بدون تردید، قرآن کریم اقیانوسى کران ناپیداست که دست یابى به ژرفا و بطون معارفش براى غوّاصان معرفت پژوه به طور کامل میسّر نیست و به راستى، مصداق سخن امیر کلام است که فرمود: «بحرٌ لا یُدرکُ عُمقه.»1 با این حال، همه ما دعوت شده ایم بر کرانه این اقیانوس به جستوجو پردازیم و از زلال آن بهره گیریم و آتش جهل و حیرانى را هرچند دمى برنشانیم. از همین روست که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسّران اصیل قرآن، پیامبر (صلى الله علیه وآله) و امامان (علیهم السلام)، تا این روزگار دامن گسترده و همچنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مى درخشد. به دلیل آنکه یافتن بخشى از گوهرهاى ناب قرآنى به فراخور حال و توان هر عصر و نسل، رزق گران بهاى انسان در همه روزگاران است، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپویند تا از اقبال لایزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در این زمره، فیضى نصیب خویش و حظّى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم، که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم» بدان همّت گماشته، در این مسیر است که با عزمى سترگ آغاز گشته و با استعانت از نور قدسى قرآن شریف، امید است در کم ترین زمان به منزل مقصود ره برد.
در زمینه معرفى این اثر گران سنگ، توجه فرهیختگان قرآن پژوه به نکات ذیل ضرورى مى نماید:

الف. هدف از تدوین دائرة المعارف قرآن کریم
با سیرى گذرا در پیشینه نگارش دائرة المعارف هاى قرآنى مى فهمیم برخى از آثار، نام «دائرة المعارف» را بر جبین دارند، اما هیچ نشانى از مشخصات و مختصات فنى دائرة المعارف در آن ها به چشم نمى خورد. با نگاهى گذرا، این آثار را مى توان به سه دسته تقسیم کرد:
ـ مجموعه مقالات درباره مفاهیم و موضوعات قرآنى؛
ـ قاموس ها و فرهنگ ها و واژه نامه قرآنى؛
ـ مجموعه گفتارهاى مربوط به قرآن و مطالعات قرآنى.
در عمده این آثار، نظام الفبایى به کار بسته شده و عناوین و موضوعات، گونه مدخل به خود گرفته اند، اما شیوه تنظیم مقاله دائرة المعارفى در آن ها اتخاذ نشده و این جاى شگفتى نیست؛ زیرا تدوین دائرة المعارف از یک یا دو سه تن برنمى آید.
بنابراین، تاکنون هیچ مأخذى به هیچ زبانى در زمینه مفاهیم قرآنى تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطلاعات دائرة المعارفى به سبک و شیوه علمى و یا معیارهاى امروزین تدوین دائرة المعارف باشد. «نظام یافتگى اطلاعات پایه و اصیل در قالب مقالات تنظیم شده با نثر علمى» مهم ترین دغدغه تدوین دائرة المعارف هاى امروزین است و در هیچ یک از آثار موجود نمى توان از آن ها نشان جست.
هدف اصلى دائرة المعارف قرآن کریم در مرکز فرهنگ و معارف قرآن، که با همکارى حدود 80 تن از محققان و پژوهشگران مجرّب انجام مى شود، عبارت است از: ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى به گونه اى که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نیاز کند. در کنار این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حد مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهش هاى اصیل و قومى قرآن بهره گیرند. از این رو، کوشیده است تا طلّاب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا با مبانى قرآنى نیز به فراخور توان، در عرصه مطالعات عمومى یا تخصصى خود بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند.
روشن است که این غرض عمومى در جنب آن هدف اصلى تأمین مى شود و این دو تزاحمى با هم نخواهند داشت. لازم به ذکر است که بانیان این حرکت سترگ برآنند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان هاى علمى روز ترجمه کنند و نیز دائرة المعارفى قرآنى در سطح کودکان و نوجوانان فراهم آورند.

ب. اصول و ضوابط
1. همه مقالات این دائرة المعارف داراى رویکرد قرآنى هستند و چنانچه مباحثى در قلمروهاى دیگر مطرح شده اند، صرفاً از باب ضرورت و ارتباط با آن رویکرد قرآنى است.
2. براى حفظ اصل بى طرفى و بعد علمى، همه آراء و دیدگاه هاى مهم و مبنایى در هر موضوع و مسئله به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده شده اند، سپس نقدهاى علمى وارد بر هر دیدگاه ذکر و آراء موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل گردیده اند.
3. شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه اى است که به آراء و عقاید خاص مذاهب و مکاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاه هاى غیرشیعى یا غیر مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد تا از هر نوع دامن زدن به اختلاف هاى مذهبى پرهیز گردد. همچنین در نقد و تحلیل دیدگاه هاى دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان کوشش شده است صرفاً از جنبه علمى و تحقیقى به آراء آنان نگریسته شود و از داورى هاى شخصى خارج از حیطه تخصصى هر مقاله پرهیز شود.
4. مباحث فقهى صرفاً با رویکرد علمى و پژوهشى تنظیم مى شوند
و لزوماً جنبه کاربردى و فتوایى
ندارند.
5. در مباحث تاریخى، گاه گزارش هایى آمده اند که مورد تأیید نیستند، اما جنبه علمى بحث، نقل آن ها را اقتضا کرده است.
6. منابع مقالات منحصر به کتاب هاى چاپ شده نیستند و هنگام لزوم، از کتاب هاى خطى و پایان نامه هاى حوزوى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است.

