افرادى یافت مى‏شوند که قدرت کلامى فوق العاده‏اى دارند.
2. هوش و مهارت ریاضى‏
این گونه افراد، داراى قدرت و توانایى انجام عملیات ریاضى‏اند. این مهارت به استدلال و درک روابط عددى و منطق اعداد، اشکال، فضاى هندسى و ریاضى ذهنى منتهى مى‏شود.
دقت، سرعت، درک‏هاى فراشناختى و استدلال هندسى و ریاضى در این افراد بسیار بالاست.
مشاغل مورد توجه و یا مناسب این افراد، عبارتند از: مهندسى، حسابدارى، دانشمندى و نظریه‏پردازى.
3. هوش و مهارت فضایى‏
افرادى که داراى مهارت فضایى‏اند، کسانى هستند که توانایى تفکر سه بعدى را دارند. از این رو به خوبى در تحصیل موقعیت یا شرایط فیزیکى و فضایى، پشت ترکیب‏ها را مى‏بینند. مشاغلى مورد توجه یا مناسب این افراد، عبارتند از: معمارى، نقاشى، ملوانى و....
4. هوش و مهارت بدنى - جنبشى‏
این افراد داراى روحیه جنبشى و عدم سکون و تحرک زیاد و دستکارى اشیا و ابزار و محیط فیزیکى پیرامون خود مى‏باشند و اصطلاحاً با ابزار و وسایل فیزیکى پیرامون مأنوس مى‏باشند و داراى تبحر جسمى‏اند.
مشاغل مورد علاقه و مناسب این افراد عبارتند از: جراحى، صنعت گرى، هنرهاى زیبا و تئاترهاى پرتحرک و ورزش.
5. هوش موسیقیایى‏
این دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زیر و بم بودن آهنگ‏ها حساس هستند. ریتم و تن صداها را مى‏شناسند و دقت فوق العاده‏اى در تشخیص صداهاى مختلط دارند.
مشاغل و حرفه‏هاى گرایشى یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: آهنگ سازى، موسیقى، نکته‏سنجى و نقادى.
6. هوش و مهارت میان فردى
این رشته از افراد، توانایى بالایى در درک دیگران، تیپ‏شناسى، قرائت ذهن از حالات و سکنات افراد و ایجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با دیگران را دارند و حتى در زندگى خصوصى و زناشویى موفق ظاهر مى‏شوند و در تربیت عاطفى فرزندان نیز موفق مى‏باشند.
مشاغل گرایشى یا مورد علاقه این افراد، عبارتند از: معلمى، روان‏شناسى، روان‏کاوى، بهداشت روانى، مشاوره و....
7. هوش و مهارت درون فردى‏
این مهارت در افرادى است که توانایى فهم خود را دارند؛ یعنى اهل غور و تفحّص در خویش هستند و بیشتر جست‏وجو گر درون خویشند.
مشاغل مورد علاقه و یا توصیه شده به این افراد، عبارتند از: الهیات، روان‏شناسى و انسان‏شناسى.
8. هوش و مهارت طبیعى‏
توانایى مشاهده الگوهاى طبیعت، فهم نظام‏هاى طبیعى و مصنوعى ساخته انسان و غور در طبیعت بى‏جان و جان‏دار، ویژگى‏هاى این گونه افراد است.
مشاغل و علایق این گونه افراد، عبارتند از: کشاورزى، گیاه‏شناسى، بوشناسى، نقاشى چشم‏اندازها و هر نوع کار مربوط به طبیعت.
نباید فراموش کنیم که بسیارى از افراد از تمامى هوش‏هاى هشت گانه و قواى ذهنى بهره دارند؛ اما گاهى بعضى افراد در برخى هوش‏ها قوى‏تر و در برخى ضعیف‏ترند و نباید فراموش کنیم که اغلب افراد ترکیبى از این هوش‏هاى چندگانه‏اند.
