ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم از دیدگاه کتاب و سنّت
یکی از لوازم حضور زنان در اجتماع، ارتباط گفتاری آنان با مردان نامحرم است که ممکن است به یکی از صورت‌های گفت‌وگو، پرسش و پاسخ و سخنرانی باشد. سؤال اصلی این است که این ارتباط از نظر کتاب و سنّت چگونه است؟ آیا زنان مجازند با مردان ارتباط گفتاری به هر یک از صور یاد شده داشته باشند؟ و در صورت جواز، آیا در کیفیت ادای کلمات نیز می‌توانند به هرگونه سخن بگویند یا باید مقرّراتی را رعایت نمایند؟ و در هر صورت، آیا باید به مقدار ضرورت اکتفا کنند یا در این مسئله نیز محدودیتی ندارند؟
با مراجعه به کتاب و سنّت و مشاهده نقل‌های قرآن از گفت‌وگوهای انبیا علیهم‌السلام با زنان و گفت‌وگوی برخی از زنان نمونه و پاک‌دامن با برخی از مردان غیرمحرم و با مراجعه به روایاتی که راویان زن از پیامبر و ائمّه اطهار علیهم‌السلام نقل کرده یا مسائلی را از آنان پرسیده و جواب شنیده‌اند، به این نتیجه می‌رسیم که اصل ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم به یکی از صورت‌های یاد شده بدون قصد لذت اشکالی ندارد. اما بر اساس آیه «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ» (احزاب: 32) باید ادای کلمات و طرز سخن گفتن به گونه معروف و دور از هرگونه عشوه‌گری باشد تا زمینه فساد و ارتباط نامشروع فراهم نشود. همچنین در سخنان خود باید، به مقدار ضرورت بسنده کنند و از به درازا کشیدن کلام و ردّ و بدل کردن مطالب غیرضروری پرهیز نمایند.
انسان برای تبادل اطلاعات و انتقال پیام‌های خود به دیگران، چاره‌ای جز ارتباط با همنوعان ندارد. حضور زنان در جامعه و مشارکت آنان در فعالیت‌های اجتماعی نیز بدون ارتباط با مردان و تعامل با آنان میسّر نخواهد بود. بخشی از این ارتباط به صورت گفت و شنود انجام می‌گیرد که موضوع بحث این مقاله است.
با عنایت به ضرورت تبادل اطلاعات از طریق ارتباط گفتاری میان زن و مرد از یک‌سو، و لزوم تنظیم فعالیت‌ها و تلاش‌های افراد در جامعه اسلامی بر اساس باورهای مذهبی و دستورات وحیانی از سوی دیگر، این پرسش مطرح می‌شود که دیدگاه کتاب و سنّت در این مسئله چیست؟ از این‌رو، مقاله حاضر در پی یافتن پاسخ صحیح پرسش‌های ذیل است:
1. آیا از نظر اسلام، گفت‌وگوی زن و مرد نامحرم یا سخنرانی زن و مرد برای مردان و زنان نامحرم، جایز است؟
2. در صورت مثبت بودن پاسخ سؤال نخست، آیا اسلام برای کیفیت ارتباط گفتاری آنان محدودیتی قایل شده است، یا زن و مرد می‌توانند به هر کیفیتی با هم سخن بگویند؟
3. آیا زن و مرد نامحرم می‌توانند در هر موضوع و به هر مقداری که بخواهند با هم ارتباط گفتاری داشته باشند؟ یا باید در کمّیت گفت‌وگو نیز ضوابطی را رعایت کنند؟
گفت‌وگوی زن و مرد نامحرم از منظر قرآن
گرچه در زمینه اصل سخن گفتن زن و مرد، در قرآن به صورت صریح آیه‌ای در نفی یا اثبات وارد نشده، اما می‌توان با مراجعه به آیاتی که گفت‌وگوی زنان و مردان نامحرم را نقل کرده‌اند دیدگاه قرآن را در این‌باره به دست آورد. با مراجعه به قرآن، می‌توان گفت‌وگوهایی را که از زنان و مردان نامحرم نقل شده‌اند، در دو دسته بررسی کرد:
الف. گفت‌وگوی زنان و مردان معصوم
1. گفت‌وگوی حضرت زکریّا با مریم علیهاالسلام: حضرت زکریّا علیه‌السلامکه کفالت حضرت مریم علیهاالسلام را به عهده داشت، به عبادتگاه او در بیت‌المَقْدِس سر می‌زد و با وی سخن می‌گفت، از او سؤال می‌کرد و جواب می‌شنید. قرآن در این زمینه می‌فرماید: وقتی حضرت زکریّا علیه‌السلام به محل عبادت حضرت مریم علیهاالسلام سر می‌زد و در هر نوبت غذای آماده در مقابلش می‌دید، از او می‌پرسید: ای مریم! این (طعام) از کجا برایت آمده است؟ (حضرت مریم) می‌گفت: این از طرف خداست. 1
2. گفت‌وگوی حضرت سلیمان علیه‌السلام با ملکه سبا: در داستان ملاقات ملکه سبا با حضرت سلیمان علیه‌السلام چنین می‌خوانیم: به او گفته شد: داخل حیاط قصر شو! اما هنگامی که بدان نظر افکند، پنداشت نهر آبی است و ساق پاهای خود را برهنه کرد (تا از آب بگذرد، اما سلیمان) گفت: (این آب نیست، بلکه) قصری است از بلور صاف. (ملکه سبا) گفت: پروردگارا! من به خود ستم کردم. و با سلیمان، برای خداوندی که پروردگار عالمیان است، اسلام آوردم. 2
3. گفت‌وگوی حضرت موسی علیه‌السلام با دختران حضرت شعیب علیه‌السلام: قرآن داستان حضرت موسی علیه‌السلام و برخورد وی با دختران حضرت شعیب علیه‌السلامرا این‌گونه نقل می‌کند: و هنگامی که به (چاه) آب مدین رسید، گروهی از مردم را در آنجا دید که چهارپایان خود را سیراب می‌کنند، و در کنار آنها، دو زن را دید که مراقب گوسفندان خویشند (و به چاه نزدیک نمی‌شوند، حضرت موسی علیه‌السلام) به آنها گفت: کار شما چیست؟ (چرا گوسفندان خود را آب نمی‌دهید؟) گفتند: ما آنها را آب نمی‌دهیم تا چوپان‌ها همگی خارج شوند، و پدر ما پیرمرد مسّنی است. موسی به (گوسفندان) آنها آب داد، سپس رو به سوی سایه آورد و عرض کرد: پروردگارا! هر خیر و نیکی بر من فرستی بدان نیازمندم. پس یکی از آن دو به سراغ او آمد و در حالی که با نهایت حیا گام برمی‌داشت و گفت: پدرم از تو دعوت می‌کند تا مزد سیراب کردن گوسفندانمان را به تو بپردازد. 3
در این مورد نیز حضرت موسی علیه‌السلام که از پیامبران الهی بود، با دختران حضرت شعیب علیه‌السلام، که آنان نیز پیامبرزاده و عفیفه و پاک‌دامن بودند، سخن گفت و پاسخ شنید. پس از آنکه حضرت شعیب علیه‌السلامیکی از دختران خود را به دنبال حضرت موسی علیه‌السلامفرستاد و او پیام پدر را برای پرداخت اجرت کاری که کرده بود به حضرت موسی علیه‌السلامرساند، او همراه وی به خانه حضرت شعیب علیه‌السلام آمد.
این دسته از آیات از دو جهت برای بحث ما مفید و قابل استناد است: نخست اینکه دو طرف یا حدّاقل یک طرف گفت‌وگو در این آیات از پیامبران الهی، از شخصیت‌های ممتاز و کسانی هستند که گفتار و رفتارشان برای سایر افراد جامعه حجت و قابل الگوبرداری است. از این‌رو، اگر بر اساس نقل صادق و درست قرآن، حضرت زکریّا علیه‌السلام با حضرت مریم علیه‌السلام سخن می‌گوید یا حضرت موسی علیه‌السلام و حضرت سلیمان علیه‌السلام با نامحرم ارتباط گفتاری برقرار می‌کند، می‌توان نتیجه گرفت که اصل ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم در شرایط عادی، بدون ریبه ممنوعیتی ندارد.
از دیگر سو، نقل این گفت‌وگوها در قرآن، بدون اینکه این عمل تخطئه یا از آن مذمّتی شده باشد، دلیل بر عدم ممنوعیت آن از دیدگاه قرآن است.
ب. گفت‌وگوی زنان و مردان غیرمعصوم
1. گفت‌وگوی خواهر حضرت موسی علیه‌السلام با مأموران فرعون: در ماجرای به آب انداختن حضرت موسی علیه‌السلام در کودکی و گرفتار شدن وی به دست فرعون، قرآن از حضرت موسی علیه‌السلام نقل می‌کند که به مأموران فرعون گفت: «هَلْ أَدُلُّکمْ عَلی مَن یَکْفُلُهُ» (طه: 40) (آیا خانواده‌ای را به شما راهنمایی کنم که این نوزاد را کفالت می‌کند؟) خواهر حضرت موسی علیه‌السلام با مأموران حکومت فرعون خویشاوندی نداشت. با این حال، برای نجات جان حضرت موسی علیه‌السلام، و برگرداندن وی به مادرش، با آنان وارد گفت‌وگو شد و در نهایت، در قالب کسی که می‌تواند به این کودک شیر دهد مأموران فرعون را به مادر حضرت موسی علیه‌السلام راهنمایی کرده و او را به آغوش مادرش بازگرداند.
توجه به این نکته ضروری است که این عمل از آن نظر که از غیرمعصوم صادر شده مورد استناد نیست و نمی‌تواند دلیل بر جواز آن باشد؛ اما از آن نظر که این رفتار از خواهر حضرت موسی علیه‌السلام در کتاب وحی الهی بدون تخطئه و مذمّت منعکس شده، دلیل بر عدم ممنوعیت آن از دیدگاه قرآن و از این‌رو مورد استناد است.
ممکن است گفته شود: خواهر حضرت موسی علیه‌السلامبرای نجات جان برادر، از باب ضرورت با مأموران فرعون سخن گفته و این گفت‌وگو در شرایط غیرعادی بوده است و نمی‌تواند به غیر مورد ضرورت توسعه و تعمیم داده شود. پاسخ این است که اگر تنها این آیه در مسئله وجود داشت این سخن درست و اشکال وارد بود؛ اما با توجه به آیاتی که پیش از این ذکر شد، جایی برای این اشکال نخواهد بود.
2. گفت‌وگوی مردم با حضرت مریم علیهاالسلام: هنگامی که حضرت مریم علیهاالسلامبا کودک خردسالش به میان مردم برگشت، مردم به او گفتند: ای مریم! کار بسیار عجیب و زشتی انجام داده‌ای! ای خواهر هارون! نه پدرت مرد بدی بود، و نه مادرت زنی بدکاره. پس حضرت مریم به او (کودک) اشاره کرد. گفتند: ما چگونه با کودکی که در گاهواره است سخن بگوییم؟4
بر اساس این آیه، وقتی مردم حضرت مریم علیهاالسلام را، که تا آن زمان دوشیزه بود، با نوزادی در آغوش مشاهده کردند، به او بدگمان شدند و با وی آن‌گونه سخن گفتند و نسبت ناروا دادند. حضرت مریم علیهاالسلامنیز گرچه به ظاهر در برابر سخنان آنان لب به کلام نگشود و پاسخی نداد، اما با اشاره به کودک و تکلّم نوزاد به امر الهی و خارق‌العاده، پاسخ آنان را داد.
