فهرست عناوین

فهرست آیات

دکتر سید محمدباقر حجتى

استاد گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

یکى از موضوعات ناپژوهیده در عرصه پژوهش‏هاى قرآنى این است که قرآن به چه لهجه‏اى نازل شده است. روایات و دیدگاه‏ها در این زمینه آشفته است و در آنها پاسخ قانع‏کننده‏اى به این سئوال داده نشده است. حاصل بحث در این مقاله این است که قرآن به لهجه خاصى اعم از لهجه قریش یا غیر قریش نازل نشده است؛ بلکه قرآن به زبان فصیح و بلیغ عربى که از هرگونه عیوب لهجات محلى و قبیگى عرب خالى است، نازل شده است.

کلیدواژه‏ها: لهجه قرآن، لغت قرآن، نزول قرآن، قرائت قرآن، هفت حرف، قبائل عرب.

1

1. مقدمه

به عقیده برخى، اختلافات قرائات در برخى از کلمات قرآن، نتیجه اختلاف لغات و لهجه‏هاى عربى و تعدّد آنهاست(طبرى، جامع البیان، ج1، ص9 به بعد). در این مقاله سعى بر آن است که ضمن بررسى لهجه‏هاى عرب در دوره جاهلى و اسلامى و موارد اختلاف قرائاتى که ناشى از لهجه خوانده شده، به شناسایى لهجه یا لهجه‏هایى که قرآن به آن نازل شده است، دست بیابیم.

سئوالاتى که در این مقاله درصدد پاسخ‏گویى به آنها هستیم، از این قبیل است که آیا لغت و لهجه‏اى که قرآن به آن نازل شده است، چه لغت و لهجه‏اى بوده است؟ آیا ترکیبى از لهجه‏هاى گوناگون عربِ پیش از اسلام و مقارنِ ظهور آن بوده‏است؟ یا لغت و لهجه قریش بوده است که در موسم‏هاى خاصّ و از طریق تجارت و امثال آنها در نواحىِ دیگرِ جزیرة‏العرب انتشار یافته است؟

2

2. لغت و لهجه جاهلى

شایسته به نظر مى‏رسد، براى آشنایى به لهجه قرآن، نخست لهجه ادب جاهلى بررسى شود که آیا عرب جاهلى در تعبیر از افکار و عواطفِ خود در شعر و نثر لهجه خاصى را به کار مى‏برد؟ یا لهجه‏هاى متعددى را؟ بنا به فرض اول، آیا این لهجه خاص در سطحى عالى‏تر از لهجه‏هاى محلّى قبائل متعدّد عربى قرار داشت؟ یا لهجه خاصّ قبیله خاصى را به کار مى‏بردند؟ و در این صورت، آیا آن، لهجه خاص به چه قبیله‏اى تعلق داشت و در چه محلى پدید آمده بود؟ آیا از آنِ اعراب شمالِ جزیرة‏العرب بود یا به اعراب جنوب متعلق بود؟

گروهى از خاورشناسان غربى به امثال این پرسش‏ها پاسخ‏هایى داده‏اند که اینک بررسى مى‏شود:

نولدکه بر این نظر است که لهجه فصیح بر اساس لهجه‏هاى حجاز و نجد و مناطق مجاور فرات مبتنى‏است. نالینو نیز بر این باور است که زبان عربىِ فصیح از یکى از لهجات نجد پدید آمده و در کنده، تهذیب شده و به صورت لهجه ادبىِ پیشرفته و رایج، در آمده‏است. او معتقداست که پادشاهان کِنده به خاطر عنایتى که به رفاه زندگى شعرا و ادبا داشتند، آنها را به خود جلب کرده و نیز گسترش حکومت آنها که قبائل مَعد را به خود پیوست و هم‏چنین گرد آوردن قبائل مختلف و از میان بردن پراکندگى آنها، عامل رواج و پیشرفت این لهجه گردید(جواد على، ص47).

به عقیده او لهجه مزبور در نیمه قرن ششم میلادى رواج و انتشار یافت و خارجِ نجد را نیز فراگرفت و در بیشتر جزیرة العرب ـ به خصوص بخش جنوبى حجاز که مدینه و مکه و طائف در آن قرار داشت ـ بسط و گسترش یافت. اوضاع پایتخت‏هاى معروف آن عصر و ملوک حیره و غسّان را بدون تردید مى‏توان عامل انتشار سریع و شگفت آور لهجه مذکور دانست.