نکته دیگر این که داشتن استعداد و هوش یا قواى ذهنى در این نوع خاص، باعث گرایش به کارهاى مشابه، موازى یا جایگزین نیز مى‏شود.
بسیارى از افرادى که به معمارى گرایش داشته‏اند و داراى هوش فضایى‏اند، گاهى به هنر و خصوصاً سینما و فیلم سازى کشیده مى‏شوند که این تفکرى چند بعدى است و دقیقاً با مهارت و هوش فضایى هماهنگى دارد. در جامعه ما نیز این افراد زیادند. شهید آوینى، داود میرباقرى و... نمونه‏هایى از این افرادند.
مهارت‏هاى طبیعى، آخرین اضافات گاردنر به نظریه هوش‏هاى متعدد است. گرى لارسون، کاریکاتوریست مشهور، مهارت‏هاى طبیعى بى‏نظیرى دارد. لارسون در دوران کودکى‏اش علاقه وافرى به علم و طبیعت داشت؛ ولى به جاى آن که به دنبال این رشته برود، علاقه‏اش را در کاریکاتورهایش بروز داد و جالب این که گواه مهارت‏هاى طبیعى لارسون این است که زیست شناسان نام برخى از گونه‏هاى جانورى را از کاریکاتورهاى او گرفته‏اند.
نکته حائز اهمیت این است که گر چه او فعالیت جایگزینى را انتخاب کرد، اما ذوق تخصصى او باعث خلق آثار مى‏شد که گرایش به هوش او داشت و استفاده کنندگان از آثارش نیز بیان‏گر این موضوع مى‏باشند.
گاردنر معتقد است که آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقى، فلسفى، ادبى، بالنده و دورى از آثار مخرب و تعدیل لذت‏ها، ظهور و بروز این قواى ذهنى، استعدادها و هوش‏ها را دو چندان مى‏کند.
همچنین طى تحقیقات گاردنر صدمه مغزى، به این هوش‏ها آسیب مى‏رساند. هر یک از این هوش‏ها، مستلزم وجود مهارت‏هاى شناختى خاصى هستند و هر یک در آدم‏هاى سرآمد و عقب ماندگان ذهنى یا مبتلایان به گوشه‏گیرى، برجسته مى‏شوند.
اخیراً در آموزش‏هاى مدرسه‏اى و دانشگاهى به نظریه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشى و آزمایش طرح طیف مهارت‏ها و توانمندى‏هاى ذهنى با این ایده شروع مى‏شود که هر دانش‏آموزى در یک یا چند حوزه، توانمندى بالایى دارد.
آیا آدم‏ها هوش عمومى و قواى ذهنى متفاوتى دارند؟
چارلز اسپیرمن معتقد بود که آدم‏ها داراى هوش عمومى‏2 و هوش‏هاى اختصاصى‏3 مى‏باشند؛ اما نظریه هوش‏هاى هشت‏گانه گاردنر این مسئله را عمیق‏تر مطرح ساخت و به طور کلى اختلاف نظر در مورد وجود یا عدم وجود برخى جنبه‏هاى هوش عمومى وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهیت هوش‏هاى اختصاصى نیز ادامه دارد.
یکى از ویژگى‏هاى عمده تعدد یا عمیق بودن هوش و قواى ذهنى افراد، ظهور خلاقیت‏4 است.
خلاق بودن چیست؟ خلاقیت، نوین، متفاوت و حتى غیرمعمول فکر کردن و رسیدن به راه‏هاى نامتعارف است.
نباید فراموش کنیم که هوش و خلاقیت، یکى نیستند؛ از این جهت، بسیارى آدم‏هاى باهوش گاهى چیزهایى تولید یا عرضه مى‏کنند که لزوماً نوین نیستند. همچنین گاهى آدم‏هاى بسیار خلاق به حرف جمع گوش نمى‏کنند؛ ولى آدم‏هاى بسیار باهوش، اغلب دنبال خشنود کردن جمع هستند.
