پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ پزشکی

ش‍ن‍اخ‍ت‌ م‍ن‍اب‍ع‌ و م‍راجع تاریخ‌نگاری پزشکی سفرنامه‌های مرتبط با ایران از آغاز تا پایان دوره قاجار

استاد راهنما:
آقای دکتر مجید اصغری
استاد مشاور:
سرکار خانم فروهه جعفری

پژوهشگر:
نسرین سادات موسی کاظمی

پائیز 1401

تقدیم به
خانواده‌ی تاریخ پزشکی ایران...

چکیده
مقدمه 
سفرنامه با توجه به قصد نگارنده‌ی خود‌، دربرگیرنده‌ی اطلاعات جغرافیایی‌، فرهنگی، سیاسی‌، دینی و اجتماعی هستند و با در نظر داشتن این نکته که غالبا توسط فردی خارج یک جامعه نوشته شده اند، در دربرگیرنده‌ی نکاتی هستند که گاه برای مردمان ساکن در آن سرزمین موضوعی عادی است. از جمله‌ی این موارد ذکر وضعیت بهداشت‌، درمان، بیماری ها و اطبای یک منطقه و به طور عام نکات مرتبط با سلامت و بیماری است، از این رو سفرنامه هم می توانند به عنوان یکی از منابع دستیابی به اطلاعت در زمینه‌ی تاریخ پزشکی در نظر گرفته شوند. از آنجا که تا کنون هیچ پژوهشی در راستای بازشناسی تمامی اطلاعات پیرامون طب و سلامت از متون سفرنامه های مرتبط با ایران و تدوین و دسته بندی آنها انجام نگرفته است‌، لذا پژوهش حاضر در نظر دارد با بررسی سفرنامه‌ها و گزارش اشارات مرتبط با طب و سلامت و به عبارتی تاریخ پزشکی که در این آثار بدان پرداخته شده است‌، سهم کوچکی در تهیه‌ی منابع و هموار کردن مسیر تحقیق و پژوهش داشته باشد.
مواد و روش
روش این پژوهش از نوع مروری؛ مبتنی بر کار کتابخانه‌ای و بررسی صرف متون سفرنامه‌های مرتبط با ایران به منظور بازشناسی کلیه‌ی مطالب و اشارات تاریخ پزشکی این آثار می‌باشد. از میان سفرنامه‌های خارجی آن دسته که به فارسی ترجمه شده و از میان سفرنامه‌های فارسی آن دسته که تصحیح و به چاپ رسیده است. 
یافته‌ها و نتیجه گیری
در رابطه با شمار سفرنامه‌هایی که در آنها اشارات مرتبط با طب و سلامت بیان شده بیش از 60% سفرنامه‌های خارجی ترجمه شده و حدود 30% از سفرنامه‌های ایرانی بررسی شده در این پژوهش، دارای این اشارات بودند. با بررسی موضوعات نیز مشخص شد، علاوه بر گزارشات بیماری، بهداشت و درمان که شاید به طور جزئی در تحقیقات گذشته به آنها پرداخته شده، موضوعات متنوع دیگر مانند نقش اقلیم در سلامت و بیماری، اطلاعاتی از برخی طبیبان، درمان‌های محلی، اعتقادات رایج بومی و ... به دست آمد که این موارد می‌تواند در اختیار پژوهشگران و محقیقن حیطه‌ی تاریخ پزشکی طب و داروسازی سنتی قرار گیرد. 
کلیدواژه‌ها: سفرنامه، تاریخ پزشکی، طبیبان، بیماری‌ها

