پارسای داخل کشور کارشناسی ارشد 1391
موضوع: تاریخ
پدیدآور: کلثوم قدیری لشکاجانی 
استاد راهنما: نصرالله پورمحمدی املشی 
استاد مشاور: محسن بهشتی‌سرشت
دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، دانشکده علوم انسانی

چکیده

دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان است. این دریاچه در دوره قاجار مهم‌ترین عامل ارتباط کشورهای شرق با غرب بشمار می‌رفت. اروپاییان بویژه روس‌ها از آن برای گسترش ارتباط با ایران و دیگر کشورهای شرق بهره می‌بردند. روسیه که از دوره صفویه برای دستیابی اهداف سیاسی، نظامی و اقتصادی نفوذ بر ایران را شروع کرده بود، در دوره قاجار بر ایران مسلط شد. روس‌ها علاوه بر دریای خزر بر سواحل غربی، جنوبی و شرقی آن نیز دست یافتند. اگرچه تمام این سواحل مدنظر روس‌ها بود اما نفوذ در سواحل جنوبی اهمیت ویژه‌ای برای آنان داشت. در میان ولایات جنوبی دریای خزر، گیلان علاوه بر بنادر و لنگرگاه‌های مناسب و داشتن کالاها و محصولات کشاورزی، از سویی بخاطر نزدیکی به بنادر روسیه و از سوی دیگر بخاطر نزدیکی به تهران، جایگاه خاصی داشت. گیلان از دوره صفویه تا پایان قاجاریه شاهد گسترش مناسبات سیاسی، نظامی و روابط اقتصادی بین دو کشور بود. سلطه‌طلبی روس‌ها و ضعف دربار قاجار باعث شد تا روابط برابری بین دو کشور برقرار نباشد. هدف روس‌ها از این حضور، تسلط بر دریای خزر و ایران، رقابت با انگلستان، راه‌یابی به هندوستان، دستیابی بر منافع اقتصادی و کسب امتیازات متعدد ارضی و اقتصادی بود. براین‌اساس برای رسیدن به خواسته‌های خود از اهرم‌های سیاسی، هجوم‌های نظامی و انعقاد عهدنامه‌ها بهره می‌برد. دریای خزر و بنادر گیلان که در مسیر این نوع روابط قرار گرفته بود، اهمیت ویژه استراتژیکی یافت. روس‌ها بتدریج از طریق روابط سیاسی، هجوم‌های نظامی و قراردادهای اقتصادی بر منطقه مسلط شدند. این کشور جهت رسیدن به اهداف خود، مراکز تمدنی جدیدی را در گیلان تأسیس نمود. از مهم‌ترین این نوع اقدامات، احداث راه بود که باعث گسترش مسافرت‌ها از ایران به روسیه و غرب و بالعکس شد. اگرچه حضور و نفوذ روس‌ها در گیلان، صدمات جبران‌ناپذیری بر جای گذاشت اما این رفت‌وآمدها، اثراتی در ابعاد اجتماعی و فرهنگی نیز داشت زیرا سبب گردید این منطقه زودتر از بسیاری از نواحی دیگر ایران با دنیای جدید آشنا شود. بدین ترتیب زمینه تحولات متعددی در ابعاد مختلف فراهم گردید. به عبارت دیگر، ایجاد مراکز اجتماعی و فرهنگی باعث ارتقاء افکار اهالی منطقه شد و در تحولات اواخر دوره قاجار نقش مهمی بازی کرد. از پیامدهای مهم آن می‌توان به حضور گسترده گیلانیان در نهضت مشروطه و نهضت جنگل اشاره کرد.