آیة اللّه شیخ حسن سعید در زمره عالمان سخت کوش و دانشوران دردشناسی است که عمر با برکت خود را وقف تحصیل علم و معرفت، گسترش دین و دفاع از حریم تشیع کرد. او عطش انسانهای تشنه حق را که در اقصی نقاط عالم بودند، به خوبی درک می کرد. با وجود کسالتی که چندین سال متوالی دامنگیرش بود، مشکلات جهان اسلام را به خوبی احساس می کرد. ناملایماتی که به خواسته صورتهای گوناگون برای امت به پا شیعه بروز می یافت، قلب بیمارش را در فشاری جانکاه قرار می داد، خود می گفت:
«آنچه که گهگاهی به گوشم می رسد و مطالبی را که از خارج و داخل، بر حسب اتفاق، آگاهی پیدا می کنم همه دست به دست می دهند و قلب مجروح مرا آزار داده و راحتی را از من سلب می کنند گویی در میان آتش می سوزم و چاره ای جز دریدن نیست. تنها یاد خداست که در تمام موارد پشتیبان و نگهبان است و نیرو می بخشد(1).»
او نسبت به امور مسلمین احساس مسؤولیت می کرد. لحظه ای از دفاع، نسبت به مقدسات و شعائر مذهبی و مسئله ولایت غافل نماند و شاید بتوان زندگی و مرگ او را در عبارت «عاش سعیدا و مات سعیدا» خلاصه کرد. آیت اللّه حسن سعید همواره به نیازهای فرهنگی و اجتماعی زمانی که در آن می زیست، توجه داشت و مصداق سخن امام صادق (ع) بود که می فرماید: «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» همت او بر این بود که در اندیشه های التقاطی غریقی را نجات دهد و در این مسیر رنج فراوانی تحمل کرد و بارها تحسین علما و اهل پژوهش را، به خاطر سخنرانی ها و نوشته های آموزنده اش برانگیخت.

اجداد و خاندان
جد وی، میرزا مسیح مجتهد تهرانی استرآبادی (1193 - 1263 ه.ق) با مجاهدتی توان فرسا در زمره کاروان فقاهت قرار گرفت و گروه زیادی از شیعیان نقاط شمالی، غربی و مرکزی ایران او را به عنوان مرجع خویش پذیرفتند. میرزا مسیح ضمن آن که راهنمای مسایل دینی و احکام شرعی و گشاینده گره های اجتماعی جامعه بود، چون احساس کرد «دیو سلطه» می خواهد فرشته عزّت شیعیان را در چنگال خود نابود کند، رهبری قیام پرخروش را به دوش گرفت و بر علیه سیاستمداران روس در جامعه ستم زده عصر قاجاریه به پا خاست. بنا به توصیه وی مردم تهران در شعبان 1244 ه.ق، به سفارت روس یورش بردند تا «گریبایدوف» - وزیر مختار روس - را از برخی خلاف کاری و اجحاف هایی که بر شیعیان روا می داشت، برحذر دارند. در این ماجرا عده ای از مردم به شهادت رسیدند. «گریبایدوف» و مقداری از همراهان او نیز به هلاکت رسیدند. البته میرزا مسیح فرمان به کشتن کسی را نداده بود بلکه رفتار ناهنجار وزیر مختار چنین حادثه ای را پدید آورد(2).
فضل و کمال این مرجع عالیقدر و مجتهد مبارز، از طریق یکی از فرزندانش، میرزا ابوالحسن ادامه یافت و از او به حاج «میرزا آقا بزرگ» و پس از وی به حاج میرزا عبداللّه تهرانی، پدر آیة اللّه حسن سعید، منتقل شد(3).