ج. مدخل یابى
پژوهشگران بخش مدخل گزینى تخمین مى زنند که در دائرة المعارف حاضر، افزون به چهارهزار مدخل چهره خواهد نمود. چینش مدخل ها بر پایه الفباى فارسى است. لازم به یادآورى است مدخل ها دوگونه اند: اصلى و ارجاعى. «مدخل اصلى» آن است که مقاله در ذیل آن درج مى گردد. «مدخل ارجاعى» آن است که صرفاً به مدخلى دیگر ارجاع داده مى شود. در تعیین مدخل، به اصول ذیل توجه شده است:
1. آیینه موضوع باشد.
2. مشهور و رایج باشد.
3. در متون معتبر یا فرهنگ قرآنى موجودیت آن پذیرفته شده باشد.
4. جزئى و خاص باشد، مگر در موارد ضرورت.

د. تشکیل پرونده علمى
پرونده علمى، فهرست و تصویر مجموعه اى از منابع و مدارک هر مقاله است، به گونه اى که مؤلّف مقاله را تا حدّى قابل توجه از مراجعه به منابع بى نیاز سازد. پرونده علمى پس از پنج مرحله کار پژوهشى، آماده مى شود:
1. دریافت توجیهى مدخل و دامنه ارتباط آن با مدخل هاى مشابه و موازى؛
2. جستوجوى آیات مرتبط با مدخل؛
3. جستوجو در منابع و تصویربردارى از آن؛
4. چینش درست اسناد به ترتیب اهمیت و اولویت؛
5. تنظیم پرونده و تحلیل آن.

هـ. نگارش مقالات
1. در زبان مقالات، مهم ترین اصل پیروى از قواعد پذیرفته شده مکتوب یا عرفى در قلمرو دستور زبان، لغت، معانى و بیان و ساختار نوشته است.
2. در تنظیم ساختارى بدنه مقاله مهم ترین اصل آن است که چینش و نظم منطقى رعایت شود.
3. مقالات در قلمروهاى موضوعى تنظیم مى شوند؛ از قبیل: تاریخ و اعلام، فقه و حقوق، فلسفه و کلام، علوم قرآنى، معارف و مفاهیم قرآنى، ادیان و مانند آن. به همین سیاق، بخش هاى علمى متشکّل از زبدگان آن گرایش تشکیل مى شود که مسئول صحّت و اتقان مقالات مى باشند. در برابر هیأت علمى، که عالى ترین گروه تخصصى است و مسئولیت علمى دائرة المعارف را بر عهده دارد، اعضاى بخش هاى علمى مدافع نظریات آن بخش خواهند بود.
برخى از مدخل هاى اصلى و ارجاعى که در جلد اول اوایل سال 1382 از سوى انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى به زیور طبع آراسته شد، عبارتند از: آب، آبادانى، آبرو، آبزیان، آبستنى، آب میوه، آبیارى، آتش، آتش بس، آثار باستانى، آجرپزى، آخذ اسماء و صفات، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدم ربایى، آرامش، آرایش، آرزو، آزادى، آزمایش، آسانى، آسایش، آسمان، آسیه، آشامیدنى ها، آشتى، آفاق، آفتاب، آفریدگار، آفرینش، آگاهى، آل ابراهیم، آمادگى نظامى، آمرزش، آموزش، آمیزش، آوارگى، آهن، آیات آفاقى، آیات الاحکام، آیات خدا، آیات نامدار، آیه آمن الرسول، آیه ولایت، ابتر، ابتکار، ابرار، ابراهیم، ابلیس، ابوذر غفارى و ابوحرمه خزرجى. پوشیده نماند که بیشتر کارهاى جلدهاى دوم تا پنجم نیز انجام شده است. امید است به زودى قلب و روح علاقه مندان به قرآن را منوّر سازد.

پى نوشت
1ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 78، ص 134، روایت 2، باب 21.

منبع: / ماهنامه / معرفت / شماره 83، ویژه نامه علوم قرآنی
نویسنده : على رضایى بیرجندى