از این آیه نیز استفاده می‌شود که سخن گفتن مرد با زن، که در قالب پرسش انجام گرفته است، ممنوعیتی ندارد. ممکن است گفته شود: پس چرا حضرت مریم علیهاالسلامسکوت کرد و به آنان پاسخی نداد؟ جواب این است که عدم پاسخ حضرت مریم علیهاالسلام نه از باب ممنوعیت تکلّم با آنان و عدم جواز ارتباط گفتاری بود، بلکه به سبب اطاعت از فرمان الهی بود تا با سخن گفتن نوزاد به صورت اعجاز خرق عادت، ریشه بدگمانی مردم نسبت به حضرت مریم علیهاالسلام از بین برود و دامن وی برای همیشه تطهیر گردد، و این کار در اثبات پاک‌دامنی حضرت مریم علیهاالسلامبسیار مؤثرتر بود از اینکه خود حضرت مریم علیهاالسلام بخواهد با سخنان خود جواب مردم را بدهد و از خویش دفاع کند.
گفت‌وگوی زن و مرد نامحرم از منظر سنّت
درباره مسئله یادشده، دو دسته روایت وجود دارد: دسته اول روایاتی که ظهور در جواز دارد و دسته دوم روایاتی که به گونه‌ای بر ترک این عمل تأکید داشته، از ظاهر آنها ممنوعیت ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم استفاده می‌شود. برای روشن شدن مسئله، هر دو دسته روایات را از نظر می‌گذرانیم:
الف. روایات دالّ بر جواز
روایات فراوانی وجود دارد که راویان زن مطالبی را در زمینه‌های احکام عملی، اعتقادی و اخلاقی از پیامبر یا امامان معصوم علیهم‌السلامشنیده و نقل کرده‌اند. این دسته از روایات گرچه با یک نگاه بدین سبب که مشتمل بر حکمی از احکام عملی یا مسئله‌ای از مسائل اعتقادی و اخلاقی بوده، نقل و در کتب روایی گردآوری شده و عالمان دینی نیز از این منظر بدان‌ها نگریسته و در مباحث فقهی و اخلاقی و اعتقادی بدان استناد کرده‌اند، اما از نگاه دیگر، از دو جهت می‌تواند بر جواز ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم دلیل باشد: یکی از آن جهت که بیان‌کننده رفتار و سیره عملی معصوم است، و دیگر از آن جهت که نشان‌دهنده امضای معصوم نسبت به رفتار مردم است که هر دو حجت شرعی و قابل استناد است.
این روایات هم از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و هم از ائمه اطهار علیهم‌السلامدر کتاب‌های روایی فراوان نقل شده‌اند که در اینجا برای رعایت اختصار، برخی از آنها به عنوان نمونه، از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و حضرت زهرا علیهاالسلام و حضرت علی و امام صادق علیهماالسلام نقل می‌شود:
1. گفت‌وگوی زنان با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله:
الف. هند، همسر ابوسفیان، نزد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله رفت و گفت: ای رسول خدا! ابوسفیان مرد بخیلی است و هزینه زندگی من و فرزندم را بجز آنچه از جیبش مخفیانه بدون اینکه متوجه شود برمی‌دارم نمی‌دهد. آیا با این کار بر عهده من چیزی هست؟ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: برای هزینه خود و فرزندت به مقدار متعارف بردار!5
ب. حضرت علی علیه‌السلام فرمود: پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از جهاد سخن می‌گفت، زنی به ایشان عرض کرد: یا رسول‌اللّه! از این عمل، برای زنان، بهره‌ای نیست؟ پیامبر فرمودند: چرا، برای زن از آغاز بارداری تا زایمان و پس از آن، تا وقتی کودک را از شیر بگیرد، مثل پاداش کسی است که در راه خدا از مرزهای اسلام حراست و پاسبانی کرده است. 6
ج. رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در جواب زنی که از او پرسید: چرا شهادت و ارث دو زن مطابق یک مرد است، فرمود: زیرا دین و عقل شما ناقص است. زن (درباره این سخن توضیح خواست و) پرسید: نقصان دین ما چیست؟... 7
د. زینب عطر فروش به خانه رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نزد زنان و دختران آن حضرت رفت و آمد می‌کرد. عادت آنان این بود که از وی عطر می‌خریدند. یک بار که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله وارد خانه شدند و زینب را نزد زنان و دختران خود دیدند، به او فرمودند: هنگامی که تو نزد ما می‌آیی اتاق‌های ما خوش‌بو می‌شود. زینب عرض کرد: خانه‌های شما به بوی عطر شما خوش‌بوترند. سپس پیامبر به وی فرمودند: وقتی می‌فروشی نیکو بفروش و نیرنگ مکن که این کار به خداترسی همسازتر است و مال را پایدارتر می‌سازد. زینب عطّاره گفت: من برای خرید و فروش و معامله نیامده‌ام، آمده‌ام از عظمت خدا از شما بپرسم. پیامبر فرمودند: عظمت خدا بسیار است. برخی از آن را برایت می‌گویم. 8
روایات فراوانی حاکی از گفت‌وگوی زنان با پیامبر وجود دارند که برای رعایت اختصار به همین مقدار بسنده می‌شود. 9
2. گفت‌وگوی سلمان با حضرت فاطمه علیهاالسلام:
الف. ابن عبّاس می‌گوید: حضرت فاطمه علیهاالسلام به سلمان گفت: سلمان! این پیراهن مرا بگیر و نزد شمعون یهودی ببر و به او بگو: فاطمه دختر محمّد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله می‌گوید: در مقابل آن، یک من خرما و یک من جو قرض بده.... 10
ب. سلمان می‌گوید: حضرت فاطمه علیهاالسلام نشسته بود و پیش روی آن حضرت سنگ آسیابی بود که با آن جو آسیا می‌کرد و دسته آسیاب خون‌آلود بود و حسین علیه‌السلام (که در آن زمان کودکی شیرخوار بود) در کناری از خانه، از گرسنگی گریه می‌کرد. من به آن حضرت عرض کردم: ای دختر رسول خدا! این فضّه است، از او در کارهای خانه کمک بگیر! حضرت فاطمه علیهاالسلام فرمودند: پدرم به من سفارش کرد که کارهای خانه یک روز از من و یک روز از فضّه باشد. دیروز نوبت فضّه بود (و امروز نوبت من است.) سلمان می‌گوید: عرض کردم: من بنده آزاد شما هستم و (برای خدمت آماده‌ام) یا جو را آسیاب کنم یا از حسین علیه‌السلام نگه‌داری کنم. حضرت زهرا علیهاالسلام فرمود: من به ساکت کردن حسین شایسته‌ترم، شما به آسیاب کردن جو بپرداز. 11
3. گفت‌وگوی زنان با حضرت علی علیه‌السلام:
الف. زن بارداری که وضع حملش نزدیک بود، خدمت حضرت علی علیه‌السلام آمد و گفت: یا أمیرالمؤمنین! مرا پاک کن که زنا کرده‌ام. مرا پاک کن که خدا تو را پاک گرداند! عذاب دنیا از عذاب دایمی و لاینقطع آخرت آسان‌تر است. حضرت علی علیه‌السلامبه او گفتند: از چه چیزی تو را پاک کنم؟ گفت: من زنا کرده‌ام.... 12
ب. امام باقر علیه‌السلام فرمودند: در حالی که حضرت علی علیه‌السلامدر مسجد کوفه نشسته و شمشیر خود را به شکم چسبانده و سپر را پشت سر قرار داده بودند، زنی وارد مسجد شد و علیه شوهر خود از حضرت کمک طلبید. حضرت علی علیه‌السلام به نفع شوهر قضاوت کرد. زن عصبانی شد و.... 13
4. گفت‌وگوی زنان با امام صادق علیه‌السلام:
الف. سعیده و منه، خواهران محمّدبن عمید، گفتند: به محضر امام صادق علیه‌السلام مشرف شدیم و عرض کردیم: آیا زن مجاز است برادر (دینی) خود را زیارت کند؟ فرمود: بلی عرض کردیم: مصافحه چطور؟ فرمود: اگر از روی لباس باشد، اشکال ندارد. سپس یکی از خواهران پرسید: این خواهر من به دیدار برادرانش می‌رود. امام به وی فرمود: هر گاه به دیدار برادر (دینی) ات می‌روی، لباس‌های رنگارنگ نپوش. 14
ب. زنی خدمت امام صادق علیه‌السلام شرفیاب شد و درباره زنی که به طور دائم خون از رحمش خارج می‌شود و نمی‌داند حیض است یا خون دیگر، پرسش کرد. امام علیه‌السلامدر جواب فرمودند: خون حیض گرم و غلیظ و سیاه است و با فشار و حرارت خارج می‌شود، اما خون استحاضه زردرنگ و سرد است. بنابراین، هر گاه خونی که از رحم خارج می‌شود، گرم و سیاه بود و با فشار خارج شد، زن موظّف است نمازش را ترک کند.
روایاتِ بیانگر گفت‌وگوی زنان با امام صادق علیه‌السلامفراوان است که برای رعایت اختصار، به ذکر همین مقدار اکتفا می‌شود. 15 گرچه بیشتر یا تمام این روایات اگر از نظر سند مطالعه شوند قابل خدشه‌اند و نمی‌توانند مطلبی را ثابت کنند، اما اگر در یک نگاه کلی، به مجموع این روایات نگاه شود، همه در دلالت بر این معنا متحدند که زنان مسلمان با پیشوایان دینی و اهل‌بیت علیهم‌السلام ارتباط گفتاری داشتند و با آنان در مسائل مورد نیاز خود سخن می‌گفتند، از آنها سؤال می‌کردند و جواب می‌شنیدند. از این‌رو، می‌توان گفت: این روایات16 بر ارتباط گفتاری زنان با پیشوایان معصوم علیهم‌السلام تواتر معنوی دارند و از آنها استفاده می‌شود که گفت‌وگوی زن و مرد نامحرم در مسائل مورد نیاز زندگی به طور متعارف، منع شرعی ندارد.
ب. روایات دالّ بر منع
در مقابل روایات یاد شده، روایاتی وجود دارند که ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم را ممنوع دانسته و یا با برخی از تعبیرات از آن مذمّت کرده‌اند. این روایات را، که از نظر ظاهری در تعارض با روایات گذشته‌اند، می‌توان در قالب چهار دسته بررسی کرد:
1. روایات دلّ بر مذمّت مطلق گفت‌وگو با زنان:
ـ از پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نقل شده است که مردم را از همسخن شدن با زنان ـ یعنی غیرمحارم ـ نهی نمود. 17
ـ از حضرت علی علیه‌السلام روایت شده است: سخن گفتن با زنان انسان را به سختی می‌کشاند و دل را منحرف می‌سازد. 18
ـ در روایت دیگری از آن حضرت آمده است: بر هر انسانی لازم است از سه چیز دوری کند: نزدیک شدن به اشرار، همسخن شدن با زنان، همنشینی با اهل بدعت. 19
ـ همچنین از حضرت علی علیه‌السلام روایت شده است که آن حضرت مردان را از همسخن شدن با زنان نهی می‌کرد. 20
ـ در روایت دیگری از آن حضرت آمده است: سخن گفتن با زنان را کم کن تا بزرگواری‌ات کامل گردد. 21
ـ از امام صادق علیه‌السلام نیز روایت شده است: سخن گفتن با زن یکی از دام‌های شیطان است. 22
ـ در حدیث دیگری با عنوان حدیث النساء همین روایت نقل شده است. 23
در این روایات، عنوان «محادثة النساء»، که به معنای گفت‌وگو با زنان، یا «حدیث النساء»، که به معنای سخن گفتن با زنان است، آمده و به تعبیرهای گوناگون، از آن مذمّت شده و یا با واژه «نهی» از این عمل بازداشته شده است. عنوان «محادثة النساء» و «حدیث النساء» گسترده و فراگیر است و هرگونه ارتباط گفتاری و سخن گفتن زن و مرد را به هر کیفیت و به هر مقدار و با هر زنی که باشد شامل می‌شود.