آدم‏هاى خلاق، اغلب متفکران واگرا هستند. در تفکر واگرا، فرد براى یک سؤال، جواب‏هاى زیادى تولید مى‏کند. اگر بخواهیم قضیه هوش و خلاقیت را بیشتر باز کنیم، باید بگوییم که خلاقیت زاییده هوش است و این قاعده حاصل مى‏شود که اکثر خلاق‏ها باهوشند؛ ولى اکثر باهوش‏ها خلاق نمى‏باشند.
«مى‏توان گفت که شرط خلاقیت، هوش است و یا یکى از نشانه‏هاى خلاقیت، هوش بالاست».
به زبان ساده‏تر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقیت است.
از این رو، گاهى هوش بالا هست، ولى خلاقیت ظاهر نمى‏شود و گاهى با ظهور خلاقیت، مى‏توان هوش بالا را نتیجه گرفت.

مراحل خلاقیت ذهنى‏5
صاحب‏نظران، خلاقیت را غالباً یک فرایند پنج مرحله‏اى مى‏دانند که عبارتند از:
1. آمادگى؛ وقتى غرق مسئله یا موضوع مورد علاقه‏تان مى‏شوید و کنجکاوى شما تحریک مى‏شود، به سادگى از کنار مسئله رد نمى‏شوید.
2. پرورش؛ ایده‏هایى به ذهنتان خطور مى‏کند و در این مرحله، گاهى بین امور، رابطه‏اى نامعمولى پیدا مى‏کنید.
3. بینش؛ این همان مرحله «آها» است؛ لحظه‏اى که فرد به ارتباط مراحل پى مى‏برد و مسئله حل مى‏شود؛ یعنى تمام قطعات پازل کنار هم چیده مى‏شود.
4. ارزیابى؛ حالا باید تصمیم بگیرید که کدامیک از ایده‏هایتان باارزش است و ارزش دنبال کردن را دارد.
5. بسط؛ این، آخرین مرحله خلاقیت و غالباً طولانى‏ترین و سخت‏ترین مرحله آن است؛ یعنى باید بتوان آن را تعمیم داد.
ادیسون (مخترع مشهور) مى‏گوید:
خلاقیت یک درصد فکر بکر است و 99 درصد زحمت؛ یعنى خلاقیت گاهى تا یک درصد کافى است؛ ولى براى رسیدن به مرحله ارزیابى، بسط، گسترش و تعمیم، 99 درصد زحمت لازم است.
میهالى، یکى از متخصصین معروف مى‏گوید: پنج مرحله ساختار ذهنى و مهندسى ذهن در مسئله خلاقیت، به خوبى مطرح شده، اما همیشه آدم‏هاى خلاق، این مراحل را با همین ترتیب طى نمى‏کنند.
به طور مثال، گاهى یک شکل یا نهایت یک محصول را فرد خلاق در ذهن مى‏بیند و حالا به پرورش ایده‏هایش مى‏پردازد.
در معماران خلاق، این ایده جارى است.

خصوصیات متفکران خلاق‏
متفکران خلاق چه خصوصیت‏هایى دارند؟ «پرکینز»6 چهار خصوصیت براى این افراد خلاق است که عبارتند از:
الف) تفکر انعطاف‏پذیر و شیطنت‏آمیز
متفکران خلاق، انعطاف‏پذیرند و با مسائل بازى مى‏کنند. نکته‏اى که تناقض برانگیز است، این است که خلاقیت اگر چه سخت و دشوار است، ولى اگر آن را آسان بگیریم، آسان مى‏شود و به تعبیرى، شوخى، چرخ‏هاى خلاقیت را روان مى‏کند؛ البته منظور از شوخى در این جا، انعطاف روحى و تخیل است.
ب) انگیزش درونى‏
آدم‏هاى خلاق، معمولاً از خلق کردن، لذت مى‏برند و به نمره، پول و حتى راضى کردن دیگران خیلى اهمیت نمى‏دهند؛ بلکه همیشه به دنبال خلق این هشتند. بنابراین، آدم‏هاى خلاق، بیشتر انگیزش درونى دارند و نه انگیزش بیرونى.
