تاریخ قم یا کتاب قم نوشتۀ ابو علی حسن بن محمد بن حسن قمی شیبانی، از دودمان سائب بن مالک اشعری زنده (۳۷۹ ق / ۹۸۹م عالم و مورخ و از یاران ابو الفضل بن عمید وزیر مشهور و دانشمند آل بویه و برادر ابوالقاسم علی بن محمد بن حسن کاتب حاکم قم از جانب رکن الدوله دیلمی به سال ۳۵۲ قمری (۱)
و به اشاره ابن عمید اقدام به تألیف کتابی دربارۀ قم نمود و او به گردآوری اخبار قم و اهل آن نمود و با پاره ای از مطالب مختلف و سودمند دیگر درآمیخت و آن را کتاب «قم» نام نهاد. (۲)
وی مواد اصلی کتاب را در دوره حکومت برادرش بر قم گرد آورد، ولی به علت غیبت وی از قم در تدوین و تألیف آن تأخیر افتاد تا سرانجام آن را به نام صاحب بن عباد وزیر دانشمند فخرالدوله دیلمی، تدوین کرد و در این کتاب وقایع را تا پایان سال ۳۷۸ ،قمری گردآوری نمود. این کتاب شامل بیست باب است که فهرست ابواب آن در مقدمه کتاب آمده است. مصادر او عبارت بودند از مصادر عمومی متداول آن روزگار؛ دفاتر دیوانی
و اسناد غیر مدوّن و مصادر شفاهی و راویان (۳) متأسفانه اصل این کتاب که به زبان عربی بوده اکنون در دسترس نیست؛ اما ترجمه ای از آن باقی مانده است که تا باب پنجم کتاب را در بردارد.
مترجم تاریخ قم و یا به عبارت درست تر کتاب ،قم، از تاج الدین حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی (متوفی ۸۴۷ ق (۱۴۴۳م) فاضل و ادیب قمی است که بین سالهای ۸۰۵ - ۸۰۶ ق / ۱۴۰۲ - ۱۴۰۴م آن را ترجمه کرده است و گویا در چند مجلد بوده ولی اکنون جلد اول آن که مشتمل بر قسمتی از کتاب، از آغاز تا میانه باب پنجم است در دست میباشد که در ۱۳۱۳ شمسی، به کوشش سید جلال الدین ،تهرانی بر اساس نسخهٔ تحریر شده در ۱۰۰۱ قمری به چاپ رسیده و از سایر مجلدات آن اطلاعی در دست نیست. (۴)

١ . منتقلة الطالبیة، ص ۲۵۵ - ۲۵۷؛ ریاض العلماء ، ج ۱، ص ۳۱۸ - ۳۱۹؛ مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۳۶۹؛ البدر المشعشع، ص ۲؛ طبقات اعلام الشیعه (قرن الرابع)، ص ۶۳ ۹۹
۲. ترجمه تاریخ قم، ص ۱۱، ۵۸، ۹۱، ۱۷۹
۳. همان، ص ۳۹، ۱۳۲، ۱۶۵؛ الذریعة، ج ۳، ص ۲۷۷ - ۲۷۸.
۴. مصفى المقال، ص ۱۲۷؛ ترجمۀ تاریخ ،قم، مقدمه کتابشناسی آثار مربوط به قم، ص ۱۱-۴۳.

منبع: کتاب تحفه الفاطمیین فی ذکر احوال قم و القمیین، پیشکفتار ص ۱۶ و ص ۱۷