آیة اللّه حاج میرزا عبداللّه، از علمای طراز اول تهران، به سال 1305 ه.ق، در این دیار دیده به جهان گشود و مدتی در تهران نزد علمایی چون؛ شیخ علی نوری، میرزا سیدمحمد تنکابنی، حاج میرزا مسیح طالقانی، میرزا هاشم شفتی، حاج آقا بزرگ ساوجی و آقا شیخ باقر معزالدوله به تحصیل علوم دینی پرداخت. در سال 1330 ه.ق، در بازگشت از مکه به نجف اشرف رفت و در آن سامان از محضر آیات عظام نائینی، شریعت، آقاضیاءالدین عراقی و سیداحمد کربلایی استفاده کرد و در سال 1333 ه.ق، به تهران بازگشت. بعد از ارتحال پدرش چند سالی امامت مسجد جامع تهران را به عهده گرفت و در سال 1342 ه.ق که مراجع عالیقدر شیعه از عراق به ایران تبعید شدند، او به استقبال شتافت و همراه آنان به قم آمد. در این شهر مقدس در مکتب آیة اللّه حائری و آیة اللّه حاج شیخ ابوالقاسم کبیر حاضر شد. به سال 1356 ه.ق و پس از رحلت آیة اللّه حائری، به تهران بازگشت و تا آخرین سال حیات، سال 1391 ه.ق، به اقامه نماز جماعت، تدریس و انجام وظایف دینی، شرعی و اجتماعی پرداخت. میرزاعبداللّه در عرصه سیاسی نیز از خود فعالیت هایی بروز داد. وقتی امام خمینی(قدس سره) به ترکیه تبعید شد، تلگرافی به رئیس جمهور این کشور مخابره کرد و از آن دولت خواست در رعایت احترام و تجلیل از مقام امام خمینی نهایت اهتمام را داشته باشد و موجبات خشنودی امت مسلمان و روحانیت را فراهم سازد(4).
جنازه حاج میرزا عبداللّه تهرانی، پس از فوت به سال 1350 ه.ش به شهر ری حمل شد و به امانت به خاک سپرده شد. وی کتابهای کتابخانه اش را وقف کتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران کرد(5) و آثاری چون؛ حاشیه بر مکاسب، هفت رساله در مبداء، معاد، جمع کتاب و سنت و عقل و تفسیر، اصول فلسفه و سنن النبی از او برجای ماند(6).
از حاج میرزا عبداللّه چهار پسر و دو دختر باقی ماند که آیة اللّه حسن سعید به کسوت روحانیت درآمد و فعالیت علمی تبلیغی پدر را پی گرفت(7).

تحصیلات
آیة اللّه حسن سعید به سال 1338 ه.ق (1298 ه.ش) دیده به جهان گشود. دوران کودکی و نوجوانی را زیر نظر پدرش گذراند. او با توصیه پدر و بر حسب ذوق درونی و استعداد ذاتی، علوم مقدماتی را در حوزه های علمیه قم و تهران آموخت(8). آنگاه راهی حوزه مقدسه نجف اشرف شد و از محضر علمای این حوزه نیز بهره برد. اساتید وی عبارتنداز:

1 - آیة اللّه سیدمحسن حکیم (1306 - 1390 ه.ق)
این شخیصت برجسته جهان تشیع از شاگردان مرحوم سیدمحمد کاظم یزدی، میرزای نائینی، آقاضیاءالدین عراقی و سیدابوتراب خوانساری است و نسب شریفش با سی واسطه به حضرت علی (ع) می رسد. آیة اللّه حکیم افرادی را که همچون حسن سعید استعداد نویسندگی داشتند، تشویق می کرد و بر مقداری از مجلات مهم اسلامی (اضواء رسالةالاسلام، الایمان) و نیز جزواتی تحت عنوان (من هدی النجف) اشراف و نظارت داشت(9).

2 - آیة اللّه العظمی سیدابوالقاسم خویی (1317 - 1413 ه.ق)
این فقیه بزرگوار متجاوز از نیم قرن به تلاش علمی در عرصه فقه مشغول بود و هزاران عالم و مدرس را تربیت کرد. آثار ممتاز وی در فقه، اصول، رجال و تفسیر همواره مورد استفاده علمای اعلام و حوزه های علمیه بوده و خواهد بود.(10)

3 - آیة اللّه حسین بن علی بن حسین حلی (1309 - 1394 ه.ق)
وی فقیهی اصولی، عالمی ادیب و مورخی بصیر بشمار می رفت و احاطه ای وافر به تاریخ، ادب و لغت داشت، از آثارش «اخذالاجرة علی الواجب» را می توان نام برد(11). آیة اللّه سعید تقریرات او را تحت عنوان «شرح مکاسب» به رشته تحریر درآورد(12). آیة اللّه حسین حلی در تقریظی که بر این اثر نگاشته، از او به عنوان عالم محقق و مورد وثوق و خودش نام قرةالعین برد(13). ذکاوت و نبوغ علمی آیة اللّه سعید او را مورد نظر و علاقه اساتید خود و علمای طراز اول حوزه نجف قرار داد و پس از اتمام تحصیلات به تهران بازگشت.

