* استاد! برای زیارت تعاریف مختلفی بیان شده است، در نگاه شما زیارت چه تعریفی دارد؟
** زیارت به معنای مصطلح آن، با همین واژه در قرآن کریم استعمال نشده و فقط در دو مورد به معنای لغوی آن به کار رفته است. (و تری الشمس اذا طلعت تزاور عن کهفهم...) و (الهکم التکاثر* حتی زرتم المقابر). به هر صورت زیارت به معنای قصد دیدار، ادراک حضور و... از باب «زور یزور» است.

* اما حقیقت زیارت- نه اصطلاح آن- که حضور زائر در ساحت قدس مزور (آنکه مورد زیارت واقع می شود) است، در قرآن کریم چگونه آدابی برای آن ترسیم شده است؟
** آداب بسیاری بر آن مترتب است از آن جمله: 1 - تشرف حضرت پیامبر اعظم(ص) در معراج که با ادب عبد محض بودن نسبت به ذات اقدس حق بوده است: (سبحان الذی اسری بعبده). 2 - تشرف حضرت موسای کلیم(ع) در طور که با ادب (لاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی...) ارایه شده است. 4 - تشرف نمازگزاران در مسجد که از بیوت رفیع الهی است: (اذن ا... آن ترفع) که با ادب (خذوا زینتکم عند کل مسجد) همراه است.

* این حسن ادب در زیارت از کجا نشأت می گیرد؟
** آنچه مسلم است اینکه، قداست مزور مایه تأدب زائر می شود. شاید ورود به صحنه بندگان خاص و بهشت مخصوص که در حد خود زیارت ناب است، ادب ویژه ای می طلبد که نیل به مقام نفس مطمئنه یا اجتماع دو صفت ممتاز راضی و مرضی بودن از همین سنخ است: (یا ایتها النفس المطمئنه* ارجعی الی ربک راضیة مرضیه* فادخلی فی عبادی* و ادخلی جنتی).
پس طبق این تعاریف زیارت خداوند سبحان مطلوب بندگان خاص است؟
** بله ! به طور قطع و یقین همین است و در برخی دعاها آمده که: (اللهم اجعلنی من زوارک): از علی بن بابویه قمی نقل شده که زیارت خدا همان زیارت انبیا و حجتهای الهی است. چنان که اطاعت از آنان اطاعت خدا و معصیت آنان عصیان خداست.

* اگر بخواهیم برای مهمترین باب زیارت انسان، یعنی تشرف به ساحت قدس الهی مصداقی عرضه کنیم، چه مواردی مد نظر حضرتعالی است؟
** نماز بارزترین مصداق زیارت و چون نماز عمود دین است، زیارت نمازگزار ستون دیگر زیارت های اوست، چون تمام اعمال هر کس پیرو نماز اوست. اگر از نماز به عروج مؤمن یا مناجات پروردگار یاد می شود، می توان آن را قسمتی از زیارت عبدصالح نسبت به معبود خود دانست و داشتن برنامه خاص از لحاظ ذکر، قیام و تعدد، نه شرط صدق زیارت است و نه مانع آن. نکته بعدی زیارت کعبه و طواف آن است، از این عمل به طواف زیارت یاد می شود. چنان که آن را زیارت بیت ا... نیز گویند و نماز طواف زیارت «رب البیت» است. هر چند زیارت بیت و طواف دور آن، چون به دستور صاحب بیت است، پس حاج و معتمر در حال زیارت معبود خود به سر می برد.
طبق این تحلیل، می توان زیارت قرآن حکیم را نیز در زمره زیارت پروردگار دانست، پس آن که در حال طواف یا نماز طواف، مشغول زیارت قرآن و استماع آن از خود یا دیگران است، به چند زیارت موفق شده یا به شؤون متعدد، زیارت معبود خوددست یافته است. زیرا مقتضای توحید آن است که فرور اصیل و مستقل، خدای سبحان، یکی از آیات برجسته اوست. پس بر اساس این تعابیر در می یابیم که نماز، زیارت خداست، حج و عمره نیز زیارت او و زیارت بیت طاهر و عتیق اوست. نماز، رهاورد بیشماری دارد که آزادگی از گناه، یکی از این برکات است و تداوم این زیارتها مطلوب شرع مقدس است: (و ارزقنی حج بیتک الحرام فی عامی و فی کل عام.)