هارتمن و ولرس را هم عقیده بر آن‏است که عربى فصیح، عبارت از لهجه اعراب نجد و یمامه مى‏باشد؛ جز این که شعرا، این لهجه را به میزان قابل توجّهى دگرگون ساختند.

لَنْدبُرگ نیز در این زمینه مى‏گوید: شعرا قواعد این لهجه را تأسیس کردند و بعدى‏ها طبق قواعد آنها عمل نمودند و این قواعد را از شعر آنها استخراج نموده، اصل نحو را نیز از قصاید آنها استنباط کردند(همان).

خاور شناسان، نظریه‏هاى خود را از روایاتى استنباط کرده‏اند که دانشمندان اسلامى در باره شعر و لغت و لهجات عرب آورده‏اند و با این که آراى خاورشناسان بر روایات دانشمندان اسلامى مبتنى است، در عین حال براى یک نظریه علمى صحیح و قاطع درباره لهجه قرآن کافى به نظر نمى‏رسد؛ زیرا روایات دانشمندان اسلامى در عصر حکومت اسلامى تدوین شد؛ یعنى پس از آن که لغت و زبان استقرارى یافت و لغت قرآن کریم، زبان رسمى و معمولى تمام ملّت عرب گردید، این روایات به وجود آمد.

به هر حال به نظر مى‏رسد، بهترین راه براى عرضه یک نظریه علمى در این زمینه، مراجعه به کتیبه‏ها و نوشته‏هاى دست اوّل‏است که با لهجات مختلفِ اصلى نگارش یافته‏اند تا بتوان از آنها وجوه اختلاف و اشتراک لهجه‏ها و قواعد زبان را استخراج نمود و بدین وسیله به شیوه نگارش در منطقه‏اى که این کتیبه‏ها و لوحه‏ها در آنجا پیدا شده و نیز به عصرى که این نوشته‏ها نگارش یافته است، وقوف پیدا کرد. سپس به مؤلَّفاتى که درباره قواعد لهجه‏ها و ضوابط آنها اعم از صرف و نحو و لغت تألیف شده است، مراجعه نمود تا به ریشه این زبان‏ها و تمایزات میان آنها، و لغت و زبان فصیح ـ که لهجه و تعبیر قرآن کریم‏است ـ آگاهى یافت.

3

نوشته‏هاى مربوط به عصر جاهلى که اساس استشهاد و استدلال‏است، در عصر حاضر به هزارها لوحه و کتیبه مى‏رسد. آنها لهجه‏هاى متعدّدى را از قبیل لهجه معینى، سبئى، قتبانى، حضرمى، ثمودى و لحیانى حکایت مى‏کنند. در این میان لهجه دیگرى به چشم مى‏خورد که به زبان فصیح عربى نزدیک‏است و از این لهجه در میان لهجه‏هاى مذکور، آثار کمترى به دست آمده و روى هم به شش اثر مى‏رسد و تمام آنها مربوط به غرب و جنوب و جزیرة‏العرب مى‏باشد. البته به استثناى نصوص و مدارک معدودى که از عرب شرق جزیره به دست آمده‏است.

این تفاوت، ناشى از کثرت اطلاع عربِ غرب و جنوب و یا قلّت اطّلاع عرب شرق از کتابت و نوشتن نیست؛ بلکه منشأ آن، اختلاف محیط طبیعى‏است. در غرب و جنوب جزیره، سنگ‏ها سخت بوده و نوشته‏ها را در خود نگاه مى‏داشت؛ ولى چون در شرق جز شن و ریگ و خاک وجود نداشت؛ به همین رو، نوشته و نقوش در آنها پایدار نمى‏ماند؛ لذا محقّقان در شرق جزیرة‏العرب جز به آثار معدودى برنخوردند. آن هم روى سنگ‏هایى که از اماکن دور به آنجا مى‏آوردند و نوعاً در شن‏زارها فرومى‏رفت و کمتر خود را نمایان مى‏ساخت. این آثار در میان ریگ و خاک مستور و مدفون ماند تا کاوشگران شرکت‏هاى نفتى و جهانگردان، بدانها دست یافتند.