تلاش های فرهنگی
آیة اللّه حسن سعید در سال 1380 ه.ق، اقدام به تأسیس کتابخانه چهل ستون مسجد جامع تهران کرد. بخش اول ساختمان این کتابخانه در سال 1386 ه.ق تکمیل شد و اینک با داشتن بیش از چهل هزار جلد کتاب و نیز گنجینه عظیمی از قرآن کریم، یکی از ذخایر بسیار نفیس و گرانبهای کتب اسلامی در این سرزمین به شمار می رود. امروزه ارسال کتاب به دیگر نقاط ایران و برخی کشورهای جهان به زبان های گوناگون، از دیگر فعالیتهای مهم این کتابخانه است(14).
آیة اللّه حسن سعید وقتی از نجف به تهران بازگشت، برای جلوگیری از تبلیغات مسموم که مغزهای جوانان را در زمان رژیم طاغوت به سوی خود جلب می کرد، مدرسه ای در کنار مسجد بنا کرد که از سال 1386 ه.ق دوره های تحصیل در آن آغاز شد. او از بهترین مدرسان تهران و قم و اساتیدی چون حاج آقا نقوی و آیة اللّه سبحانی دعوت کرد تا طلاب جوان و نیروهای دانشگاهی را با مبانی اسلام آشنا کنند.
آیة اللّه سعید با طلاب و دانشجویان چون پدری دلسوز رفتار می کرد و اگر مایه ای از ذوق و علاقه در شاگردان می یافت، آنان را تشویق می کرد و برای شکوفایی استعداد مشتاقان علم و معرفت آنان را به کوشش افزونتر، از راه برگزاری مسابقات علمی به مقاله نویسی تشویق می نمود و با اعطای جوایز ارزنده برندگان دلگرمشان می ساخت. برای اینکه جوانان متوجه نیروی پرقدرت خود گردند، مجله ای تحت عنوان «بررسی جوانان درباره مسائل اسلامی» به راه انداخت که خود جوان ها، خصوصا طلاب و دانشجویان، با همکاری برخی اساتید به نام خود مقاله تهیه می کردند. متأسفانه در شماره ششم آن که آیة اللّه شهید مطهری نیز مقاله عالمانه ای مرقوم داشته بود، مجله توقیف شد و از آن پس انتشار نیافت(15). استاد شهید مطهری می نویسد:
«من این ابتکار جناب آقای سعید را که با وارد کردن جوانان در بررسی مسایل اسلامی گام مثبت و مفیدی در راه نشر تعالیم اسلامی برداشته اند، به معظّم له تبریک می گویم(16)...»
آیة اللّه مکارم شیرازی می گوید:
«به اعتقاد من تأسیس کتابخانه تنها یکی از کارهای ایشان و تقریبآ بهانه ای برای گسترش فعالیت های فرهنگی بود. یادم نمی رود در این مکان و در زمان طاغوت، کلاس های درس آبرومندی برای نسل جوان که آن روزگار به شدت در معرض خطر بود، تشکیل می شد، حتی خود من در بعضی از آن جلسات شرکت و مطالبی ایراد می کردم. کلاسهای درس و ارتباط گسترده نسل جوان با کتابخانه ایشان از سالیان دراز پیش از انقلاب اسلامی و بدون مبالغه آن چنان چشمگیر و قابل ملاحظه است که نمی توان به سادگی از کنارش گذشت(17).»
به موازات تلاش های ارزنده مذکور ایشان متوجه این واقعیت شد که باید جوانان خارج از کشور را نیز به معارف اسلامی آشنا ساخت تا با سرمایه ای معنوی به کشور بازگردند. برای رسیدن به این مقصود کتابهایی تألیف و چاپ کرد و آنچه دیگران بر ضد اسلام گفته یا نوشته بودند با منطقی مستدل و سخنانی متین جواب داده شد. انتشار وسیع و گسترده مسائل اسلامی به صورت نشریات متعدد و به زبانهای مختلف برای کشورهای آسیایی، آفریقایی، اروپایی و خاور دور در جهت ارائه سیمای تشیّع به جهانیان، از کوششهای وی در این راستا بود که با استقبال بی حدّ روبرو شد(18).