2. روایات در خصوص سلام کردن به زن: از امام صادق علیه‌السلامنقل شده است که فرمود: به زن سلام نکن24 و از حضرت علی علیه‌السلامروایت شده است که فرمود: در سلام کردن به زنان پیش‌دستی نکنید. 25
ویژگی مشترک این دو دسته روایات این است که مخاطب آن مردان هستند و از آنان خواسته شده که از سلام کردن به زنان بپرهیزند. نقد و بررسی: روایات دسته اول، که به طور مطلق از سخن گفتن با زنان نهی یا از آن مذمّت کرده، در کتاب‌های تحف‌العقول و دعائم الاسلام و عیون الحکم والمواعظ مرسل نقل شده و فاقد اعتبار است. تنها روایتی را صدوق در الخصال با این مضمون از مسعدة بن صدقه نقل کرده که سندش معتبر است، 26 اما از لحاظ متن و دلالت، مضطرب و قابل مناقشه است؛ زیرا:
اولاً، به جای کلمه «محادثه»، واژه «مناقشه» آمده است.
ثانیا، کتاب‌هایی که این روایت را نقل کرده‌اند در این کلمه (مناقشه) متحد نیستند. در برخی از کتاب‌ها مثل الخصال واژه «مناقشه» آمده که مرحوم صدوق آن را به «محادثه» معنا کرده است. در کتاب‌های دیگر، واژه‌های «مشاوره، منافسه، مثاقبه و مثافنه» به کار رفته است. 27 اضطراب در این کلمه و تغییر در معنای آن، سبب می‌شود که استناد به این روایت با مشکل مواجه شود.
ثالثا، بر فرض که اصل این کلمه «مناقشه» باشد ـ چنان‌که در کتاب الخصال که منبع اصلی این روایت است، «مناقشه» آمده ـ و بر اساس برخی تحقیقات در چاپ سنگی آن نیز مناقشه بوده، 28 عنوان «مناقشة النساء» غیر از «محادثة النساء» است. «مناقشه» به معنای مجادله و گفت‌وگوی جدلی یا حساب‌رسی شدید و عمیق است، 29 نه به معنای گفت‌وگوی معمولی و متعارف. اگر مناقشه را این‌گونه معنا کنیم، این روایت با بحث حاضر، که در ارتباط با گفت‌وگوی متعارف با زن است، ارتباطی ندارد. گویا روایت می‌خواهد بگوید با زنان وارد جدل نشوید، نه اینکه با آنان سخنان معمولی، که مورد نیاز انسان است، نگویید.
رابعا، بر فرض که «مناقشه» در این روایت، به معنای «محادثه» باشد یا احتمال داده شود که تصحیفی صورت گرفته و در اصل «محادثه» بوده است، باز هم می‌توان گفت: آنچه در روایت مذمّت شده و سبب مردن دل دانسته شده، کثرت محادثه و گفت‌وگو با زنان است، نه اصل سخن گفتن معمولی.
خامسا، لسان روایت لسان توصیه و سفارش است، نه لسان تکلیف و تحریم.
سادسا، اطلاق این روایات گفت‌وگو با محارم را نیز شامل می‌شود که به یقین منعی ندارد. بنابراین، این دسته از روایات نمی‌تواند بر ممنوعیت و حرمت ارتباط گفتاری زنان و مردان نامحرم دلالتی داشته باشد.
اما در مقابل روایات دسته دوم، که مردان را از سلام کردن به زنان نهی کرده است روایاتی وجود دارد که پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهو حضرت علی علیه‌السلام به زنان سلام می‌کردند. 30 بنابراین، روایات دسته دوم با سیره عملی اهل‌بیت علیهم‌السلام در تعارض است. حل این تعارض و جمع میان آن روایات و این روش عملی به این است که عمل اهل‌بیت علیهم‌السلامقرینه و نشانه است بر اینکه نهی در آن روایات، تحریمی و دال بر حرمت و ممنوعیت عمل نیست، بلکه تنزیهی و برای پیش‌گیری از وقوع افراد در تلذّذ و ریبه و کشیده شدن به وادی معصیت و گناه است.
مؤیّد این سخن روایتی است که می‌گوید: حضرت علی علیه‌السلامبا اینکه به زنان سلام می‌کرد، اما خوش نداشت به زنان جوان سلام کند و می‌فرمود: خوف دارم از اینکه صدای زن در نظرم خوش آید و آنچه از این بابت در قلب من وارد می‌شود (آثار سوء آن) بیش از پاداشی باشد که از سلام عایدم می‌شود31 البته حضرت علی علیه‌السلامامام و معصوم است و به یقین، از هرگونه خطا و لغزش و خطورات ذهنی و قلبی مصون است. بنابراین، سخن مزبور درسی است برای سایر انسان‌ها که مواظب رفتار خود باشند. پس معنای روایات آن است که برای پیش‌گیری از وقوع در حرام، بهتر است مردان از مقدّمات آن و چیزهایی که زمینه آن را فراهم می‌سازند پرهیز کنند و به زنان نامحرم، به ویژه زنان جوان، سلام نکنند.
نکته دیگری که در ارتباط با روایات نهی از سلام به زنان می‌توان گفت این است که این نهی ویژه سلام کردن به زنان است و به سایر ارتباطات گفتاری زن و مرد همانند گفت‌وگوی معمولی، که مورد نیاز انسان‌ها در زندگی عادی است، سرایت نمی‌کند. شاهد این سخن روایت دوم است که گفته: «در سلام کردن به زنان پیش‌دستی نکنید.» از این روایت فهمیده می‌شود که سخن گفتن با زن مانعی ندارد؛ زیرا می‌گوید: سخن خود را با سلام کردن به آنان آغاز نکنید؛ یعنی اصل سخن گفتن و ارتباط گفتاری را مسلّم فرض کرده، ولی فرموده است آن را با سلام آغاز نکنید.
توضیح آنکه روایات فراوانی در آداب معاشرت وارد شده است که تأکید دارد انسان‌ها در برخوردهای خود با افراد، اول سلام کنند و بعد سخن بگویند؛ یعنی کلام خود را با سلام آغاز کنند. و حتی در برخی از آنها آمده است: اگر کسی بدون سلام با شما سخن گفت، جوابش ندهید. 32 این دستورالعمل، که به طور کلی در آداب معاشرت انسان‌ها آمده است، در خصوص تعامل زنان و مردان نامحرم به وسیله این روایات تخصیص می‌خورد و معنایش این می‌شود که در ارتباط و برخورد مردان با زنان نامحرم این دستورالعمل رجحان ندارد و لازم نیست مردان هنگام مواجه شدن با زنان، اول به آنان سلام کنند، بلکه اصل مطلب را بگویند و از مقدّمات و مؤخّرات آن صرف‌نظر کنند. در نتیجه، اولاً، نهی در این روایات تحریمی نیست. ثانیا، مخصوص سلام کردن است و به سایر ارتباطات گفتاری زنان و مردان نامحرم توسعه نمی‌یابد.
شاید فلسفه این دستور پیش‌گیرانه در خصوص سلام کردن به نامحرم نیز این باشد که سلام کردن به عنوان یک ادب دینی و اسلامی برای ایجاد انس و الفت و محبت بین مردم است. هدف از سلام کردن ایجاد ارتباط با طرف مقابل است. سلام پیام سلامتی و امنیت به طرف مقابل می‌دهد و موجب ارتباط عاطفی و دوستی می‌شود. این امر گرچه میان افراد همجنس پسندیده است و باعث اتحاد و یکدلی و رفع کدورت میان مردم می‌شود و دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند و بدین سبب، مطلوب است، اما در میان جنس مخالف، که حریم گرفتن از آن لازم است، بخصوص اگر در شرایط خاص و با لحن و حالت ویژه‌ای که غالبا همراه با تواضع است، ادا شود، آثار ناخوشایندی دارد. بدین دلیل، با اینکه اسلام در دستورات اخلاقی خود نسبت به سلام کردن به همنوعان بسیار سفارش کرده و بخیل‌ترین شخص را کسی دانسته است که از سلام کردن به دیگران بخل می‌ورزد؛ 33 اما از سلام کردن به زن نامحرم نهی کرده است. بنابراین، این دسته از روایات نیز گرچه از نظر سند معتبر است، اما نمی‌تواند مانع ارتباط گفتاری زن و مرد باشد.
3. روایات ناهی از تکلّم زنان با مردان: در یکی از بندهای بیعت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله با زنان آمده است: زنان با مردان نامحرم سخن نگویند. 34
نظیر این روایت را ابن سعد با کمی تفاوت، در طبقات این‌گونه نقل کرده است: «ان رسول‌اللّه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، لمّا نزلت بیعة النساء بایعهن و اشترط علیهنّ ان لا یتحدّثن مع الرجال.»35 در این روایت، عدم تکلّم با مردان به طور مطلق ذکر شده که به قرینه روایت دعائم‌الاسلام، مقصود از آن مردان غیرمحرم هستند.
در حدیثی طولانی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله مشهور به حدیث «مناهی» آمده است: و نهی کرد از اینکه زن با غیر محرم بیش از پنچ کلمه، که مورد نیاز است، سخن بگوید. 36
بر اساس این دسته از روایات نیز، که مخاطب آنها زنان هستند، ارتباط گفتاری زن با مرد نامحرم و سخن گفتن وی با مردان ممنوع است.
نقد و بررسی: این دسته از روایات از نظر سند مخدوش و فاقد اعتبار است. روایت اول از کتاب دعائم الاسلام و بدون سند است. این روایت با کمی تفاوت (عدم ذکر جمله الاّ ذا محرم) در کتاب طبقات الکبری نیز آمده که علاوه بر فقدان سند، راوی‌اش عامی و غیرمعتبر است. روایت دوم را صدوق در دو کتاب الامالی و من لایحضره الفقیه آورده که رجال سند آن مجهول37 است. در نتیجه، این دسته از روایات نمی‌تواند مطلبی را بر خلاف آنچه از آیات و روایات و سیره زنان و مردان مسلمان به دست آمد اثبات کند.
4. روایات مؤکّد بر مستور بودن زنان: مرحوم کلینی در الکافی با سند معتبر از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهفرمودند: «النساء عی و عورة فاستروا العورات بالبیوت و استروا العی بالسکوت»؛ 38 زنان از نظر بیان، ناتوان و از نظر جسمی، آسیب‌پذیرند. بنابراین، با قرار دادن آنان در خانه آسیب‌پذیری آنان را بپوشانید و با سکوت، ناتوانی آنان را مخفی کنید.
در روایت دیگری با سند معتبر از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است که امیرمؤمنان علیه‌السلام فرمودند:
«لا تبدؤوا النساء بالسلام ولا تدعوهنّ إلی الطعام، فإن النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهقال: النساء عی و عورة فاستروا عیهن بالسکوت واستروا عوراتهنّ بالبیوت»؛ 39 کلام خود را با زنان با سلام آغاز نکنید و آنان را به سفره (مهمانی) نخوانید. رسول خدا می‌فرمودند: زنان از نظر بیان، ناتوان و از نظر جسمی، آسیب‌پذیرند. بنابراین، با سکوت، ناتوانی آنان را بپوشانید و با قرار دادن آنان در خانه، از آسیب‌پذیری آنان جلوگیری کنید.