آثار مدارکى که با موضوع بحث ما رابطه مستقیم دارد، مدوّناتى‏است که در قرن ششم میلادى نوشته شده‏است. به خصوص مقدارى از آن که مربوط به زمان اندکى قبل از اسلام و نزول قرآن است.

به هرحال آثار مربوط به پیش از قرن ششم میلادى، قسمت عمده آثار و مدارک موجود را تشکیل مى‏دهد؛ امّا آن آثارى که مربوط به قرن ششم و چند سال قبل از اسلام و در نیمه اوّل قرن مزبور نوشته شده، بسیار کم و غیر قابل توجّه‏است؛ ولى آثار قابل توجهى در مورد لهجه‏هاى زبان عربى که در سال‏هاى مقارن با ظهور اسلام و یا ایّام نزول وحى نوشته شده باشد، به هیچ‏وجه وجود ندارد تا بتواند به ما در شناختن لهجه‏اى که هنگام ظهور اسلام در جزیرة العرب رایج بود، مدد کند.

متأسّفانه در حین ظهور اسلام یا صدر اسلام تألیفى در نحو و ادبیّاتِ لهجه‏هاى عرب جاهلى و یا لهجه‏هاى معمول، در دست نیست. تحقیقاتى نیز که برخى از دانشمندان، امثال همدانى و نشوان بن‏سعید حمیرى و امثال آن دو انجام داده‏اند و هم‏چنین کتاب‏هایى که دیگران درباره لهجه‏هاى عرب با استفاده از دستاوردهاى آن دو پرداخته‏اند، بیشتر به مفردات مربوط است و اغلب درباره لهجه‏اى‏است که قرآن کریم بدان نازل شده‏است(همدانى، ج8، ص122).

متونى که در اَلاِکلیل همدانى و برخى مؤلفات دیگر راجع به نصوص و نوشته‏هاى عصر جاهلى آمده، اصلى نیست؛ بلکه استنباطاتى است که نویسندگان مزبور از مدارک اصلى نموده‏اند؛ از این رو نصوص مزبور نمى‏تواند نماینده لهجات مربوط به قبل از اسلام باشد؛ به همین جهت حکم نصوص جاهلى را ندارد.

نزدیک‏ترین نصوص و مدارک به زبان و لغات عربى، لغت و زبانى‏است که طبق آن، نوشته‏ها فراهم مى‏آمد. کهن‏ترین و مفصّل‏ترین متونى که نماینده عربى فصیح است و عربیت قرآن بر آن متکى است، متون حَرّان‏است که به سال 328 میلادى تعلق دارد و در بلاد شام کشف شده‏است.

4

وجود چنین متونى نشان مى‏دهد که اعراب این سرزمین به لهجه‏اى نزدیک به لهجه قرآن کریم تکلّم مى‏کردند و مى‏نوشتند؛ اما نزدیک‏ترین نصوص مربوط به ایّام ظهور اسلام، کمترین و مختصرترین متونى‏است که کشف شده‏است؛ به همین رو از شناخت پیوستگى آنها به لهجه قرآن کریم، محروم هستیم و نمى‏توانیم تطوّر این لهجه را از آغاز اطّلاع بر نخستین متن مدوّن تا ایّام ظهور اسلام و ویژگى‏هاى صرفى و نحوى و وجوه اشتراک آن را نسبت به قواعد لهجه قرآن بشناسیم.

مورّخین یادآور شده‏اند، در حیره یک مرکز علمى و مدرسه وجود داشت که خطّاطان و نویسندگان حجاز، نگارش قرآن را در آنجا مى‏آموختند، و قبل از اسلام گروه بسیارى از دانشمندان مسیحى در آن مرکز تربیت شدند و در کنیسه‏ها و دیرها و کاخ‏ها، جُنگ‏ها و مجموعه‏هایى وجود داشت که در آنها اشعارى که در باره ملوک و فرمانروایان آن سروده شده بود، دیده مى‏شد(طبرى، تاریخ الطبرى، ج2، ص37 و ابن‏جنى، الخصائص، ج1، ص393 و زبیدى، ج2، ص70 و جمحى، ص10 و سیوطى، المزهر، ج2، ص474 و جوادعلى، تاریخ العرب قبل الاسلام، ج1، ص14).