بر ساحل قرآن و عترت
آیة اللّه سعید برای مقابله با حریه مخالفان که موضوع تحریف قرآن را به شیعه نسبت دادند، نسخه هایی از تمام قرآن های موجود در ایران، پاکستان، هندوستان، کشورهای عربی و اروپایی و با ترجمه های گوناگون فارسی، اردو، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و... را جمع آوری کرد و گنجینه قرآنی تشکیل داد. در این مجموعه حدود هزار نسخه قرآن کریم از سراسر دنیا جمع آوری شد که برخی از آنها خطی است. در این گنجینه اولین قرآن چاپ شده در ایران، اولین قرآن به طبع رسیده در جهان، قرآن علی بن هلال معروف به ابن بوّاب، قرآن چاپ بمبئی که تمامی سطور آن در همه صفحات با حرف الف شروع شده است، نگهداری می شود. همچنین نیمی از کتابهای کتابخانه چهل ستون مسجد جامع به تفسیر و علوم قرآنی اختصاص دارد. یکی از محصولات پرفایده این جایگاه، تهیه «دائرةالمعارف قرآن کریم» است که در آن آثار شیعه، کتابهای قرآنی و مقالات دینی نشر یافته و در دوازده جلد گرد آمده است(19). در ایام غدیر، از چهاردهم ذی الحجه تا روز عید غدیر، تمامی قرآن ها با شناسنامه روی میز قرار داده می شوند تا علاقه مندان از نزدیک با این مجموعه گران سنگ آشنا شوند. همچنین قرآن حامد که مورد توجه بلاد اسلامی است، با قطع جیبی به مناسبت اعیاد بزرگ اسلامی در چهارده شکل برای جوامع اسلامی، به عنوان هدیه، ارسال شده است(20).
مرحوم آیة اللّه سعید همراه با قرآن نهج البلاغه را مورد بررسی قرار داد و بسیاری از مسائل بنیادی اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مورد نیاز جامعه و جوانان را از آن استخراج کرد. او به مناسبت چهاردهمین قرن ولادت امیرالمؤمنین (ع) نامه ای همراه با ترجمه انگلیسی نهج البلاغه، به جوامع فرهنگی غرب ارسال کرد و در آن خاطرنشان ساخت که این کتاب از بهترین دست آوردهایی است که از عالم وحی گرفته شده و پیشوایی الهی آن را به عنوان دروس انسان ساز مکتب تشیع به جامعه بشریت ارزانی داشته است(21).
آیة اللّه سعید علاقه و ارادت عجیبی به ائمه معصومین (ع) و به مقام مقدّس ولایت امر حضرت ولی عصر(عج) داشت. او می کوشید مردم را به مسایل ولایت و فرهنگ ائمه علاقه مند سازد و بدون هیچ ادعایی برای احقاق حقوق اهل بیت (ع) با اغلب علمای اهل سنت مکاتبه داشت. خود به تنهایی یک دارالتقریب بود و هنر نویسندگی را به عنوان وسیله ای برای بیان حقایق و نشر فضایل خاندان عصمت و طهارت (ع) ، به خدمت گرفت و تا آخرین لحظه به این برنامه التزام داشت. می گفت: «شاید خدا خواسته که در این برهه از زمان یادداشت هایی سودمند به یادگار بگذارم و در پیشرفت مکتب تشیع و آثار ستارگان درخشان آسمان امامت بدون سر و صدا کاری انجام دهم. امیدوارم خدای متعال تا آخرین لحظه حیات این توفیق را از من نگیرد و در راه نشر معارف این خاندان جان دهم و خدمتگزاری باشم که در حال انجام وظیفه جان تسلیم نموده و به لقاء حق پیوسته است. او کمال مطلوب را در خدمت به قرآن و اهل بیت می دانست و با کسالت و دستهای لرزانی که حتی استکان چای را به زحمت نگه می داشت، می کوشید پایه ها و ستون های فرهنگ اهل بیت را استوار و برافراشته نگاه دارد(22). او یک لحظه از دفاع نسبت به ولایت و شعائر مذهبی غافل نماند و کتابهای بسیاری در مناقب و فضائل اهل بیت (ع) از گوشه و کنار جهان فراهم کرد. در مجالس عزای این خاندان شرکت می کرد و در ایام عاشورا و سایر مناسبت های سوگ ائمه و نیز اعیاد اسلامی در منزل، کتابخانه و مدرسه مجلس سوگواری یا جشن برپا می نمود(23).