نقد و بررسی
در توضیح واژگان این حدیث، می‌توان گفت: «عِی» به کسر عین بر وزن «فِعْل»، مصدر از ماده (ع ی ی) به معنای عجز و ناتوانی و عدم قدرت بر بیان مراد40 است.
«عورت» در کاربردهای قرآنی و روایی به دو معناست. یکی به معنای چیز زشت و قبیح که عرف از ظاهر بودن آن شرم دارد و پوشاندن و مخفی کردن آن را لازم می‌داند. اطلاق «عورت» به اندام تناسلی زن و مرد یا به بدن زن و مرد از ناف تا زانو از مصادیق این معناست؛ 41 زیرا انسان از ظاهر شدن آن شرم می‌کند. «عورت» در این معنا، مساوی واژه «سوءة» است42 که در آیاتی از قرآن به این معنا به کار رفته است. 43 شاید بدین سبب است که برخی عورت را از ماده «عار» دانسته‌اند؛ زیرا نمایان شدن آن موجب عار و شناعت برای شخص می‌شود.
«عورت» در معنای دیگر، به رخنه‌ها و شکاف‌هایی گفته می‌شود که در دیوار خانه وجود دارد و صاحب خانه از آن ناحیه احساس ناامنی می‌کند. همچنین به منافذی که در کوه‌ها وجود دارد و در جنگ، از آن ناحیه و از آن قسمت احتمال حمله دشمن و احساس خطر می‌شود، «عورت» گفته می‌شود. 44 عورت بدین معنا نیز در برخی آیات به کار رفته است. 45
اما در بررسی متن این روایت باید گفت: در این روایت، برای زنان دو ویژگی با عناوین «عی» و «عورت» ذکر و بر هر یک، نتیجه‌ای مترتّب شده است. 46 نتیجه‌ای که بر ویژگی اول مترتّب شده این است: «فاستروا عیهنّ بالسکوت.» در معنای این جمله، دو احتمال وجود دارد:
نخست اینکه خطاب «فاستروا» به مردان باشد و مردان مأمور باشند با توجه به این ویژگی زنان، سکوت کنند و با آنان وارد بحث و مجادله نشوند و در نتیجه، عجز و ناتوانی آنان در مقام سخن را بپوشانند. مؤیّد این احتمال استشهاد امیرالمؤمنین علیه‌السلام به این جمله از حدیث است که به مردان فرمود:
«لا تبدؤوا النساء بالسلام ولا تدعوهنّ إلی الطعام فإنّ النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهقال: النساء عی و عورة فاستروا عیهنّ بالسکوت و استروا عوراتهن بالبیوت»47
یعنی: شما به آنان سخن نگویید و آنان را به مهمانی دعوت نکنید. بر اساس این احتمال، امر به سکوت متوجه مردان است، گرچه لازمه آن ساکت شدن زنان نیز هست.
احتمال دوم این است که امر به سکوت متوجه زنان باشد و مراد این است که مردان وظیفه دارند زنان را امر به سکوت کنند. بنابر هر دو احتمال، بحث در این روایات نیز در ارتباط با مستور بودن زن و سکوت و عدم ارتباط گفتاری با اوست. اما اولاً، به نظر می‌رسد لسان روایت لسان منّت‌گذاری بر زنان و حفظ و حراست از آنان است، نه لسان تکلیف و تحریم، و معنای روایت آن است که سکوت و عدم ارتباط کلامی زنان با مردان و ماندن در خانه با ویژگی‌های شخصیتی زنان سازگارتر و در حفظ و سلامت روانی آنان مؤثرتر است. بدین‌روی، ماندن در خانه و عدم ارتباط گفتاری با مردان برایشان مناسب‌تر و بهتر است. ثانیا، بر فرض که از این روایات حکم تکلیفی و منع ارتباط گفتاری زنان و مردان نامحرم استفاده شود، با توجه به آیات و روایاتی که پیش از این بر جواز این عمل ذکر شد، تکلیف الزامی نخواهد بود. در نتیجه، این روایات نیز بر حرمت سخن گفتن زنان با مردان یا ممنوعیت خروج از خانه دلالت ندارد.
اما در ارتباط با جمله «واستروا عوراتهنّ بالبیوت»، چند مطلب باید روشن شود:
1ـ معنای عورت بودن زن: پیش از این، دو معنا برای واژه «عورت» بیان شد: یکی به معنای چیزی که انسان از ظاهر بودن آن و در معرض قرار گرفتن آن شرم می‌کند، و دوم رخنه و منفذی که از آن ناحیه احساس خطر و ناامنی می‌شود. اطلاق «عورت» بر زنان با تعبیر «النساء عی و عورة» به طور مطلق و عام، که در این روایت آمده، به معنای اول پذیرفته نیست؛ زیرا جسم زن نه برای زنان و نه برای جنس مخالف قبیح نیست و زنان از اینکه در برابر دیگران ظاهر شوند شرم نمی‌کنند. البته این امر تا حدودی به فرهنگ و عرف و عادت جوامع بستگی دارد؛ اما به طور معمول و صرف‌نظر از تأثیر عرف و فرهنگ رایج در یک جامعه، معمولاً زنان از ظاهر شدن در برابر دیگران ناراحت نمی‌شوند و آن را امری ناپسند و زشت نمی‌شمرند. بنابراین، نمی‌توان گفت: همه بدن زن به این معنا عورت است. در نتیجه، مناسب است واژه «عورت» در این حدیث، به معنای دوم باشد. عورت بودن زن از این نظر است که به سبب اندام ظریف‌تر و جذّابیت بیشتری که برای جنس مخالف دارد، در معرض خطر استفاده ابزاری و سوء استفاده جنسی باشد. ضعف جسمانی وی نیز سبب می‌شود که یارای مقابله با مرد و دفاع از خود را نداشته و از این ناحیه نیز آسیب‌پذیر باشد.
در نتیجه، جمله «النساء عی و عورة» این‌گونه معنا می‌شود که چون ساختمان جسمی زن به گونه‌ای آسیب‌پذیر است، اگر بدون حفاظ ظاهر شود مصونیت ندارد و احساس ناامنی می‌کند. بدین‌روی، پوشش حفاظی است که برای زن امنیت می‌آورد و او را از خطراتی که از این ناحیه او را تهدید می‌کند حفظ می‌نماید. از این‌رو، اکثر قریب به اتفاق فقیهان در کتاب‌های فقهی در بحث «ستر عورت در نماز» به این جمله تصریح دارند که تمام بدن زن عورت است48 و باید از نامحرم پوشانده شود، بجز وجه و کفین. اطلاق این روایات نیز مقتضی همین مطلب است.
سؤالی که در اینجا باقی می‌ماند این است که آیا این اطلاق شامل صدای زن نیز می‌شود و آیا صدای زن نیز عورت است و زن موظّف است صدای خود را از غیر محارم مخفی کند و با نامحرم سخن نگوید؟ این امری است که نیاز به بررسی دارد.
2ـ نفی عورت بودن صدای مرد برای زن: با مراجعه به روایات و سیره قطعی و امضا شده از سوی معصومان علیهم‌السلامو رفتار و معاشرت معصومان با مردم و تکالیف شرعی مردان نسبت به جهر در نماز و بلندکردن صوت در اذان و تلبیه، این مسئله به خوبی روشن می‌شود که مرد مجاز است به طور مطلق و در همه جا، حتی اگر نامحرم صدای او را بشنود، با صدای بلند سخن بگوید، نماز بخواند، سخنرانی کند و زن نیز مجاز است صدای او را گوش کند. بنابراین، شنیدن صدای مرد برای زن نامحرم اشکالی ندارد. این مسئله تقریبا مورد اتفاق همه فقیهان است. تنها شهید اول در لمعه صدای مرد را نیز برای زن عورت دانسته و گفته است: بر زن حرام است صدای مرد نامحرم را مگر در مورد ضرورت گوش کند. 49 محقّق نراقی پس از نقل این فتوا از شهید، آن را بعید و مخالف امر بدیهی دانسته است. 50 آیه‌اللّه خوئی نیز ضمن استبعاد از این فتوا، بطلان آن را قطعی و به ظن قوی، ناشی از سهو قلم نسّاخ دانسته است. 51
3ـ عورت بودن صدای زن برای مرد: در حرمت شنواندن زن صدای خود را به نامحرم و بلند سخن گفتن در جایی که نامحرم وجود دارد و حرمت شنیدن مرد نامحرم صدای زن را میان فقیهان اختلاف است. برخی با استناد به عورت بودن صدای زن، دو نتیجه گرفته‌اند: اولاً، او را از بلند کردن صدای خود و شنواندن به دیگران در مجالسی که نامحرم وجود دارد، منع کرده‌اند و از این‌رو، اذان زن را برای نماز جماعتی که مردان حضور دارند، مجزی ندانسته و جهر به حمد و سوره را در نمازهای جهریه بر زن واجب ندانسته، بلکه حرام و مفسد عبادت دانسته‌اند. 52
ثانیا، شنیدن صدای زن نامحرم را برای مردان به طور مطلق، اعم از اینکه به قصد تلذذ باشد یا نباشد و اعم از اینکه مفسده‌ای بر او مترتّب بشود یا نه، حرام کرده‌اند. 53
اما اکثر قریب به اتفاق فقیهان با این دیدگاه موافق نبوده و آن را سخنی بی‌دلیل و مخالف سیره قطعی متصل به زمان معصوم و رفتار معصومان در سخن گفتن با زنان نامحرم دانسته54 و حرمت شنیدن صدای زن را منحصر به صورتی دانسته‌اند که با قصد لذت همراه باشد و یا بر آن مفسده‌ای مترتّب شود.
4ـ عدم تلازم میان عورت بودن صدای زن و ممنوعیت سخن گفتن او با نامحرم: بر فرض که عمومیت عورت بودن زن شامل صدای او نیز بشود و صدای زن ـ به معنایی که گفته شد ـ عورت باشد، اما اولاً، ملازمه‌ای بین عورت بودن صدای زن و حرمت اظهار آن نیست. عورت بودن علت تامّه برای حرمت اظهار صدای زن نیست. ثانیا، بر فرض که چنین باشد، با آیات و روایات و سیره‌ای که حاکی از جواز سخن گفتن زن و شنیدن صدای اوست، تخصیص خورده، استثنا می‌شود؛ چنان‌که وجه و کفین از حرمت اظهار جسم زن استثنا شده است. ثالثا، این روایات از روایاتی که به طور صریح از تکلّم زن نهی می‌کند، قوی‌تر نیست؛ در حالی که آن روایات نمی‌تواند حرمت تکلّم زن را ثابت کند، پس این روایات نیز به طریق اولی، بر چنین چیزی قادر نخواهد بود.
جمع‌بندی
1. توجه به خطرات ناشی از تکلّم مردان با زنان
به نظر می‌رسد هیچ کدام از این روایات بر حرمت سخن گفتن زن و مرد نامحرم دلالتی ندارد و از این‌رو، مشهور فقیهان شیعه نیز از فتوا دادن طبق این روایات احتراز کرده و آن را بر موردی که خوف فتنه یا تلذّذ باشد حمل کرده‌اند و در صورتی که خوف فساد وجود نداشته باشد ممنوع ندانسته‌اند. 55 بله، اگر عنوان فساد یا خوف وقوع در فتنه بر آن صدق کند در این صورت، سخن گفتن زن با مرد نامحرم جایز نیست.