با این وصف، براى بررسى صحیح لهجه‏هاى عربى پیش از اسلام و مقارن با ظهور آن باید نوشته‏ها و متون عصر جاهلى را مورد مطالعه قرار داده و آنها را بر حسب نتایج این مطالعات، به مجموعه‏هایى تقسیم نمود و براى شناختن لهجه قرآن باید لهجه‏هاى قبائل مختلف عربى و لهجه اهل حجاز و به خصوص لهجات اهل مکّه و مدینه و نواحى میان آن دو را که قرآن در آن جاها نازل شده‏است، شناخت. ولى متونى که کمى پیش از ظهور اسلام یا هنگام ظهور آن تدوین شده باشد، فعلاً در دسترس نیست.

5

3.لغت و لهجه قرآن کریم

قرآن کریم به زبان عربىِ روشن(نحل، آیه 103) بر پیغمبر اسلام(ص) نازل گردید. عرب همواره به لغات و لهجه‏هاى مختلف سخن مى‏گفت. اینک سئوال این است که آیا قرآن به کدام یک از لهجه‏هاى مختلف عربى نازل شده‏است؟

قرآن لهجه خاصّى را معیّن نکرده و حتّى بدان اشاره ننموده است، و واژه‏هاى عربى یا عربیّاً که در سوره‏هاى متعددى به کار رفته، واژه‏اى عام و کلى‏است، و بر لهجه خاصى دلالت ندارد.

در این زمینه که آیا قرآن به چه لهجه‏اى نازل شده است، دو دیدگاه جلب نظر مى‏کند که اینک به بررسى آنها پرداخته مى‏شود.

6

3. 1. نظریه نزول قرآن به لهجه‏هاى گوناگون عرب

پاره‏اى از روایات از جمله روایت انزل القرآن على سبعة احرف یکى از مستمسکات طرفداران این نظریه‏است که قرآن مرکب از لهجات گوناگون عرب‏است(طبرى، جامع‏البیان، ج1، ص9 به بعد). برخى از علماى اهل سنت از جمله طبرى منظور از هفت حرف را در این روایت، عبارت از لهجه‏هاى مختلف عربى مى‏دانند.

این روایت مشهور و معروف‏است و در کتب تفسیر و قرائات و حدیث اهل سنّت به طرق و وجوه متعدد نقل شده‏است. روایت مذکور به گروهى از صحابه پیغمبر(ص) منتهى مى‏شود که آن را از پیغمبر(ص) شنیدند. صحابه مذکور عبارت‏اند از: عمر بن‏خطاب، عثمان بن‏عفان، ابن‏عبّاس، ابن‏مسعود، ابى بن‏کعب، انس، حذیفة بن‏یمان، زید بن‏ارقم، سمرة بن‏جندب، سلیمان بن‏صرد، عبد الرحمان بن‏عوف، عمروبن ابى‏سلمه، عمروبن‏عاص، معاذبن‏جبل، هشام بن‏حکیم، ابى‏بکره، ابى‏جهم، ابى‏سعید خدرى، ابى‏طلحه انصارى، ابى‏هریره، و ابى‏ایّوب انصارى. شمار این صحابیان به بیست و یک مى‏رسد(سیوطى، الاتقان، ج1، ص78).

روات و ناقلان، علل و اسباب مختلفى را در سبب صدور این حدیث از پیامبر(ص) یاد آور کرده‏اند که اینک برخى از مهم‏ترین آنها یاد مى‏شود.

از جمله مى‏گویند: رسول خدا(ص) احساس کرد که اگر قرآن به یک حرف نازل مى‏شد، صحابه و قاریان قرآن، در قرائت قرآن به دشوارى مى‏فتادند؛ چون لغات و لهجات آنها مانند هم و یکنواخت نبوده‏است. به همین جهت آن حضرت از خداوند درخواست کرد، قرآن را به لهجه‏هاى مختلف نازل کند تا قرائت آن براى عموم آسان و روان باشد. خداوند درخواست پیغمبر خود را اجابت کرد و قرآن را به هفت حرف (لهجه) نازل نموده‏است.