تحقیقات
سخت کوشی در راه مطالعه و افزایش دانش، آشنایی با نظرات مشاهیر و آگاهی از نظرات دینی و فلسفی دیگر مسلمانهای جهان از خصوصیات بارز آیة اللّه سعید بود. وی از بیست و سه سالگی به تحقیق و تألیف روی آورد(24). بهترین زمان عمرش را صرف نگارش مقاله و کتاب کرد. در نوشتن بسیار سریع بود و زیاد زحمت می کشید. از هر کس که در موضوع مورد تحقیق وی اطلاعاتی داشت، استمداد می طلبید؛ حتی در بستر بیماری دست از کار و تلاش برنداشت و در مدت چهل ماه، با وجود بیماری چشم، کتابی تحت عنوان «اسلام از دیدگاه قرآن و عترت» به نگارش درآورد(25). از نخستین فعالیت های وی، مبارزه با انحرافات کسروی بود. کسروی می خواست با سخنان فریبنده جوانان را اغوا کند. استاد می فرمود: در رد انحرافات کسروی مقالاتی نوشتم و به استادم، مرحوم علاّمه محمود شهابی (متوفی 1365 ه.ش) دادم تا بعد از مطالعه دستور چاپ آنها را صادر فرماید. ایشان آن مقالات را دید و آن را در مجله خودشان به نام «ایمان» چاپ نمودند.
آن مرحوم آثاری در دفاع از حقیقت دین و مسایل مذهبی انتشار داد و مراقب بود تا اگر کسی در جایی به مذهب حمله کرد یا اشتباهاتی صورت گرفت، به دفاع برخیزد و نابسامانی ها را سامان دهد(26). از این که کتابهایی ناپسند در برخی نقاط جهان بر علیه شیعه انتشار می یافت، به شدت ناراحت می شد، برمی خروشید و می گفت:
«برماست که با جان و دل و تمام توان بکوشیم و این چنین آثار مخرّب را خنثی کنیم و معارف ناب تشیع را به سلامت به دست نسل های دیگر و سایر ملل جهان برسانیم(27)»
در سال 1396 ه.ق (مطابق سال 1976م) وزارت معارف کشور عربستان سعودی کتابی به نام «التاریخ» برای تدریس در دبیرستانهای آن کشور چاپ و منتشر کرد که ضمن آن مذهب شیعه در ردیف مذاهب شرک قلمداد شده بود. از جمله شخصیت های شیعه که علیه انتشار این گونه مطالب به مبارزه ای پیگیر در سطح جهان اسلام، آیة اللّه حسن سعید بود که علاوه بر ترتیب دادن اجتماعی در مسجد جامع تهران (سال 1356 ه.ش) و ارسال نامه هایی برای دولت و رجال وقت ایران، مبارزه را به خارج از کشور کشانید و با نوشتن نامه هایی مکرر به مراجع نجف و مجلس اعلای شیعیان لبنان و رئیس جامع الازهر و اعلام رونوشت این نامه به دولت و سفارتخانه عربستان، قاطعانه جمع آوری کتاب مذکور و منبع تکرار انتشار این گونه مطالب را خواستار شد و چون آیة اللّه حسن سعید در این ارتباط نامه ای به امام موسی صدر نوشته بود تا ایشان با اقتداری که دارد. مانع این روند ضد شیعه گردد، امام موسی صدر با مقامات عربستان مذاکره کرد و آنان دستور صریح برای جلوگیری از طبع مجدّد کتاب؛ مگر با تصحیح را صادر کردند(28).
آیة اللّه سعید هنوز از مبارزه با این کتاب ضد شیعه فارغ نشده بود که کتاب دیگری به نام «منکرةالتوحید» برای تدریس در کلاسهای دوره دوم مدارس متوسطه، در کشور مصر چاپ و توزیع شد و مؤلف آن کتاب ضمن بحث پیرامون تشیع اهانت های وارده در کتاب «التاریخ» را تکرار کرد. سرانجام پس از مکاتبات و مباحثات پی گیر شیخ عبدالحلیم محمود، رئیس جامع الازهر، و عده اصلاح کتاب یاد شده را داد(29).