بنابراین، می‌توان گفت: روایات فراوانی که به تعبیرهای گوناگون از گفت‌وگوی با زنان و ارتباط گفتاری با آنان مذمّت کرده یا زنان را از تکلّم با مردان منع کرده و برخی از آنها از نظر سند نیز معتبر بود، درصدد بیان خطری است که از این ناحیه ممکن است دامنگیر زن و مرد شود. این روایات گرچه بر ممنوعیت ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم دلالت ندارد، اما ـ فی الجمله ـ مرجوح بودن آن را از این نظر که ورود به این وادی خطرناک است، گوشزد می‌کند تا زن و مرد نادانسته به این وادی قدم نگذارند و حزم و احتیاط را از دست ندهند.
2. پرهیز از عشوه در سخن گفتن زن با مرد نامحرم
پس از آنکه روشن شد ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم مجاز است، پرسش دیگری در ارتباط با کیفیت این ارتباط و چگونگی سخن گفتن و طرز ادای کلمات مطرح می‌شود. انسان یک جمله را می‌تواند به شکل‌های گوناگون از قبیل تند، کند، متواضعانه، متکبّرانه و پرخاشگرانه ادا کند. اکنون این پرسش مطرح می‌شود که زن با مرد نامحرم با چه کیفیتی باید سخن بگوید؟ آیا زن مجاز است در مدرسه و دانشگاه، در کلاس و اداره با جنس مخالف با عشوه و ناز سخن بگوید؟ آیا می‌تواند در ادای کلمات، صدای خود را رقیق کند، به گونه‌ای که از مردان دل‌ربایی کند؟ مرد چگونه؟ آیا در این زمینه، محدودیتی برای زن و مرد وجود دارد، یا نه، زن و مرد نامحرم مجازند به هر کیفیتی با هم سخن بگویند؟
قرآن در بیانی زیبا، در عین احترام به استفاده زن از حق طبیعی خود در سخن گفتن و گفت‌وگو با دیگران، آنان را از «خضوع در قول»56 نهی کرده و فرموده است: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا» (احزاب: 32)؛ به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و به شیوه‌ای پسندیده سخن بگویید.
«خضوع در قول» حالت خاصی از گویش، همراه با نرمی در گفتار و نازکی صدا در ادای کلمات57 است؛ نظیر سخن گفتن زن با همسر خود در موارد خاص یا حرف زدن مادر با کودک خردسال خود در مواقعی که می‌خواهد توجه او را به خود جلب کند. ویژگی این نوع گویش آن است که احساس ویژه‌ای در مخاطب ایجاد کرده، و دل او را به گوینده جلب می‌کند. آیه از همسران پیامبر خواسته است که در ارتباط گفتاری خود با مردان، این‌گونه سخن نگویند؛ زیرا این امر سبب طمع مردان ضعیف‌الایمان در آنان می‌شود. بنابراین، معنای آیه این است: هنگام سخن گفتن با مردان اجنبی، صدای خود را نازک نکنید و کلمات و جملات را نرم و دلربا ادا نکنید؛ زیرا این‌گونه سخن گفتن آنان را (نسبت به مسائل جنسی) به طمع می‌اندازد. 58
گرچه آیه شریفه در ردیف آیاتی است که زنان پیامبر را مورد خطاب قرار داده و نهی در آن با فاء بر جمله «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ» (احزاب: 32) که خطاب به زنان پیامبر تفریع و بر آن مترتّب شده و ظاهرش این است که دستوری که در آیه بیان شده ویژه زنان پیامبر است و آنان را از خضوع در گفتار نهی کرده، اما روشن است که رعایت این ادب برای همه زنان است و به زنان پیامبر اختصاص ندارد؛ زیرا اولاً، نزول آیه در مورد همسران رسول خدا دلیل بر اختصاصی بودن حکم آیه به آنان نیست. ثانیا، فاء در «فیطمع» سببیه است و به علّیت و سببیت این‌گونه سخن گفتن در تحریک و تهییج مرد و تمایل او به زن اشاره دارد و چون این علت در کیفیت گویش جنس زن وجود دارد و مربوط به طبیعت زن است، پس عمومیت دارد و مختصّ همسران پیامبر نیست. در نتیجه، رعایت این ادب مخصوص زنان پیامبر نبوده، همه زنان را شامل می‌شود59 گرچه از فاء تفریع فهمیده می‌شود که رعایت این ادب برای زنان پیامبر شایسته‌تر است. 60
پس از آنکه آیه زنان را از کیفیت نامطلوب ارتباط گفتاری نهی کرد، به بیان کیفیت صحیح اشاره کرده و فرموده است: «وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا.»
این قسمت از آیه پاسخی به این پرسش است که زن در ارتباط گفتاری خود با مردان، به چه طرزی و با چه کیفیتی سخن بگوید. جوابی که آیه داده این است که زن باید به گونه معروف و به شیوه پسندیده سخن بگوید.
قول معروف چیست؟ جمله «وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا»در این آیه، در مقابل «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ» قرار گرفته است. از این‌رو، به قرینه مقابله فهمیده می‌شود «قول معروف» چیزی در مقابل «خضوع در قول» است. بنابراین، «قول معروف» گفتاری است که در طرز ادای آن ناز و کرشمه، ادا و اطوار و نازکی صدا و هر چیزی که مخاطب را به طمع بیندازد و دل او را به زن جلب کند وجود نداشته نباشد. 61
پس زن در عین حال که مجاز است با مردان ارتباط گفتاری داشته باشد، موظّف است به گونه‌ای سخن بگوید که حالت تسلیم و انقیاد در مقابل مخاطب از آن استفاده نشود و این امر در صورتی میسّر خواهد بود که زن در موقع سخن گفتن و ارتباط با نامحرم، حالت تواضع نداشته باشد و سخنان خود را با آهنگ نرم و حالت خضوع بیان نکند.
اگر حضرت علی علیه‌السلام بر اساس برخی از نقل‌ها، تکبّر، ترس و بخل را از صفات خوب زنان دانستند، 62 رازش این است که هر یک از این صفات، آنان را از خطر سقوط در فساد و فتنه محافظت می‌کند. صفت تکبّر در زن سبب می‌شود هنگام رویارویی با نامحرم و ارتباط گفتاری با وی، با تکبّر و سختی سخن بگوید، نه با نرمی و متواضعانه.
گرچه این آیه در ارتباط با کیفیت سخن گفتن زن با مرد نامحرم است و در خصوص کیفیت سخن گفتن مرد با زن نامحرم آیه یا روایتی نداریم، اما با توجه به ملاکی که در آیه در ارتباط با نهی از خضوع در قول بیان شد، شکی باقی نمی‌ماند که رعایت این ادب از سوی مرد نیز بایسته است. مرد نیز در گفت‌وگوی خود با زن نامحرم، مجاز نیست به گونه‌ای سخن بگوید که او را نسبت به مسائل جنسی و ارتباط نامشروع به طمع بیندازد. 63
3. لزوم بسنده کردن به مقدار ضرورت در ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم
مقصود از کمّیت در ارتباط گفتاری زن و مرد نامحرم دو چیز است: یکی محدودیت در تعداد کلماتی که میان آنان ردّ و بدل می‌شود و دوم محدودیت در انتخاب نوع گفتار. بدین روی، در این قسمت، جای دو پرسش وجود دارد: نخست اینکه آیا زن و مرد نامحرم مجازند بدون محدودیت زمانی، به هر مقدار که بخواهند، به گفت‌وگو بنشینند و از هر دری سخن بگویند؟ دوم اینکه تبادل سخنان غیر ضروری همچون گپ زدن و شوخی کردن میان زن و مرد نامحرم چه حکمی دارد؟
درباره سؤال اول، برخی از روایات زنان را از درازگویی و اطاله سخن با نامحرم منع کرده و گفته‌اند: زن نباید با غیر شوهر و غیر محرم، بیش از پنج کلمه سخن بگوید. 64 ظاهر این روایات تعیین حدّ برای ارتباط گفتاری زن با مرد نامحرم است، اما به نظر می‌رسد معنای روایت این نیست که در شریعت اسلام، زن و مرد نامحرم فقط تا محدوده پنج، شش کلمه می‌توانند با هم سخن بگویند، نه بیش از آن، بلکه مقصود از آن پرهیز از درازگویی و رعایت اختصار و اکتفا به مقدار نیاز است. فقیهان شیعه نیز از این روایت حدّ وجوبی، که فراتر رفتن از آن حرام باشد، استفاده نکرده و این روایت و امثال آن را بر کراهت حمل کرده‌اند. 65 همچنین بر اساس برخی روایات، امیرالمؤمنین علیه‌السلام مردان را از گفت‌وگو با زنان نهی کردند و از مردان خواستند که کمتر با زنان سخنان بگویند. امام صادق علیه‌السلام نیز فرمودند: گفت‌وگو با زنان از دام‌های شیطان است. 66 تأکید روایات بر پرهیز زن و مرد نامحرم از طولانی کردن سخن خود، حاکی از آن است که سخن گفتن نقطه لغزش زن و مرد است. ریشه بسیاری از مفاسد و معضلات اجتماعی همچون اختلافات خانوادگی، جدایی همسران و از هم پاشیده شدن خانواده‌ها را می‌توان در همین ارتباطات جست‌وجو کرد. بنابراین، شایسته است ارتباط کلامی زن و مرد نامحرم، به مقدار نیاز و حداقلی باشد. در نتیجه، سخنرانی یا تدریس زن برای مردان یا مرد برای زنان، که مورد نیاز و معمولاً مدت آن طولانی است و جملات و کلمات فراوانی گفته می‌شود در صورتی که سخنان با ناز و کرشمه بیان نشود و عنوان «قول معروف» داشته باشد، اشکالی ندارد.
درباره سؤال دوم، باید گفت: بذله‌گویی، مزاح، مطایبه و طنز نوع دیگری از ارتباط صمیمی و دوستانه میان انسان‌هاست که معمولاً به هدف تفریح، رفع خستگی و ادخال سرور در مخاطب صورت می‌گیرد. از این عمل در برخی از روایات به طور مطلق، صرف نظر از اینکه مخاطب چه کسی باشد، مذمّت شده است. 67 اما در برخی دیگر از روایات، از آن به عنوان صفتی که هیچ مؤمنی از آن خالی نیست و سبب خوشحال کردن برادران مؤمن است، یاد شده. 68 در جمع بین این روایات، باید گفت: به طور کلی، افراط در شوخی کردن، که سبب غفلت از خود و خدا و بی‌توجهی به کمالات انسانی می‌شود، مذموم است. 69 اما آنچه معمولاً به قصد شاد کردن و خنداندن دوستان و برادران و برطرف شدن خستگی انجام می‌گیرد، اگر به دور از لهو و لعب و مقارنات حرام از قبیل غیبت، تهمت و استهزای دیگران باشد، مجاز است و در سخنان معصومان نیز نمونه‌هایی از آن به چشم می‌خورد. 70
اکنون سؤال این است که طنز و شوخی میان زن و مرد نامحرم چگونه است؟ در اجتماعاتی که زن و مرد نامحرم وجود دارند ـ مثل اداره، محل کار، دانشگاه و مدرسه ـ شوخی کردن زنان و مردان نامحرم چه حکمی دارد؟ آیا استاد مجاز است با دانشجویان دختر، ارتباط عاطفی در حدّ شوخی و خنده داشته باشد؟ آیا دختر مجاز است با همکلاس پسر، ارتباط صمیمی به صورت شوخی‌های تند و خنده‌دار داشته باشد؟ آیا برای زن مشروع است با همکار مرد خود در محل کار یا با مردان نامحرم دیگر شوخی کند و بخندد؟
شاید بتوان گفت: آیه «وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفا» به این مطلب نیز اشاره دارد که زن مجاز نیست با مرد نامحرم از هر دری سخنی بگوید و به مطایبه و شوخی بپردازد، بلکه باید سخن معروف، مطالب پسندیده و خوب بگوید، نه مطالب زشت و بذله. در نتیجه، این قسمت از آیه به دو مطلب اشاره دارد: هم به نحوه گفتن زن و کیفیت ادای کلمات و هم به محتوای سخن وی، و از می‌خواهد که در سخن گفتن خود، هر دو جنبه را رعایت کند. بنابراین، گرچه گفته شد سخن گفتن زن با مرد نامحرم مجاز است و زن می‌تواند با مردان نامحرم ارتباط گفتاری داشته باشد، اما این‌گونه نیست که در این زمینه، محدودیتی نداشته باشد.