در توضیح این رخداد روایات گوناگونى رسیده‏است. در یکى از آنها آمده‏است که پیغمبر فرمود: خداوند مرا مأمور کرد، قرآن را به یک حرف قرائت کنم. از او خواستم بر امت و پیروان من آسان گیرد؛ لذا مرا امر داد، به دو حرف قرائت نمایم. درخواست نمودم آسان‏تر کند. دستور داد قرآن را به هفت حرف بخوانم(همان).

نیز در حدیث دیگرى آمده‏است که پیغمبر(ص) فرمود: جبرائیل(ع) قرائت به یک حرف را به من تعلیم داد؛ لذا مراجعه کردم و خواستم قرآن را به بیش از یک حرف، به من تعلیم دهد؛ از این رو جبرئیل تا آنجا توسعه داد که به هفت حرف رسید.

آنچه از این دو حدیث استفاده مى‏شود، این‏است که نزول قرآن به یک لهجه منحصر نبوده‏است؛ بلکه به لهجه‏هاى متعدّدى نازل شده‏است(همان).

دانشمندان اسلامى در تبیین لهجه‏هایى که قرآن به آنها نازل شده، آراى مختلفى طرح کردند؛ ولى هیچ‏یک از این آرا قانع‏کننده به نظر نمى‏رسد. به منظور تبیین مدلول این روایات بجاست، به چگونگى لهجه‏هاى عرب نگاهى افکنده شود.

چنان که آورده‏اند، هریک از قبایل مختلف عرب با لهجه و لغت خاصّى تکلّم مى‏کردند و حتى برخى از آنها جز به لغت و لهجه خاصّ خود، انس و آشنایى نداشتند و نمى‏توانستند به لغت و لهجه دیگرى سخن گویند. از نظر عدّه‏اى از محقّقان اهل سنّت، همین امر موجب شد که اختلافات در قرائت قرآن تجویز گردد.

طبرى در مقدمه تفسیر خود به این سئوال مى‏پردازد که اگر نزول تمامى قرآن به لغت و زبان عربى، صحیح باشد، به کدام یک از لغات و لهجه‏هاى عرب نازل گردیده؟ آیا به تمام لغات و لهجات یا به برخى از آنها؟ بى‏تردید تمام اقوام و قبائل عرب، در عرب بودن، مساوى هستند.

7

طبرى با توجه به روایات مذکور به این نتیجه مى‏رسد که قرآن به لغات بعضى از قبائل عرب نازل شده‏است، نه به تمام آنها، و قرائت مسلمین و مصاحفى که در دسترس آنهاست، به لغات عدّه‏اى از قبائل عربى‏است(طبرى، جامع البیان، ج1، ص25).

به منظور روشن شدن این که قرآن به کدام یک از لهجه‏هاى عرب نازل شده‏است، مراجعه به روایاتى که در این زمینه رسیده، ضرورى‏است. احادیثى که لهجه‏هاى قرآن را مشخّص مى‏کند، غالباً به ابن عبّاس مى‏رسد. رُوات این سلسله عبارت‏اند از: ابن‏کلبى و ابى‏صالح که از ابن عبّاس و نیز قتاده که او نیز از همو نقل کرده‏است.(همان، ص23)

ابى صالح مدّعى شده از ابن عبّاس شنیده‏است که مى‏گفت: قرآن به هفت حرف نازل شده‏است(سیوطى، پیشین). پنج حرف آن از آنِ شاخه‏ها و طبقات بعدى قبیله هوازن، و دو حرف آن از آنِ قبیله قریش و خزاعه‏است(طبرى، پیشین). قتاده نیز ادّعا کرد که از ابن‏عبّاس شنیده‏است، مى‏گفت: قرآن به زبان قریش و خزاعه نازل گردیده‏است؛ زیرا خزاعه و قریش همجوار بوده و تفاهم آنها در لهجه‏ها و لغاتشان براى آنها آسان بوده‏است(همان).