آیة اللّه حسن سعید بیش از چهل کتاب و مقاله در باب معارف اسلامی، قرآن و اهل بیت، به زبان عربی و فارسی نوشته، فهرست اهم آثار وی به شرح ذیل است:
1- تقریرات بحث آیة اللّه شیخ حسین حلّی دماء ثلاثه 2- دماء ثلاثه قسمتی از حج (تقریرات بحث آیة اللّه حکیم) 3- اصول فقه تقریرات (بحث آیة اللّه خویی) 4- الرسول و الشیعه 5- موسوعةالمکاسب 6- شیعتنا 7- الرسول یحدثنا 8- الی علماءالاسلام 9- الرسول یدعوکم 10- رسالة فی الولایة ولاضرر 11- محاضرة حول الامام المهدی(عج) 12- فاطمه دژ شکست ناپذیر وحی 13- حسین (ع) از دیدگاه وحی 14- همه در انتظار اویند 15- حکومت از دیدگاه قرآن و عترت 16- مهدی(عج)، راهگشای عالم غیب 17- شرح قصیده بُرده 18- در مکتب امام حسین(ع) 19 - در مکتب امام حسن مجتبی(ع) 20 - اصول دین 21- ولایت فقیه 22- شناخت شیعه 23- نموداری از حکومت حضرت علی(ع) 24- پیک رمضان 25- نگهبان مکتب توحید (کتابنامه امام مهدی«عج») 26- دائرةالمعارف قرآن کریم در دوازده مجلّد 27- اسلام از دیدگاه قرآن و عترت 28- شناخت قرآن (گزیده مقالات درباره قرآن کریم) 29- افکار پریشان یا مقالات سعید 30- ترجمه نورالابرار من حکم امیرالمؤمنین (س)1 7- حیات یابی (ترجمه احیاالمیت به فضایل اهل البیت) 32- ما با خدا کار داریم 33- سیره رسول اللّه (ص) سنت الهی است 34- غدیر پیوند ناگسستنی رسالت و امامت 35- مبعث بیانگر رسالت و امامت در مکتب تشیع 36- مسؤولیت 37- خدا و اولی الامر 38- نگهبان مکتب ما 39- الفقه فی تشریعه و تبیینه و استنباطه 40- مالکیت الاراضی 41- پیغمبر با شما سخن می گوید 42- علی از دیدگاه وحی 43- امامت و ولایت از نظر علی بن موسی الرضا(ع) 44 - امام صادق(ع) 45 - پیام امام عسکری (ع)(30).

خصوصیات اخلاقی
آیة اللّه حسن سعید با امام خمینی مکاتبات متقابل داشت. امام خمینی در یکی از مکتوبات خود می فرماید: خدمت جناب مستطاب عمادالاعلام و حجةالاسلام، آقای حاج حسن آقای سعید دامت افاضاته: به عرص می رساند، مرقوم شریف واصل، سلامت و سعادت جنابعالی را خواستار است. این جانب، به حمداللّه تعالی مزاجا سلامت، امید است به برکت ادعیه حضرات اعلام موجبات آسایش روحی نیز فراهم شود. خدمت حضرت آقای والد و جناب آقای اخوی سلام مخصوص، موکول به لطف عالی است و السلام علیکم.
روح اللّه الموسوی الخمینی(31).
حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی در مرقومه ای اظهار داشته است: حضرت مستطاب حجةالاسلام والمسلمین آقای حاج حسن آقا سعید آیة اللّه زاده تهرانی (دامت برکاته)؛ به عرض عالی می رساند، امید است وجود شریف ترین صحت و عافیت بوده باشد. غرض از تصدیع آن که به کمال افسردگی و حزن و اندوه این عریضه عرض می شود، امروز صبح دفعا مدرستین مبارکتین فیضیه و دارالشفاء را تصرف و طلاب را بیرون کردند و این بیچاره ها با حال گریه و تأثرات شدید، پراکنده شدند. اجمالا چنانچه بشود با حضرات آیات تهران و حجج اسلام و علماء اعلام مذاکره بنمائید که بلکه فرجی به جهت طلاب قم بشود و بیش از این مزاحمت ندارم(32)...