ج) خطر پذیرى و ریسک‏
خطرپذیرى یا بى‏مبالاتى و بى‏توجهى و قهرمان‏بازى متفاوت است.
آدم‏هاى خلاق، درصدى از خطر و ریسک را قبول مى‏کنند و از این جهت اشتباه هم مى‏کنند؛ البته این، نشانه مهارت کم آنها نیست؛ بلکه نشان مى‏دهد که ایده‏هاى بیشترى دارند و امکانات بیشترى را در نظر مى‏گیرند. برخى از ایده‏هاى آنها جواب مى‏دهد و برخى دیگر با شکست مواجه مى‏شود.
پبلو پیکاسو، نقاش اسپانیایى قرن 12، بیش از بیست هزار نقاشى کشید؛ ولى تمام آنها شاهکار نشدند. متفکران خلاق، با عدم موفقیت‏هاى خود کنار مى‏آیند و از شکست عبرت مى‏گیرند.
د) ارزیابى عینى کار7
بر خلاف این تصور قالبى که آدم‏هاى خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اکثر متفکران خلاق سعى مى‏کنند از کارشان ارزیابى عینى داشته باشند. آنها براى قضاوت‏هاى فوق ملاک‏هایى دارند و به قضاوت آدم‏هاى قابل اعتماد و محترم بها مى‏دهند و به این ترتیب، مى‏فهمند که آیا با تفکر خلاقانه بیشتر مى‏توان کارشان را بهبود بخشید یا نه.

سه توصیه براى آدم‏هاى خلاق‏
1. خود را دست کم نگیرید و بر محور مهندسى ذهن خلاق خود تأمل بیشترى کنید.
2. برنامه و زمان‏بندى داشته باشید؛ عمر کوتاه است و فرصت‏ها اندک و شما ممتاز.
همه آدم‏ها رگه‏هایى از خلاقیت دارند و یقیناً شما نیز در برخى زمینه‏هاى مورد اشاره این مقاله، خلاقانه ظاهر شده یا خلاقیتى بروز داده‏اید. اگر مى‏خواهید به ابعاد خلاقیت و مهندسى ذهن خود واقف شوید، این نوشته‏ها را دوباره بخوانید.

نتیجه‏
طى چهل منزل به بحث مهندسى ذهن و مقوله خلاقیت پرداختیم و سعى کردیم این مبحث را با الگوها، روش‏ها، به زندگى خلاقانه گره بزنیم.
مخاطب ما جوان است و جوان یعنى جهان؛ جهانى از توان.
از شما جوان خلاق و جویاى نام، انتظار مى‏رود که روى مطالب تأمل داشته باشید. شاید از بین مطالب همین چهل منزل، به نکات ظریفى از خلاقیت خویش دست یابید. قبلاً نیز در این سلسله مقالات که چند ساله شده است، گفته‏ام که «لذت کشف خویش را تجربه کنید». شاید شما آدم خوش فکر، خلاق و مستعدى باشید؛ ولى درنیافته‏اید و به لذت کشف تواناى بى پایان خود نرسیده‏اید.
تجربه کنید که به امتحانش مى‏ارزد.

پى‏نوشت:
1. عبدالجواد فلاطورى، پیامبران و فیلسوفان، ترجمه مهدى کندانى، همشهرى، 1384، ص 9.
General .2
Spicial .3
Creativity .4
5. جان دبلیو سانتراک، زمینه روان‏شناسى، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.
6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive - behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7. جان، دیلیوسانتراک، زمینه روان‏شناسى، ترجمه مهرداد فیروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.

منبع: / ماهنامه / پرسمان / 1384 / شماره 34، تیر ۱۳۸۴/۰۰/۰۰
نویسنده : حسین خنیفر