سواد علمى زبان نامانوس و پیچیده متخصصان شاخه هاى مختلف دانش نیست، بلکه در جامع ترین اصول علمى و دانش عمومى ریشه دارد. در جوامع امروزى که با کشفیات علمى و تغییرات انقلاب گونه فناورى هاى نوین گره خورده اند، بدون راى دهنده و نماینده آگاه و صاحب سواد علمى، برخى از اساسى ترین اهداف یک جامعه مردمسالار تحقق نمى یابند.
ما در عصرى زندگى مى کنیم که هر روز و هر لحظه کشفیات علمى تازه اى صورت مى گیرند و فناورى هاى نوین چهره جهان پیرامونمان را دگرگون مى کنند. کافى است فقط به روزنامه مورد علاقه خود مراجعه کنید. دیروز، امروز یا فردا، شما با عناوینى درباره گرم شدن کل جهان، کلون سازى (شبیه سازى)، فسیل هاى کشف شده در شهاب سنگ ها یا غذاهاى حاصل از گیاهان تغییر ژنتیکى یافته، روبه رو مى شوید. مواد نامانوس با محیط زیست، پیشرفت هاى پزشکى، DNA در عرصه قضاوت و داورى هاى جدید از موضوعاتى هستند که به طور مستقیم بر زندگى ما تأثیر مى گذارند. شما به عنوان یک مصرف کننده، یک تاجر و یک شهروند، اگر مى خواهید در جوامع نوین امروزى فعالانه مشارکت داشته و تأثیرگذار باشید، باید دیدگاه هاى خود را درباره این موضوعات و دیگر موضوعاتى که ریشه علمى دارند، مشخص و منسجم سازید.
موضوعات علمى و مرتبط با فناورى هاى نوین، بیش از گذشته در سخنرانى هاى ملى دیده مى شود؛ بحث و گفت وگو پیرامون آسیب هایى که به لایه ازن وارد شده، باران اسیدى، تهدیدهاى اقتصادى تغییرات آب و هوا و گونه هاى مهاجم از جمله آنها هستند. درک این گونه بحث و گفت وگوها، به اندازه خواندن آنها اهمیت دارد.
همه شهروندان باید سواد علمى داشته باشند تا بتوانند جهان پیرامونشان را به خوبى درک کنند و با آگاهى کامل تصمیم بگیرند. از این رو، همه دانشمندان و آموزشگران علوم باید به ایجاد شرایطى کمک کنند که همه ما دانش پایه اى لازم براى زندگى موفقیت آمیز در جهان در حال تغییر امروز و فردا را به دست آوریم. اما سواد علمى چیست؟ چه اهمیتى دارد؟ و چگونه مى توان همه شهروندان را صاحب سواد علمى کرد؟