آیة اللّه میلانی نیز طی نامه ای تأثر خودرا از وضع اسف آور عراق و فشار به حوزه های علمیه و شیعه، در آن کشور اعلام کرده است. آیت اللّه حسن سعید این عالم با همت، مکتوباتی برای آیة اللّه العظمی گلپایگانی فرستاد و آن مرجع عالیقدر نیز در نامه هایی ایشان را مورد لطف قرار داد. امام موسی صدر در نامه ای که برای آیة اللّه حسن سعید نوشت، از او با عنوان، برادر مکرّم و دوست محترم، دانشمند مجاهد و گل بی خار جهان، چراغ محفل گرفتاران و مرهم دل های پریشان نام می برد(33). آیة اللّه مکارم شیرازی درباره فضایل اخلاقی وی اینگونه اظهار داشته است: یکی از امتیازات این مرد روحانی کار کردن مخلصانه بود. هیچ گونه تظاهری نداشت و همیشه به نتیجه عملش می اندیشید؛ نه به این که به نام چه کسی تمام شود و پای چه کسی در میان باشد. آیة اللّه موسوی اردبیلی هم خاطرنشان کرده است: خصیصه بارز این مرحوم که خیلی برجسته می نمود، خدمت به خلق بود و در این راه هیچ چیز مانع او نمی شد... به هیچ وجه تکبّر و خودبینی و منیّت نداشت. ویژگی دیگر ایشان که بسیار جالب می نمود، ارادت مخلصانه به اهل بیت (ع) بود(34).
آیة اللّه صافی ویژگی های اخلاقی آیة اللّه حسن سعید را چنین وصف کرده است: اخلاق حسنه و وارستگی و فروتنی که در ایشان به چشم می خورد، به گونه ای بود که وقتی این وارستگی و اخلاق را در ایشان می دیدند، مجذوب می شدند و هم به رجال دین و هم به تربیت دینی حسن ظن پیدا می کردند. در برآوردن حوائج مؤمنان بسیار ساعی بودند. تا می توانستند به بندگان خدا خدمت می کردند. مراقب بودند تا اگر کسی در جایی به مذهب حمله کرد و اشتباهاتی صورت گرفت، به دفاع برخیزند و نابسامانی ها را سامان دهند.
یکی از رموز موفقیت و محبوبیت آیة اللّه سعید، داشتن اخلاق الهی، فروتنی و عدم ادعای او در تلاشهای گوناگون علمی، فرهنگی و اجتماعی بود. او از مردم دور نبود. در روابط خود با جامعه اسلامی و مردم کوچه و بازار، چنان گرم و صمیمی و مهربان رفتار می کرد که برای افراد چون برادری شفیق، مهربان، پدری عطوف، معلمی غم خوار و اهل سخاوت بود و چنان با مردم صمیمیت داشت که آنان بین خود و او فاصله ای احساس نمی کردند. حافظه ای «خارق العاده» داشت و تمام مذاکراتی که با اشخاص مختلف طی سالیانی انجام داده بود، لفظ به لفظ به یادش مانده بود، آنچه بر لطف محضر وی می افزود. حُسن بیان و تقریرش بود که اغلب به صورت هنری خاص جلوه می کرد، چنان شیرین گفتار بود که هرگز احدی را از شنیدن گفتار او ملال دست نمی داد و هیچ کس از همنشینی با او سیر نمی شد و همگان تا آخرین لحظه با کمال دلبستگی و اشتیاق به گفتارش گوش دل می سپردند.

وفات
سرانجام آیة اللّه حسن سعید پس از عمری مجاهدت بی دریغ در مسیر نشر فرهنگ تشیع، سر اخلاص به مقدم مبارک مولایش نهاد و در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر چهارشنبه، هیجدهم شعبان المعظم 1416 ه.ق، پس از تحمّل بیماری به دیدار معبود شتافت. پیکرش با حضور نماینده مقام معظم رهبری، حضرت آیة اللّه خامنه ای و جمع کثیری از حضرات آیات و حجج اسلام و مسؤلان کشوری پس از تشییعی شکوهمند در تهران و قم، در مزار شیخان قم (حوالی مقبره میرزای قمی) به خاک سپرده شد. رحمت خداوند بر او باد.
حضرت آیة اللّه العظمی خامنه ای به مناسبت ارتحال این عالم سخت کوش تلگرام تسلیتی به شرح ذیل صادر فرمود:
درگذشت عالم جلیل مرحوم مغفور آیة اللّه آقای حاج حسن آقا سعید(ره) را به جنابعالی و خاندان محترم ایشان تسلیت می گویم، خداوند آن مرحوم را مشمول فضل و رحمت واسعه خود قرار دهد
والسلام علیکم و رحمةاللّه
سیدعلی خامنه ای

«پی نوشتها»
1 - از عرفات تا کربلا، آیة اللّه حسن سعید، مقدمه مؤلف، ص 1 - 2.