پیشوایان دینی ما نیز این نکته را به مردم تذکر داده و با تعبیرهای گوناگون مردم را از آن باز داشته‌اند. پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آلهدر خطبه‌ای که در اواخر عمر شریف خود برای مسلمانان ایراد کردند، فرمودند: هر مردی که با زن نامحرم شوخی کند خدا به اندازه هر کلمه‌ای که با او در این دنیا سخن گفته است، هزار ماه او را در آتش حبس می‌کند. 71 به زنان نیز فرمودند: هر زنی که از مرد (نامحرمی) اطاعت کند تا نسبت به وی مرتکب گناهی شود یا مقدّمات گناه را انجام دهد یا با او شوخی کند گناه آن زن نیز برابر مرد خواهد بود. 72
همچنین ابوبصیر می‌گوید: به زنی قرآن می‌آموختم، یک نوبت با او شوخی کردم. وقتی خدمت امام باقر علیه‌السلامرسیدم، امام فرمود: ای ابا بصیر! به آن زن چه گفتی؟ من روی خود را (از خجالت) پوشاندم. امام فرمود: دیگر تکرار نشود. 73 در روایت نبوی، بر این رفتار وعده عذاب داده شده و در روایت امام باقر علیه‌السلاماز آن نهی شده که هر دو بیانگر قبح و ناپسندی این عمل است. همچنین نهی و وعده عذاب در هر دو روایت مقیّد به حالت خاص یا شوخی ویژه‌ای نشده است. بنابراین، شوخی زن و مرد نامحرم در هر جا و به هر عنوان، عملی ناپسند و غیرمجاز خواهد بود.
سرّ مطلب نیز این است که شوخی‌ها، مطایبات و طنزگویی‌ها، یا از ابتدا به قصد لذت بردن است، یا در ادامه و نهایت به آن منجر می‌شود و علاوه بر اینکه سبب فروریختن دیوار شرم و حیا میان زن و مرد نامحرم می‌گردد، حریم عفت و پاک‌دامنی را متزلزل می‌کند، انسان را به پرتگاه گناه نزدیک می‌نماید و راه را برای فساد و فحشا هموار می‌کند. از این‌رو، گرچه نمی‌توان شوخی و مطایبه زن و مرد نامحرم را به طور کلی و در همه موارد حرام دانست، اما با توجه به فسادی که در بیشتر موارد بر این کار مترتب می‌شود، پرهیز از آن در همه موارد پسندیده و به مصلحت فرد و جامعه است. بر اساس این ادب اجتماعی، نباید زنان و مردانی که در محل کار و دانش، در اداره و دانشگاه، با نامحرم سرو کار دارند، به بهانه همکار بودن یا استاد و شاگرد بودن بیش آنچه لازمه اشتغال و اقتضای کار و درس و بحث آنان است، رابطه عاطفی و صمیمی داشته باشند.
خاتمه
برای مردان و زنان شایسته است اولاً، در غیر موارد ضروری، با نامحرم ارتباط کلامی کمتری داشته باشند تا قلب آنان از وسوسه‌های شیطانی محفوظ‌تر باشد. ثانیا، در مواردی که سخن گفتن به هر دلیل برای زن یا مرد ضرورت دارد و مجاز به ارتباط گفتاری با نامحرم است، به طور متعارف سخن بگویند و از ادای کلمات به طرزی که مخاطب را نسبت به مسائل جنسی به طمع بیندازد پرهیز کنند. ثالثا، از پرگویی و پرداختن به سخنان طنز و شوخی، که ضرورتی ندارد، پرهیز شود.
پى نوشت ها
1ـ «یَمَرْیَمُ أَنى لَکِ هَذَا قَالَت هُوَ مِنْ عِندِ اللَّهِ.» آل‌عمران: 37
2ـ «قِیلَ لَهَا ادْخُلى الصرْحَ فَلَمَّا رَأَتْهُ حَسِبَتْهُ لُجَّةً وَ کَشفَت عَن ساقَیْهَا قَالَ إِنَّهُ صرْحٌ مُّمَرَّدٌ مِن قَوَارِیرَ قَالَت رَب إِنى ظلَمْت نَفْسى وَ أَسلَمْت مَعَ سلَیْمَنَ للَّهِ رَب الْعَلَمِینَ.»نمل: 44
3ـ «وَ لَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ یَسقُونَ وَ وَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأَتَینِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطبُکُمَا قَالَتَا لا نَسقِى حَتى یُصدِرَ الرِّعَاءُ وَ أَبُونَا شیْخٌ کبِیرٌ فَسقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلى إِلى الظلِّ فَقَالَ رَب إِنى لِمَا أَنزَلْت إِلىَّ مِنْ خَیرٍ فَقِیرٌ فجَاءَتْهُ إِحْدَاهُمَا تَمْشى عَلى استِحْیَاءٍ قَالَت إِنَّ أَبى یَدْعُوک لِیَجْزِیَک أَجْرَ مَا سقَیْت لَنَا.»قصص: 23ـ25
4ـ «یَمَرْیَمُ لَقَدْ جِئْتِ شیْئا فَرِیّا یَأُخْت هَرُونَ مَا کانَ أَبُوکِ امْرَأَ سوْءٍ وَ مَا کانَت أُمُّکِ بَغِیّا فَأَشارَت إِلَیْهِ قَالُوا کَیْف نُکلِّمُ مَن کانَ فى الْمَهْدِ صبِیّا.» مریم: 27ـ29
5ـ ابن ابى‌جمهور احسائى، عوالى اللئالى، تحقیق مرعشى و مجتبى عراقى، قم، 1403، ج 1، ص 402 / محمّدبن ادریس شافعى، مسند، بیروت، دارالکتب العلمیه، ص 266 / احمدبن حنبل، مسند احمد، بیروت، دارصادر، ج 6، ص 39 / عبداللّه بن بهرام الدارمى، سنن الدارمى، دمشق، مطبعة الاعتدال، ج 2، ص 159 / محمّدبن اسماعیل بخارى، صحیح البخارى، بیروت، دارالفکر، 1401، ج 3، ص 36؛ ج 6، ص 193؛ ج 8، ص 116 / مسلم النیسابورى، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، ج 5، ص 129 / محمّدبن یزید القزوینى، سنن ابن ماجه، بیروت، دارالفکر، ج 2، ص 769 / ابن الاشعث السجستانى، سنن أبى داود، بیروت، دارالفکر، 1410، ج 2، ص 150 / احمدبن الحسین بیهقى، السنن الکبرى، بیروت، دارالفکر، ج 7، ص 477؛ ج 10، ص 141 و 270.
6ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق سیدحسن خراسانى، ط. السادسة، بیروت، 1405، ج 3، ص 561.
7ـ میرزا حسین نورى طبرسى، مستدرک‌الوسائل و مستنبط المسائل، ط. الثانیة، بیروت، مؤسسة آل‌البیت، ج 14، ص 256، به نقل از: تفسیر امام حسن عسکرى علیه‌السلام.
8ـ محمّدبن یعقوب کلینى، فروع کافى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1350، ج 5، ص 151؛ ج 8، ص 153 / شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 272 / همو، التوحید، قم، جماعه‌المدرسین، 1387ق، ص 272 / محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه‌الوفاء، 1403، ج 22، ص 134.
9ـ عن ابى‌عبداللّه علیه‌السلام قال: «جاءت امرأة الى رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آلهفقالت: یا رسول‌اللّه! ما حق الزوج على المرأة؟ قال: أکثر من ذلک. فقالت: فخبّرنى عن شى‌ء منه فقال...» محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 4، ص 152؛ ج 5، ص 508؛ ج 5، ص 511 «جاءت امرأة الى النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله فقالت: یا رسول‌اللّه! ما حق الزوج على المرأة؟ فقال له: أن تطیعه و لا تعصیه.» (همان، ج 5، ص 506؛ ج 5، ص 508 / شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 438 / حسن‌بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، الشریف الرضى، 1392ق، ص 213) عن أبى‌عبداللّه علیه‌السلام قال: لمّا هاجرت النساء الى رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آلههاجرت فیهن امرأة یقال لها امّ حبیب و کانت خافضة تخفض الجوارى فلمّا رآها رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله قال لها: یا امّ حبیب! العمل الذى کان فى یدک هو فى یدک الیوم؟ قالت: نعم یا رسول‌اللّه! إلاّ أن یکون حراما فتنهانى عنه، فقال: لا، بل حلال. (محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 118) جئن النساء إلى رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله فقلن: یا رسول‌اللّه! ذهب الرجال بالفضل بالجهاد فى سبیل اللّه أفما لنا عمل ندرک به عمل المجاهدین فى سبیل‌اللّه؛ قال رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله مهنة احداکنّ فى بیتها تدرک عمل المجاهدین فى سبیل‌اللّه» (جلال‌الدین السیوطى، الدر المنثور، دارالمعرفة، 1365، ج 2، ص 153.)
10ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 43، ص 72.
11ـ محمّدبن جریر طبرى شیعى، دلائل الامامة، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه، قم، مؤسسه بعثت، 1413، ص 140 / قطب‌الدین الراوندى، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام‌المهدى، ج 2، ص 530.
12ـ احمدبن محمّدبن خالد البرقى، المحاسن، دارالکتب الاسلامیه، ج 2، ص 309 / محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 7، ص 186 / شیخ طوسى، تهذیب‌الاحکام، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ح 10، ص 9.
13ـ محمّدبن الحسن الصفّار، بصائرالدرجات، تهران، موسسة اعلمى، 1404، ص 376.
14ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 526.