فهرست مطالب
صفحه
فصل اول: کلیات
1- مقدمه 
1-1 سفرنامه...........................................................................................................................................................................................6
1-1-1 انواع سفرنامه ..............................................................................................................................................................................7
1-1-2 سفرنامه نویسی در جهان...........................................................................................................................................................9
1-1-3 سفرنامه‌نويسي مسلمانان.........................................................................................................................................................10
1-1-4 ايران در آثار سفرنامه ‌نويسان خارجي....................................................................................................................................12
1-1-5سفرنامه‌های فارسی...................................................................................................................................................................14
1-2 تاریخ پزشکی..............................................................................................................................................................................15
2- بیان مسأله.....................................................................................................................................................................................16
3- اهمیت و ضرورت تحقیق.............................................................................................................................................................17
4- اهداف تحقیق................................................................................................................................................................................18
4-1 هدف کلی......................................................................................................................................................................................18
4-2 اهداف اختصاصی.........................................................................................................................................................................18
4-3 اهداف کاربردی...........................................................................................................................................................................18
5- سؤال‌های تحقیق..........................................................................................................................................................................19
5-1 سوال اصلی پژوهش....................................................................................................................................................................19
5-2 سوالات تحقیق..........................................................................................................................................................................19
6-تعاریف نظری .............................................................................................................................................................................19

فصل دوم:‌، پیشینه تحقیق 
1-پیشینه تحقیق........................................................................................................................................................................22
1-1 مروری بر پژوهش‌های انجام گرفته از منظر تاریخ پزشکی در سفرنامه‌ها........................................................................22
1-2 مروری بر پژوهش های عمومی انجام گرفته پیرامون کتب سفرنامه مرتبط با ایران.......................................................24
فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق
1-روش تحقیق.........................................................................................................................................................................27
2- موانع و محدودیت‌ها.........................................................................................................................................................28
فصل چهارم: یافته‌ها
1- اشارات مرتبط با طب و سلامت استخراج شده از متون سفرنامه
1-1 اشارات مرتبط با طب و سلامت استخراج شده از متون سفرنامه های خارجی...............................................................30
1-2 اشارات مرتبط با طب و سلامت استخراج شده از متون سفرنامه ‌های ایرانی...............................................................178
2-اطلاعات کتابشناسی و معرفی سفرنامه‌های خارجی ترجمه شده (جدول شماره1)....................................................188
3- اطلاعات کتابشناسی و معرفی سفرنامه‌های ایرانی (جدول شماره 2 )......................................................................266
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
1-بحث و نتیجه گیری...........................................................................................................................................................287
2- پیشنهادهایی برای تحقیق‌های آینده............................................................................................................................304
منابع...................................................................................................................................................................................................................................305
چکیده انگلیسی

فهرست جدول‌ها

جدول شماره1(اطلاعات کتابشناسی سفرنامه‌های خارجی ترجمه شده به فارسی).................................................188
جدول شماره2(اطلاعات کتابشناسی سفرنامه‌های ایرانی)............................................................................................266

فهرست شکل‌ها و نمودارها
نمودار شماره1( فراوانی سفرنامه های خارجی ترجمه شده بر اساس قرن)...............................................................288
نمودار شماره2( فراوانی سفرنامه های ایرانی بر اساس قرن).........................................................................................288
نمودار شماره3(مقایسه تعداد سفرنامه‌های خارجی ترجمه شده‌ی دارای اشارات مرتبط با طب و سلامت و سفرنامه‌های فاقد این اشارات در هر قرن).........................................................................................................................294
نمودارشماره4(مقایسه تعداد سفرنامه‌های ایرانی دارای اشارات مرتبط با طب و سلامت و سفرنامه‌های فاقد این اشارات در هر قرن).................................................................................................................................................................294
نمودار شماره5(درصد سفرنامه‌های خارجی ترجمه شده دارای اشارات مرتبط با طب و سلامت)........................295
نمودار شماره6(درصد سفرنامه‌های ایرانی شده دارای اشارات مرتبط با طب و سلامت).........................................295
نمودارشماره7(فراوانی اشارات مرتبط با طب و سلامت در سفرنامه های خارجی ترجمه شده (بیش از ده بار تکرار)).......................................................................................................................................................................................303
نمودار شماره8 (فراوانی اشارات مرتبط با طب و سلامت در سفرنامه های خارجی ترجمه شده (کمتر از ده بار تکرار)........................................................................................................................................................................................303
نمودار شماره9 (فراوانی اشارات مرتبط با طب و سلامت در سفرنامه های ایرانی بررسی شده)...........................304