2 - تفصیل این ماجرا را در کتاب میرزا مسیح مجتهد و فتوای شرف (از مجموعه دیدار با ابرار) به قلم نگارنده مطالعه فرمائید.
3 - مؤلف کتاب گنجینه دانشمندان، حاج میرزا عبداللّه را فرزند حاج میرزا مسیح تهرانی معروف دانسته، سال تولد وی را سال 1305 ه.ق، یعنی 52 سال پس از رحلت میرزا مسیح درج کرده است. در کتاب آیینه دانشوران سیدعلیرضا ریحان یزدی (متوفی 1363 ه.ق) این اشتباه به چشم می خورد و حسن مرسلوند نیز در کتاب خود (زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران) دچار این خطا شده است.
4 - متن این تلگراف در ص 176 کتاب میرزامسیح مجتهد و فتوای شرف درج گردیده است.
5 - متن این وقفنامه در ص 302، مجلد هفتم دائرةالمعارف قرآن کریم (گردآورنده آمده است ص سیصد)
6 - زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج 4، ص 53.
7 - گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، ج 3، ص 483.
8 - مقدمه کتاب شناخت قرآن به قلم محمود سعید تهرانی (فرزند آیة اللّه سعید).
9 - درباره این شخصیت بنگرید به کتاب سیدمحسن حکیم مرزبان حوزه نوری (از سری دیدار با ابرار)، عباس عبیری و نیز مجله نور علم شماره مسلسل 24، مجله فرهنگ شماره 2 و 3.
10 - یادنامه حضرت آیة اللّه خویی، مجله نور علم، ش 47، جمله تاریخ و فرهنگ معاصر، ش 5.
11 - گنجینه دانشمندان، ج 7، ص 280.
12 - وصیت من، مجموعه وصایای آیة اللّه حاج شیخ حسن سعید، تهیه و تنظیم مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی جلیل، ص 15.
13 - تصویر من، دستخط این تقریظ در آخر کتاب احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید آمده است.
14 - گفتگوی فصلنامه بینات با آیة اللّه حسن سعید، سال اول، شماره سوم، پاییز 1373.
15 - چشمه روشن، علی مسجد جامعی، ص 12.
16 - همان مأخذ، ص 14.
17 - بررسی جوانان درباره مسائل اسلامی، ج اول، ص 5.
18 - گفتگو با حضرت آیة اللّه مکارم شیرازی پیرامون شخصیت مرحوم آیة اللّه سعید مندرج در جزوه احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید، ص 36 - 37.
19 - احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید، ص 10.
20 - فصلنامه بینات، سال اول، شماره سوم، گفتگو با آیة اللّه حسن سعید.
21 - وصیت من، ص 7.
22 - این نامه را آیة اللّه سعید در 13 رجب سال 1414 ه.ق نگاشته است.
23 - چشمه روشن، ص 33.
24 - همان، ص 35.
25 - همان، ص 10.
26 - اسلام از دیدگاه قرآن و عترت، آیة اللّه حسن سعید، مقدمه نویسنده، ص 17.
27 - احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید.
28 - دائرةالمعارف قرآن کریم، حسن سعید، ج 7، ص 15.
29 - متن دستخط امام موسی صدر خطاب به آیة اللّه حسن سعید در ص 51 - 52 کتاب احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید آورده است.
30 - در این مورد بنگرید به ص 54، مأخذ قبل و نیز ص 48 - 49 کتاب چشمه روشن.
31 - احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید، ص 21 - 22؛ شناخت قرآن کریم، ص 3؛ چشمه روشن، ص 37 - 38 میرزا مسیح مجتهد و فتوای شرف، ص 49 - 50.
32 - این نامه در تاریخ 1389 ه.ق نوشته شده و در ص 45 کتاب احوال و آثار حضرت آیة اللّه سعید درج شده است.
33 - این نامه قبل از انقلاب اسلامی نگاشته شده است.
34 - چشمه روشن، ص 52.

منبع: www.hawzah.net