15ـ عن أبى عبداللّه علیه‌السلام، قال: دخلت علیه نسوة فسألته امرأة عن السحق، فقال: حدّها حدّ الزانى. فقالت المرأة: ما ذکر اللّه ذلک فى القرآن؟ قال: بلى. قالت: و أین هو؟ قال: هم أصحاب الرس. احمدبن خالد البرقى، پیشین، ج 1، ص 114 دخلت امرأة على أبى عبداللّه علیه‌السلام فقالت: أصلحک اللّه! إنّى امرأة متبتلة. فقال: و ما التبتل عندک؟ قالت: لا أتزوج. قال: ولم؟ قالت: ألتمس بذلک الفضل، فقال: انصرفى! فلو کان ذلک فضلاً لکانت فاطمة علیهاالسلام أحقّ به منک إنّه لیس أحد یسبقها إلى الفضل. (محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 509) عن أبى بصیر قال: کنت جالسا عند أبى عبداللّه علیه‌السلام إذ دخلت علینا أم خالد التى کان قطعها یوسف بن عمر تستأذن علیه. فقال أبو عبداللّه علیه‌السلام: أیسرّک أن تسمع کلامها؟ قال: فقلت: نعم. قال: فأذن لها. قال: و أجلسنى معه على الطنفسه. قال: ثم دخلت فتکلّمت فإذا امرأة بلیغة فسألته عنهما. فقال: لها: تولیهما؟ قالت: فأقول لربى إذا لقیته: إنک أمرتنى بولایتهما، قال: نعم، قال فإن هذا الذى معک على الطنفسة یأمرنى بالبراءة منهما و کثیر النوا یأمرنى بولایتهما فأیهما خیر وأحب إلیک؟ قال: هذا واللّه أحبّ إلىّ من کثیر النوا و أصحابه، إن هذا تخاصم فیقول: «و من لم یحکم بما أنزل اللّه فأولئک هم الکافرون»؛ «و من لم یحکم بما أنزل اللّه فاولئک هم الظالمون»؛ «و من لم یحکم بما أنزل اللّه فاولئک هم الفاسقون.» (محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 8، ص 101.)
16ـ کثرت این‌گونه روایات به حدى است که در کتاب‌هاى رجال، فصلى با عنوان «کتاب النساء» یا «فصل فى النساء» به معرفى این زنان اختصاص داده شده است. براى نمونه، ابن داود در رجال خود، ص 223 تحت عنوان «فصل فى ذکر اسماء النساء»، اسم‌هاى تعدادى از زنان را ذکر کرده است. تفرشى در نقد الرجال، ص 305 و اردبیلى در جامع‌الرواة، ص 55 و آیه‌اللّه خوئى در معجم الرجال‌الحدیث، ج 24، ص 194 و ابن اثیر نیز در اسدالغابة، ج 5، ص 389 «کتاب النساء» همین کار را کرده‌اند.
17ـ قاضى نعمان مغربى، دعائم الاسلام، دارالمعارف، 1383ق، ج 2، ص 214 / محمّدبن حسن حرّ عاملى، وسائل الشیعة، تحقیق مؤسسة آل‌البیت، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1409، ج 20، ص 197.
18ـ ابن شعبه بحرانى، تحف العقول، تحقیق على‌اکبر غفّارى، چ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1363، ص 151، خطبه معروف به «دیباج» از امیرالمؤمنین / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 74، ص 291.
19ـ ابن شعبه بحرانى، پیشین، ص 319 / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 75، ص 232.
20ـ میرزا حسین نورى طبرسى، پیشین، ج 14، ص 272.
21ـ على‌بن محمّد اللیثى الواسطى، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حسین الحسنى البیرجندى، قم، دارالحدیث، 1376، ص 202.
22ـ میرزا حسین نورى طبرسى، پیشین، ج 14، ص 272.
23ـ عن جعفربن محمّد علیه‌السلام أنّه قال: حدیث النساء من مصائد الشیطان. قاضى نعمان مغربى، پیشین، ج 2، ص 214 / شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 20، ص 197.
24ـ عن أبى عبداللّه علیه‌السلام أنه قال: لا تسلم على المرأة. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 535.
25ـ قال أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: «لا تبدؤوا النساء بالسلام ولا تدعوهنّ إلى الطعام، فإنّ النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله قال: النساء عى و عورة فاستروا عیهن بالسکوت و استروا عوراتهن بالبیوت.» محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 534.
26ـ قال رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله: أربع یمتن القلب: الذنب على الذنب، و کثرة مناقشة النساء ـ یعنى محادثتهنّ... على‌بن بابویه صدوق، الخصال، ترجمه احمد فهرى زنجانى، انتشارات علمیه سلامیه، ص 228 / شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 20، ص 197.
27ـ و قال صلى‌الله‌علیه‌و‌آله: اربع یمتن القلب: الذنب على الذنب و کثرة مشاورة النساء ـ یعنى محادثتهنّ... محمّدبن الفتال النیسابورى، روضه‌الواعظین، قم، منشورات الرضى، ص 414 عن مسعدة بن صدقة عن الصادق عن أبیه علیهماالسلام، قال: قال رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله: أربع یمتن القلب: الذنب على الذنب، و کثرة منافسة النساء ـ یعنى محادثتهن... (میرزا حسین نورى طبرسى، پیشین،ج 8، ص 337) و قال بعض الحکماء: اربع خصال یمتن القلب: ترادف الذنب على الذنب و ملاحات الاحمق و کثرة مثاقبه النساء... (محمّدبن على الکراجکى، کنزالفوائد، قم، مکتبه‌المصطفوى، 1410، ص 271) و قال علیه‌السلام: أربع یمتن القلب: الذنب على الذنب، و کثرة مثافنة النساء ـ یعنى محادثتهنّ... (على الطبرسى، مشکاه‌الانوار، نجف، مکتبة الحیدریه، 1385ق، ص 446.)
28ـ میرزا حسین نورى طبرسى، پیشین، ج 8، ص 337، پاورقى.
29ـ ناقشه الحساب: استقصى فى حسابه و ـ فلانا: جادله و ما حکه. (ر. ک. سعید الخورى الشرتونى، اقرب الموارد، قم، کتابخانه آیه‌اللّه مرعشى نجفى، 1403.)
30ـ و کان أمیرالمؤمنین علیه‌السلام یسلّم على النساء و کان یکره أن یسلّم على الشابة منهنّ و یقول: أتخوّف أن یعجبنى صوتها فیدخل على أکثر ممّا طلبت من الاجر. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 535.
31ـ عن أبى عبداللّه علیه‌السلام قال: کان رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله یسلّم على النساء و یرددن علیه و کان أمیرالمؤمنین علیه‌السلام یسلّم على النساء و کان یکره أن یسلّم على الشابة منهن و یقول: أتخوف أن یعجبنى صوتها فیدخل على أکثر مما طلبت من الاجر. محمدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 535.
32ـ قال رسول‌اللّه صلى‌الله‌علیه‌و‌آله: من بدأ بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه. و قال: ابدؤوا بالسلام قبل الکلام فمن بدأ بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 644 / شیخ صدوق، الخصال، ص 19.
33ـ أبى عبداللّه علیه‌السلام: من بدأ بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه. و قال: ابدؤوا بالسلام قبل الکلام فمن بدأ بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه عن أبى عبداللّه علیه‌السلام قال: إن اللّه عزّ وجل قال: [إن] البخیل من یبخل بالسلام. (محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 644.)
34ـ قاضى نعمان مغربى، پیشین، ج 2، ص 214.
35ـ ابن سعد، طبقات الکبرى، بیروت، دارصادر، ج 8، ص 10.
36ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 6 / همو، الامالى، قم، مؤسسة البعثه، 1417، ص 510 / حسن‌بن فضل طبرسى، مکارم الاخلاق، ص 425.
37ـ سید ابوالقاسم خوئى، معجم الرجال الحدیث، ط. الخامسة، 1413، ج 9، ص 34.
38ـ على بن ابراهیم، عن أبیه، عن ابن أبى عمیر، عن هشام بن سالم، عن أبى عبداللّه علیه‌السلام قال: قال رسول‌اللّهصلى‌الله‌علیه‌و‌آله: النساء عى و عورة فاستروا العورات بالبیوت واستروا العى بالسکوت. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 534.
39ـ على بن إبراهیم، [عن أبیه] عن هارون بن مسلم، عن مسعدة بن صدقة، عن أبى عبداللّه علیه‌السلام قال: قال أمیرالمؤمنین علیه‌السلام: لا تبدؤوا النساء بالسلام و لا تدعوهن إلى الطعام فإن النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله قال: النساء عى و عورة فاستروا عیهن بالسکوت واستروا عوراتهنّ بالبیوت. محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 534 مرحوم شیخ طوسى نیز این روایت را در الامالى با سند معتبر ذکر کرده است: و عنه، قال: أخبرنا جماعة، عن أبى المفضل، قال: حدثنا أبو عبداللّه جعفربن محمّدبن جعفر الحسنى، قال حدّثنا موسى بن عبداللّه بن موسى الحسنى، عن جدّه موسى بن عبداللّه، عن أبیه عبداللّه بن الحسن، و عمیه إبراهیم و الحسن ابنى الحسن، عن أمهّم فاطمة بنت الحسین، عن أبیها، عن جدّها على بن أبى طالب علیه‌السلام، عن النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله، قال: النساء عى و عورات، فاستروا عیهنّ بالسکوت، و عورتهن بالبیوت. شیخ طوسى، الامالى، ص 584 و 662 / شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 390 / قاضى نعمان مغربى، پیشین، ج 2، ص 214.
40ـ والعى: مصدر العى. (الخلیل الفراهیدى، کتاب العین، قم، دارالهجره، ج 2، ص 272 ماده «عین») العى: خلاف البیان. (الجوهرى، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407، ج 6، ص 2442، ماده «عین») العى: العجز عن النطق و بیان مراده. (ابراهیم انیس و دیگران، المعجم الوسیط، تهران، ناصرخسرو، ج 2، ص 642، ماده «ع ى ن») العى: عجز یلحق من تولّى الامر والکلام. (الراغب الاصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، دفتر نشر کتاب، 1404، ص 356، ماده «ع ى ن».
41ـ حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368، ماده «ع ى ن».
42ـ العورة: سوءة الانسان، و کل ما یستحیا منه. الجوهرى، پیشین، ج 2، ص 759
43ـ «فوسوس لهما الشیطان لیبدى لهما ما وورى عنهما من سوآتهما» اعراف: 20 «فأکلا منها فبدت لهما سوآتهما» (طه: 120) «ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوآتهما» (اعراف: 27) «فلما ذاقا الشجرة بدت لهما سوآتهما» (اعراف: 22) و السوأة: العورة و الفاحشة. و السوأة: الفرج. اللیث. السوأة: فرج الرجل والمرأة. قال اللّه تعالى: «بدت لهما سوآتهما»قال: فالسوأة کل عمل وأمر شائن. (ابن منظور، لسان‌العرب، نشر ادب الحوزه، ج 1، ص 97، ماده «س و ء»)
44ـ العورة فى الثغور والحروب خلل یتخوف منه القتل و قال الجوهرى: العورة کل خلل یتخوّف منه من ثغر أو حرب و العورة (کل مکمن للسترو) العورة (السوأة) من الرجل و المرأة قال المصنف فى البصائر و أصلها من العار کانّه یلحق بظهورها عار، أى مذمة و لذلک سمّیت المرأة عورة. (محمّد مرتضى الزبیدى، تاج العروس، بیروت، مکتبة الحیاة، ج 3، ص 429، ماده «س و ء».)
45ـ «یقولون إن بیوتنا عورة» لیست بحریزة، مکشوفة لیست بحصینة، عن ابن عبّاس و مجاهد. و قیل: معناه بیوتنا خالیة من الرجال، نخشى علیها السراق، عن الحسن. و قیل: قالوا بیوتنا ممّا یلى العدو، و لا نأمن على أهلینا، عن قتادة. (فضل‌بن حسن طبرسى، مجمع‌البیان فى تفسیرالقرآن، تحقیق لجنة من العلماء...، بیروت، مؤسسة الاعلمى، ج 8، ص 140 / یقولون «إنّ بیوتنا عورة»غیر حصینة. (مولى محسن فیض کاشانى، تفسیر صافى، تحقیق حسین اعلمى، ط. الثانیة، قم، الهادى، 1416، ج 4، ص 169) / «إنّ بیوتنا عورة» اى: لیست بحریزة «إنّ بیوتنا عورة» أى ممکنة للسراق لخلوّها من الرجال. (ابن منظور، پیشین، ماده «عور».)