• سواد علمى چیست
- سواد علمى مجموعه اى از مفاهیم، تاریخ و اندیشه هایى است که به ما کمک مى کند موضوعات علمى زمانمان را درک کنیم.
- سواد علمى زبان نامانوس، تخصصى و سرشار از اصطلاحات پیچیده متخصصان شاخه هاى مختلف دانش نیست. کسى از شما نمى خواهد براى درک اهمیت پیشرفت هاى پزشکى، داروهاى جدیدى بسازید یا براى درک نقش ایستگاه فضایى در اکتشافات فضایى، مدار آن را در فضا محاسبه کنید.
- سواد علمى در جامع ترین اصول علمى و دانش عمومى ریشه دارد. یک شهروند داراى سواد علمى، از واژگان و حقایقى آگاه است که براى درک مفهوم اخبار روزانه ضرورى اند.
- اگر شما موضوعات علمى مجلات و روزنامه ها را خوب درک مى کنید (اگر شما مقالات مرتبط با مهندسى یا سوراخ هاى لایه ازن را به همان راحتى مقالات ورزشى، سیاسى یا هنرى مى فهمید) شما سواد علمى دارید.
بدون شک، این تعریف از سواد علمى، همه را راضى نمى کند. برخى از دانشگاهیان عقیده دارند که آموزش علوم باید دانشجویان را با دشوارى هاى ریاضیات و دایره واژگان پیچیده اى آشنا کند. آنان بر این باورند که همه باید مزه واقعى علم را آن گونه که هست، تجربه کنند. اما من معتقدم آنانى که اصرار دارند همه باید در سطحى عمیق از علوم آگاهى داشته باشند، دو جنبه مهم، اما مجزاى دانش علمى را با هم اشتباه مى گیرند. کار علمى انجام دادن با استفاده از علم تفاوت دارد و سواد علمى با این دومى سروکار دارد.
مطالعه عمیق در یک زمینه بخصوص از علم، همیشه باعث آفرینش فردى باسواد علمى نمى شود. در حقیقت، گاهى با دانشمندانى روبه رو مى شویم که خارج از محدوده فعالیت هاى تخصصى خودشان از موضوعات علمى آگاهى ندارند. زمانى من از بیست و چهار فیزیکدان و زمین شناس خواستم تفاوت بین DNA و RNA (یعنى یکى از پایه اى ترین مفاهیم در زیست شناسى مولکولى) را بیان کنند. تنها سه نفر از آنان توانستند به پرسش من پاسخ دهند و آنان کسانى بودند که این آگاهى در زمینه کارى آنان مفید بود. به احتمال زیاد، اگر از زیست شناسان مى خواستم تفاوت بین نیمه هادى و ابرهادى را توضیح دهند، به نتیجه مشابهى دست مى یافتم. بنابراین، برخى از دانشمندان خارج از تخصص خودشان مانند هر شخص دیگرى از موضوعات علمى آگاهى ندارند و به واقع فاقد سواد علمى هستند.
براى این که بفهمیم سواد علمى به واقع چیست، شاید بهتر باشد بدانیم که چه چیزى سواد علمى نیست. سواد علمى اغلب با سواد تکنولوژیک اشتباه گرفته مى شود. سواد تکنولوژیک یعنى توانایى استفاده از دستگاه هایى مانند کامپیوتر و ضبط و پخش ویدیویى که براى بسیارى از حرفه هاى جوامع امروزى ضرورى است، اما با تعریفى که ارائه کردیم، از سواد علمى مجزا مى شود. خلاصه، سواد علمى درکى وسیع از مفاهیم پایه اى علوم است. وسعت این مسئله تا کجاست؟
بررسى ها نشان مى دهد که حتى در جوامع پیشرفته درصد قابل ملاحظه اى از مردم (حتى کسانى که تحصیلات دانشگاهى دارند)، فاقد سطح علمى کافى هستند.
- در پژوهشى که در دانشگاه هاروارد انجام شد، مشخص گردید که کمتر از ده درصد کارشناسان ارشد مى توانند توضیح دهند چرا هوا در تابستان، از زمستان گرمتر است.
- در پژوهش دیگرى که در دانشگاه جورج ماسون انجام شد، بیش از پنجاه درصد دانشجویان کارشناسى ارشد نتوانستند فرق بین اتم و مولکول را به درستى تعیین کنند.
به نظر من چنین نتایجى دور از انتظار نیستند و نباید آنها را استثنا قلمداد کرد. در واقع، ما در اغلب دانشگاه ها با دانشجویانى روبه رو هستیم که از درک بسیارى از مقالات مهمى که در روزنامه ها منتشر مى شوند، عاجزند.
این مسئله به دانشگاه ها محدود نمى شود. ما در دبیرستان ها و مدرسه ها نیز با چنین مشکلى روبه رو هستیم. بر اساس پژوهشى که در آمریکا انجام شده است، کمتر از هفت درصد بزرگسالان، بیست و دو درصد دانشجویان و بیست و شش درصد استادان دانشگاه داراى سواد علمى هستند. بنابراین، مى توان نتیجه گرفت حجم عمده اى از شهروندان قرن بیست و یکم، توانایى هاى علمى لازم براى زندگى در این قرن را ندارند؛ قرنى که با کشفیات علمى و تغییرات انقلاب گونه فناورى هاى نوین گره خورده است.