* استاد! تا این بخش گفتگو به بهترین نکته زیارت، یعنی زائر حضرت حق شدن دست یافتیم، اما زیارت معصومین(ع) چه جایگاهی دارد؟
** زیارت انسان کامل معصوم که حامل رسالت یا امامت است، بسان زیارت کلام و پیام الهی است. از این رو دستورات اکیدی درباره زیارت اهل بیت(ع) و کیفیت آن رسیده است، چنان که سیره سلف صالح از اولیای خدا نیز چنین بوده و روایات فراوان ابواب زیارت شاهد گویای آن است. زیرا اتحاد امت اسلامی از بهترین رهاوردهای توحیدی است و زیارت امام معصوم(ع) از مصادیق زیارت پروردگار خواهد بود.

* زائر در زیارت امامان معصوم(ع) که واسطه فیض الهی هستند، چه رهاوردی را برداشت می کند؟
** صفات بسیار نیکویی در زیارت امامان معصوم(ع) و بزرگان نصیب زائر می شود، که بسیاری از این صفات در متون زیارتنامه ها به روشنی مشهود است. زائر با قرائت متدبرانه زیارتنامه ها، کمال مناسب خود را می یابد و آنها را از خدای سبحان طلب می کند، زیرا انسان کامل معصومی مثل پیامبر اعظم(ص) را با اذن خود ملجاء و پناهگاه گرفتار قرار داده و چنین فرموده: (و ما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن ا... و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا ا... و استغفر لهم الرسول لوجدوا ا... تواباً رحیما). از آنجایی که میان حیات و ممات آن حضرت فرقی نیست، زائری که با قبر رسول اکرم(ص) ارتباط برقرار می کند، در حقیقت با روح ملکوتی و هماره زنده و بیدار آن حضرت پیوند معنوی دارد و در این حال می تواند طلب آمرزش کرده و از استغفار رسول ا... (ص) نیز برخوردار شود. آنگاه خدای سبحان را با تجلی اسم خاص تواب رحیم درمی یابد. آری، زیارت انسانهای کامل معصوم(ع) میوه های وافری دارد که اجتهاد در دین و جهاد در تبیین و تحلیل، اجرا و دفاع از دین و... از جمله رهاوردهای آن به شمار می رود و از آثار و برکات زیارت معصومین(ع) همین بس که زائر به: اقامه نماز، بجای آوردن زکات، امر به معروف، نهی از منکر، اطاعت پیوسته از خدا تا پایان عمر و نیل به مقام های برین از یک سو و در خواست همنشینی با آن ذاتهای مقدس از سوی دیگر، دست می یابد. بنابراین، زیارت اهل بیت (ع) زیارت خود وحی را نیز دربردارد و زیارت هر چیزی مناسب با همان فرور است.

* استاد! بیشتر زیارات آمیخته به دعا هستند، برخی کم و برخی بیشتر. اما در میان زیارات به زیارت امین ا... تأکید بسیار شده حضرتعالی در این زمینه چه تحلیلی دارید؟
** بله، زیارت امین ا... از زیارت معتبر است و می توان آن را در مشهد امیرالمؤمنین(ع) و سایر مشاهد مشرف خواند و از این جهت در حکم زیارات جامع است.
البته سهم دعای آن بیشتر از سهم زیارت آن است، چون پس از چند جمله زیارت، دعای مخصوص و سپس ثنای خاص آغاز می شود. البته این گونه دعاها صبغه اخبار ندارد، بلکه نوعی انشاست، یعنی درخواست ضمنی، اما برخی از عناصر محوری دعا که پس از زیارت شروع می شود، مسألت نفس مطمئنه و نیل به مقام رضا به قضای الهی است. روشن است که هر که به مقام طمأنینه تام رسیده و به منزلت رضا به قضای الهی صعود کرده باشد، حتماً منصب والای مرضی بودن را داراست، زیرا آنکه دارای مقام رضاست، یقیناً خدای سبحان از او راضی است: (رضی ا... عنهم و رضوا عنه ذلک لمن خشی ربه) و هر که به اضلاع سه گانه این مثلث مبارک یعنی: نفس مطمئنه، رضایت به قضای الهی و مرضی خدا شدن، دست یافت، حتماً به اذن رجوع به پروردگار مشرف شده و با دستور وی در زمره بندگان خاص و در آیندگان بهشت مخصوص قرار می گیرد.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۸۹/۰۲/۲۲
گفت و گو شونده : عبدالله جوادى آملى
گفت و گو کننده : ملیحه پژمان