46ـ این دو دستورالعمل در روایت مصعدة بن صدقه و فاطمه بنت الحسین به صورت لف و نشر مرتّب و در روایت هشام بن سالم به صورت لف و نشر مشوّش ذکر شده است.
47ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 5، ص 534.
48ـ ابوالصلاح حلبى، کافى، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین، 1403، ص 139 / شیخ طوسى، الاقتصاد، مکتبة جامع چهلستون، ص 258 / همو، الرسائل العشر، قم، جامعه مدرسین، 1404، ص 176 / قاضى ابن البراج، المهذب، قم، جامعه مدرسین، 1406، ج 1، ص 83 ابن حمزة الطوسى، الوسیلة، مکتبة السید المرعشى، 1408، ص 89 / ابن زهرة الحلبى، غنیة النزوع، قم، مؤسسة الامام الصادق، 1417، ص 65 / أبوالمجد الحلبى، اشارة السبق، قم، جامعه مدرسین، 1414، ص 83 / یحیى‌بن سعید الحلّى، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سیدالشهداء، 1405، ص 65 / المحقق الکرکى، جامع المقاصد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1408، ج 2، ص 96 / الشهید الثانى، مسالک الافهام، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1413، ج 14، ص 390 / المحقق البحرانى، الحدائق الناضرة، قم، جامعه مدرسین، ج 7، ص 7.
49ـ شهید اول، اللمعة الروضة البهیه، دارالفکر، 1411، ج 5، ص 99.
50ـ مولى احمد نراقى، مستندالشیعة، مشهد، مؤسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، 1415، ج 16، ص 7.
51ـ سید ابوالقاسم خوئى، النکاح، قم، لطفى و دارالهادى، 1407، ج 1، ص 102.
52ـ العلّامة الحلّى، مختلف الشیعة، قم، جامعه مدرسین، 1412، ج 2، ص 124 / محقق کرکى، جامع المقاصد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1408، ج 2، ص 168 / علّامه حلّى، نهایة الاحکام، قم، اسماعیلیان، 1410، ج 1، ص 517 / علّامه حلّى، تذکرة الفقهاء، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412، ج 1، ص 117 / علّامه حلّى، منتهى المطلب، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، 1412، ج 1، ص 277.
53ـ «الاعمى لا یجوز له سماع صوت المرأة الاجنبیة، لانه عورة» محقق حلّى، شرائع الاسلام، تهران، استقلال، 1409، ج 2، ص 496 در این بحث، ر. ک. محمّدعلى انصارى، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع الفکر الاسلامى، 1415، ج 3، ص 70.
54ـ «و أنّ صوتها لیس بعورة لانّ النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله سمع صوتها فلم ینکره» شیخ طوسى، المبسوط، مکتبة المرتضویه، ج 6، ص 3. الثانیة: أنّ صوتها لیس بعورة. (شهید ثانى، مسالک الافهام، ج 8، ص 438) و لیس بواضح تحریم اسماع صوتها، لعدم الدلیل الصالح له. (محقق اردبیلى، مجمع الفائدة، قم، جامعه مدرسین، 1403، ج 2، ص 164) و لیس بثابت کون صوتها عورة. (محقق اردبیلى، مجمع الفائدة، ج 2، ص 228) و انّ صوتها عورة و توقّف فیه بعض المتأخرّین وهو فى محلّه لعدم ثبوت دلیل واضح علیه بل المفهوم من بعض الاخبار مثل تکلّم فاطمة علیهاالسلام مع اصحابه مثل سلمان و غیره و ادخال النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آله جابرا بیتها و تکلّمها و عدم نهى النبى صلى‌الله‌علیه‌و‌آلهالتوجه إذا سمعها الرجل یدلّ على الجواز. (محقق سبزوارى، ذخیرة المعاد، آل‌البیت، ج 2، ص 365) قیل: یحرم سلام المرأة على الاجنبى بناءا على أن صوتها عورة، و الاظهر عدمه. (میرزاى قمى، غنائم الایام، مکتب الاعلام الاسلامى، 1417، ج 3، ص 237) و حیث لم یتحقق لدینا ما بنوا علیه من کون صوتها عورة بل تحقق خلافه. (آقارضا همدانى، مصباح الفقیه، مکتبه‌الصدر، ج 2، ص 206) أمّا الاول فهى و ان کانت کلمة مشهورة بینهم إلا أنّها لم ترد فى شى‌ء من النصوص فلا وجه لجعلها دلیلا. (سید ابوالقاسم خوئى، کتاب النکاح، ج 1، ص 99.)
55ـ ر. ک. مولى احمد نراقى، پیشین، ج 16، ص 66 / محمّدحسن نجفى، جواهر الکلام، چ ششم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1394، ج 29، ص 97 / سیدعلى طباطبائى، ریاض المسائل، قم، جامعه مدرسین، 1419، ج 10، ص 74 / یوسف بحرانى، حدائق الناضرة فى احکام العترة الطاهرة، نجف، دارالکتب الاسلامیه، 1376، ج 23، ص 66 / سیدمحسن حکیم، مستمسک العروة الوثقى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج 14، ص 48 / امام خمینى، تحریر الوسیلة، قم، اسماعیلیان، 1409، ج 2، ص 245 / سیدابوالقاسم خوئى، منهاج الصالحین، چ هجدهم، قم، مدینه‌العلم، 1410، ج 2، ص 260 / سید ابوالقاسم خوئى، کتاب النکاح، ج 1، ص 99 / سید محمّدرضا گلپایگانى، هدایة العباد، قم، دارالقرآن الکریم، 1413، ج 2، ص 309 / سیدعلى سیستانى، منهاج الصالحین، قم، دفتر آیه‌اللّه سیستانى، 1416، ج 3، ص 15 / محمّدتقى بهجت، توضیح المسائل، قم، روح، 1413، ص 455 / سیدعلى خامنه‌اى، اجوبة الاستفتاءات، دارالنبأ للنشر و التوزیع، 1415، ج 2، ص 27.
56ـ نهى در این آیه، به خضوع در قول تعلّق گرفته، نه به اصل «قول». پس آیه به زنان نگفته «لا تقلن»؛ دم فرو بندید و با هیچ مردى سخن نگویید و با کسى ارتباط کلامى نداشته باشید، بلکه گفته است «لا تخضعن بالقول» با ناز و کرشمه، که شیوه خاصى از اداى کلام است، سخن نگویید.
57ـ «فلا تخضعن بالقول» أى: لا ترققن القول، و لا تلن الکلام للرجال. فضل‌بن حسن طبرسى، پیشین، ج 8، ص 155 «فلا تخضعن بالقول» قیل: فلا تجبن بقولکن خاضعا لیّنا مثل قول المریّبات. (مولى محسن فیض کاشانى، پیشین، ج 4، ص 186) نهاهن عن الخضوع فى القول و هو ترقیق الکلام و تلیینه مع الرجال. (سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان فى تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، ج 16، ص 308) عن ابن عبّاس، قوله «یا نساء النبى لستن کأحد من النساء إن اتقیتن فلا تخضعن بالقول» یقول: لا ترخصن بالقول، و لا تخضعن بالکلام. (ابن جریر طبرى، جامع البیان، بیروت، دارالفکر، 1415، ج 22، ص 5)
58ـ فضل‌بن حسن طبرسى، پیشین، ج 8، ص 155 / مولى محسن فیض کاشانى، پیشین، ج 4، ص 186.
59ـ سید ابوالقاسم خوئى، کتاب النکاح، ج 1، ص 103.
60ـ ر. ک. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 16، ص 308.
61ـ کلاما معمولاً مستقیما یعرفه الشرع و العرف الاسلامى و هو القول الذى لا یشیر بلحنه إلى أزید من مدلوله معرى عن الایماء إلى فساد و ریبة؛ «قول معروف»، سخن معمول و رایج میان مردم است که اهل عرف و شرع آن را مى‌شناسند و آن سخنى است که با لحن و آهنگ خود بر بیش از مفاد استعمالى اشاره نداشته و از هرگونه اشاره به فساد و شهوت خالى است. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج 16، ص 308 «و قلن قولاً معروفا» مستقیما جمیلاً بریئا من التهمة بعیدا من الریبة موافقا للدین و الاسلام. (محمّدحسن طوسى، التبیان فى تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملى، ج 8، ص 338 / فضل‌بن حسن طبرسى، پیشین، ج 8، ص 155 / مولى محسن فیض کاشانى، پیشین، ج 4، ص 186 «و قلن قولاً معروفا» قال ابن زید: قولاً حسنا جمیلاً معروفا فى الخیر و معنى هذا أنّها تخاطب الاجانب بکلام لیس فیه ترخیم، أى لا تخاطب المرأة الاجانب کما تخاطب زوجها. (ابن کثیر القرشى، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفه، 1412، ج 3، ص 491) «و قلن قولاً معروفا» أى صحیحا عفیفا لا یطمع فاجر. (ابن الجوزى، زاد المسیر، بیروت، دارالفکر، 1407، ج 6، ص 196.)
62ـ و قال علیه‌السلام: خیار خصال النساء شرار خصال الرجال: الزهو والجبن و البخل، فإذا کانت المرأة مزهوة لم تمکن من نفسها. و إذا کانت بخیلة حفظت مالها و مال بعلها. و إذا کانت جبانة فرقت من کل شى‌ء یعرض لها. نهج‌البلاغه، ح 234.
63ـ شاید علت اینکه در آیات و روایات به رعایت این ادب در طرف مردان اشاره نشده این است که مورد ابتلاى آنان نیست. مردان معمولا صریح، با قاطعیت و درشت و به دور از ادا و اطوار سخن مى‌گویند بر خلاف زنان که تواضع و نرم‌گویى جزء طبیعت آنهاست.
64ـ شیخ صدوق، من لا یحضره‌الفقیه، ج 4، ص 6 / همو، الامالى، ص 510.
65ـ یوسف بحرانى، پیشین، ج 23، ص 67 / سیدعلى طباطبائى، پیشین، ج 10، ص 75 / میرزاى قمى، پیشین، ج 2، ص 537 / محمّدحسن نجفى، پیشین، ص 29 و 97.
66ـ قاضى نعمان، پیشین، ج 2، ص 214.
67ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 664 / ابن ابى جمهور الاحسائى، پیشین، ج 1، ص 190 / شمس‌الدین ذهبى، تذکرة الحفاظ، مکتبة الحرم المکى، ج 2، ص 633.
68ـ محمّدبن یعقوب کلینى، پیشین، ج 2، ص 633.
69ـ سیدعبداللّه جزائرى، التحفة السنیة، نسخه خطى، ص 323.
70ـ همان، ص 323.
71ـ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، چ دوم، قم، منشورات رضى، 1368، ص 280.
72ـ همان، ص 284.
73ـ محمّدبن جریر الطبرى الشیعى، پیشین، ص 232 / سیدهاشم بحرانى، مدینة المعاجز، تحقیق سید عزت‌اللّه مولایى الهمدانى، مؤسسه معارف اسلامى، 1413، ج 5، ص 109 / محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 7، ص 213؛ ج 46، ص 247.
منبع: / ماهنامه / معرفت / شماره 122، ویژه نامه علوم قرآن
نویسنده : احمد طاهری‌نیا
نظر شما