• چرا سواد علمى اهمیت دارد
چرا باید نگران این باشیم که شهروندانمان سواد علمى دارند یا نه؟ چرا باید به فکر درک و فهم خودتان از علم باشید؟ سه دلیل مختلف ممکن است شما را متقاعد کند که چرا سواد علمى مهم است:
۱- از نظر کشوردارى. همه ما با مسائل عمومى روبه رو هستیم که بحث پیرامون آنها به زمینه علمى نیاز دارد و بنابراین همه ما تا حدودى باید سواد علمى داشته باشیم. دولت هاى دموکرات که از آموزش علوم حمایت مى کنند، حامى پژوهش هاى علوم پایه اند، منابع طبیعى را به خوبى اداره مى کنند و از محیط زیست حفاظت مى کنند، تنها به کمک شهروندان داراى سواد علمى قوام مى یابند. بدون راى دهنده آگاه ( و نماینده آگاه و صاحب سواد علمى) برخى از اساسى ترین اهداف یک جامعه مردمسالار تحقق نمى یابند.
۲- از نظر زیباشناختى. جهان ما بر طبق چند قانون طبیعى و فراگیر عمل مى کند. هر کارى که شما انجام مى دهید، هر چیزى که شما از لحظه خواب بیدار شدن در صبح تا لحظه به خواب رفتن در نیمه شب تجربه مى کنید، بر طبق این قوانین طبیعى رخ مى دهد. بینش علمى ما از جهان، بى نهایت زیبا و باشکوه است و عالى ترین دستاوردهاى تمدن بشرى را به روشنى نشان مى دهد. شما با درک وحدت بین ظرف پر از آبى که روى گاز در حال جوشش است و جابه جایى آهسته قاره ها، وحدت بین رنگ هاى مسحور کننده بال یک پروانه و رفتار ذرات بنیادى ماده، هم از لحاظ فکرى و هم از لحاظ زیباشناختى ارضا مى شوید. فردى که سواد علمى دارد، درست مانند کسى است که نمى تواند بخوابد و در دنیاى دیگرى زندگى مى کند که بدون شک زیباتر و پربارتر است.
۳- انسجام فکرى. جوامع امروزى به نحو تنگاتنگى با کشفیات علمى گره خورده اند، به نحوى که در اغلب موارد آنها در طرح ریزى مشرب فکرى یک دوران نقش کلیدى ایفا مى کنند. براى مثال، مفهوم کوپرنیکى گردش سیارات به دور خورشید، نقش مهمى در زدودن تفکرات قرون وسطایى داشت. همین طور چارلز داروین با کشف سازوکار انتخاب طبیعى، راه ساده ترى براى درک طبیعت فراهم ساخت. بنابراین، پیشرفت هاى علم ارکان جامعه را متحول مى کنند. پس بدون سواد علمى چگونه مى توان رشته هاى عمیقى را درک کرد که حیات فکرى جامعه را انسجام مى بخشند؟

•چه باید کرد
مسئله را مطرح کردیم و اکنون به راه حل مى پردازیم. شما و خانواده تان چگونه مى توانید صاحب سواد علمى شوید؟ خوشبختانه، آموزشگران علوم طبیعى دهه گذشته به راه حل هاى کارآمدى دست پیدا کرده اند.
۱- آموزش مقدماتى. آموزش علوم در مدارس باید با رویکرد کاوشگرى تدریس شود. یعنى به جاى آن که دانش آموزان را با انبوهى از اطلاعات روبه رو کنیم، آنها را در موقعیتى قرار دهیم که براى یک مسئله و تحقیق پیرامون آن ترغیب بشوند. از این رو، لازم است معلمان در رویکرد آموزش خود تجدید نظر کنند و بر مسئولان است که شرایط را براى آموزش آنان در این زمینه مهیا سازند.
۲- آموزش دانشگاهى. اصلاحات باید به دانشگاه ها نیز کشیده شود. آموزش علوم به روش تلفیقى تا سطوح خاصى از آموزش دانشگاهى ضرورى به نظر مى رسد. دانشجویان باید بدانند آگاهى از دانسته هاى سایر شاخه هاى علوم براى پیشرفت علمى و نیز زندگى بهتر در جهان مسبوق از علم ضرورى است.
۳- آموزش عمومى. نوشتن کتاب هاى علمى که براى عموم مردم قابل فهم باشند، چه از سوى دانشمندان و چه از سوى اصحاب مطبوعات، باید رونق بیشترى گیرد. برنامه هاى تلویزیونى و رادیویى، باید ضمن معرفى تازه ترین دستاوردهاى علمى پیرامون پیامدهاى اجتماعى آنها نیز اطلاع رسانى کنند. صفحات اینترنت مکان مناسبى براى دنبال کردن این هدف است. روزنامه ها و مجلات عمومى که صفحه علمى دارند، باید در انتخاب موضوعات و نحوه بیان آنها دقت بیشترى مبذول دارند.
اگر به اهمیت سواد علمى پى برده باشیم، براى کسب و اشاعه آن تلاش مى کنیم، به این ترتیب، توپ در زمین ما خواهد بود و به زودى مزه پیروزى نهایى را مى چشیم.

منبع:
Why Should You Be Scientifically Literate? By Robert M. Hazen
An ActionBioscience.org original article

منبع: / سایت / آینده نگر ۱۳۸۴/۰۷/۱۲
مترجم : حسن سالاری
نویسنده : رابرت هازن