حضرت علی (ع) درباره عوامل پیدایی وحدت می فرمایند: «در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ما با پیامبر بودیم و قتل و کشتار گرداگرد پدران فرزندان برادران و خویشان دور می زد و با وارد شدن هر مصیبتی بر ایمان ما افزوده می شد و شکیبا و مصمم بودیم؛ اما امروز با پیدایش زنگارها در دین و ظهور کژی ها و نفوذ شبهه ها در افکار و تفسیر و تاویل دروغین در دین با برادران مسلمان خود به جنگ خونین کشانده شدیم. پس هرگاه احساس کنیم چیزی باعث وحدت ماست و به وسیله آن به یک دیگر نزدیک می شویم و شکاف ها را پر و باقیمانده پیوندها را محکم می کنیم به آن تمایل نشان می دهیم و آن را گرفته و دیگر راه (جنگ) را ترک می کنیم.
امیرمومنان علیه السلام در جای دیگر نیز به وحدت آفرینی اعتقاد به نبوت و پیروی از رهبری الاهی اشاره کرده است: «فانظروا الی مواقع نعم الله علیهم حین بعث الیهم رسولا فعقد بملته طاعتهم و جمع علی دعوته الفتهم....»؛ حال به نعمت های بزرگی بنگرید که خداوند به هنگام بعثت پیامبر اسلام به آنان ارزانی داشت که اطاعت آنان را با آیین خود پیوند داد و با دعوتش آن ها را متحد ساخت.... (1)
نیز در جای دیگر می فرماید:
«فصدع بما امر به و بلغ رسالات ربه فلم الله به الصدع و رتق به الفتق و الف به الشمل بین ذوی الارحام بعد العداوه الواغره فی الصدور والضغائن القادحه فی القلوب».
یعنی پیامبر برای انجام فرمان خدا قیام کرد و رسالت های پروردگارش را ابلاغ کرد و خداوند به وسیله او شکاف های اجتماعی را پر کرد و فاصله ها را پیوستگی بخشید و بین خویشاوندان یگانگی برقرار ساخت؛ پس از آن که آتش دشمنی در سینه ها و کینه های برافروخته در دل ها جایگزین شده بود. (2)

مبدا فاعلی وحدت
اتحاد دل ها و هماهنگی جان ها در گرو مسائل اقتصادی و دیگر شوون مادی نیست؛ زیرا دل یک امر غیرمادی است و مرهون مادیات نبوده با ابزار مادی جذب نمی شود. از این رهگذر است که قرآن کریم پیوند و انسجام دل ها را در اختیار خداوند دل آفرین دانسته است و راهی برای انسجام آن ها جز از طریق عنایت خداوندی ممکن نمی داند.
خدای سبحان در قرآن کریم به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «و الف بین قلوبهم لو انفقت ما فی الارض جمیعا ما الفت بین قلوبهم ولکن الله الف بینهم انه عزیز حکیم» (3)؛ و «خدا میان دل هایشان الفت انداخت که اگر آنچه در روی زمین است همه را خرج می کردی نمی توانستی بین دل هایشان الفت برقرار کنی؛ ولی خدا بود که میان آنان الفت انداخت؛ زیرا او توانای حکیم است.»
در جای دیگر خدای سبحان می فرماید: «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا و اذکروا نعمت الله علیکم اذ کنتم اعدا فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانالله» (4) و «همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و نعمت خدا را یاد کنید؛ آن گاه که دشمنان یک دیگر بودید و خدا میان دل های شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید....
حاصل آن که مبدا فاعلی تالیف قلوب و ایجاد وحدت ذات اقدس اله است؛ نه غیر او.

آثار وحدت
مهم ترین آثار وحدت اجتماعی عبارتند از:
1 ـ عزت ملی.
2 ـ اقتدار ملی.
3 ـ امنیت.
4 ـ حاکمیت بر دنیا.
امیرمومنان علیه السلام آن گاه که درباره گذشتگان سخن گفته اند به آثار یاد شده تصریح کرده اند چنان که در خطبه 192 نهج البلاغه می خوانیم:
«از کیفرهایی که در اثر کردار بد و کارهای ناپسند بر امت های پیشین واقع شده است برحذر باشید و حالات آن ها را در خوبی ها و سختی ها همواره به یاد آرید؛ نکند شما مانند آنان باشید! پس آن گاه که در تفاوت حال آنان به هنگامی که در خوبی بودند و زمانی که در شر و بدی قرار داشتند اندیشه نمودید به سراغ کارهایی روید که موجب عزت و اقتدار آنان شد و دشمنان را از آنان دور نموده عافیت و سلامت به آن ها روی آورد و نعمت را در اختیارشان قرار داد و کرامت و شخصیت باعث پیوند اجتماعی آنان شد؛ یعنی از تفرقه و پراکندگی اجتناب ورزیدند و بر الفت و هم گامی همت گماشتند و یک دیگر را به آن توصیه و تحریض نمودند. از هر کاری که ستون فقرات آن ها را در هم شکست و قدرت شان را سست کرد اجتناب ورزید؛ یعنی از کینه های درونی بخل و حسادت و پشت کردن به هم و ایجاد فتور و سستی بین جامعه سخت دوری گزینید. در شرح حال مومنان پیشین تدبیر کنید که چگونه در حال آزمایش و امتحان بودند! آیا بیش از همه مشکلات بر دوش آنان نبود آیا بیش از همه مردم در شدت و زحمت نبودند آیا از همه جهانیان در تنگنای بیشتری قرار نداشتند فرعون ها آنان را برده خویش ساخته بودند و همواره در بدترین شکنجه ها قرار داشتند. تلخی های روزگار را به آن ها چشاندند و این همچنان با ذلت هلاکت و مقهوریت ادامه داشت؛ نه راهی داشتند که از این وضع سر باز زنند و نه طریقی برای دفاع از خود می یافتند؛ تا آن گاه که خداوند جدیت و استقامت و صبر در برابر ناملایمات به خاطر محبتش و تحمل ناراحتی ها از خوف و خشیتش را در آن ها یافت؛ در این موقع از درون حلقه های تنگ بلا راه نجاتی برایشان گشود و ذلت را به عزت و ترس را به امنیت تبدیل کرد؛ یعنی آن ها را حاکم زمامدار و پیشوا گردانید. آن قدر کرامت و احترام از ناحیه خداوند به آنان رسید که حتی خیال آن را هم در سر نمی پروراندند. بنگرید آن ها چگونه بودند؛ هنگامی که جمعیت شان متحد خواسته ها متفق قلب ها و اندیشه ها معتدل دست ها پشتیبان هم شمشیرها یاری کننده یک دیگر دیدها نافذ و عزم ها و مقصودهاشان همه یکی بودند. آیا آن ها مالک و سرپرست اقطار زمین نگردیدند آیا زمامدار و رئیس همه جهانیان نشدند (وحدت جوامع در نهج البلاغه آیت الله جوادی آملی)

پاورقی
1 ـ نهج البلاغه خطبه 192 بند 98
2 ـ نهج البلاغه خطبه 231
3 ـ سوره انفال آیه 63
4 ـ سوره آل عمران آیه 103

منبع: روزنامه جمهوری اسلامی ۱۳۸۸/۰۳/۰۳
سخنران : عبدالله جوادى آملى