برخى از دانشمندان با استناد به این‏گونه احادیث مى‏گویند: عرب داراى لهجه‏هاى متعدّدى بوده‏است؛ ولى تمام آنها از لحاظ فصاحت و شیوایى، مساوى نیستند و چون قرآن داراى اعجازاست، ناگزیر باید به فصیح‏ترین لغت و لهجه عربى نازل گردد و فصیح‏ترین لهجه‏هاى عربى، لهجات طبقات بعدى هوازن مى‏باشد که عبارت‏اند از قبائل سعد بن بکر، خیثم بن بکر، نصر بن معاویه، ثقیف و دو لهجه قریش و خزاعه که روى هم به شش لهجه مى‏رسد(همان)؛ ولى این نظریه، موافق روایتى نیست که نزول قرآن را به هفت حرف و لهجه مى‏شمارد؛ لذا بعضى از علما این هفت حرف و لهجه مذکور در روایات را عبارت از لهجات قبائل هذیل، قریش، تمیم، ازد، ربیعه، هوازن و سعد بن بکر، و گروهى دیگر عبارت از لهجه‏هاى هذیل، کنانه، قیس، تیم الرباب، اسد بن خزیمه، و قریش مى‏دانند(همان).

برخى حدیثى را که از ابن‏عبّاس از طرق ابى‏صالح و قتاده نقل شده‏است، غیر قابل اعتماد شمرده‏اند؛ به همین جهت، سند ابن کلبى از ابى صالح را علماى سنّت سلسله کذب خوانده‏اند و بسیارى از دانشمندان در استشهاد به احادیثى که از این طرق وارد شده، احساس ناهموارى و اشکال مى‏نمایند.(ذهبى، ج1، ص137 و ج3، ص256 و ابن‏حجر، ج6، ص196).

طبرى در مورد قتاده مى‏گوید که وى به ابن‏عبّاس بر نخورده و چیزى از او نشنیده‏است(طبرى، جامع البیان، ج1، ص23). پس روایت قتاده از ابن‏عبّاس مبنى بر نزل القرآن بلسان قریش و لسان خزاعة قابل استناد نیست. همین قتاده، حدیث دیگرى قریب به همان مضمون از ابى الاسود روایت کرده و مدّعى‏است، از او شنیده‏است که مى‏گفت: نزل القرآن بلسان الکعبین: کعب بن‏عمرو و کعب بن‏لؤى.

خلاصه آن که روایت نزول قرآن به هفت حرف، به طرق متعدّدى رسیده‏است؛ ولى چون توضیح قابل توجّه و مطمئنّى درباره آن اظهار نشده‏است، مُجْمَل و عام به شمار مى‏رود.

بنا بر این به نظر مى‏رسد، ذکر این لهجه‏ها در ذیل روایت مورد بحث جزء متن حدیث نیست؛ بلکه راویان مذکور آن را به متن حدیث الحاق کرده‏اند.

8

3. 2. نظریه قریشى بودن لهجه قرآن

برخى از دانشمندان ضمن نقد روایاتى که نزول قرآن را به لهجه‏هاى گوناگون عرب دانسته‏اند، بر این باورند که قرآن به یک لهجه نازل شده و آن نیز فقط لهجه قریش‏است که پیامبر اسلام(ص) از میان آنها به پیامبرى مبعوث شد.

براى نمونه خالد بن‏سلمه درباره این روایتى که قتاده از ابن عباس آورده‏است، مى‏گوید: آیا از این مرد نابینا تعجّب نمى‏کنى که مى‏گوید: قرآن به زبان دو کعب، کعب بن‏عمرو و کعب بن‏لؤى نازل شده‏است؛ در حالى که قرآن به زبان قریش نازل گردیده‏است؟(همان)

به علاوه، این روایتى که به ابن‏عبّاس نسبت داده شده است، با روایتى که صریحاً مى‏گوید، قرآن، به زبان قریش نازل شده‏است(طبرى، پیشین، ج1، ص23)، تعارض دارد؛ زیرا در این روایت، لهجه قرآن را در یک لهجه، محدود و مشخّص مى‏کند؛ چنان که از گفتار عثمان به افرادى که در جمع و تدوین قرآن شرکت داشتند، همین معنا استفاده مى‏شود؛ زیرا عثمان به آنها گفته بود، هرگاه با زید بن ثابت در مورد قرآن، دچار اختلاف نظر شدید، آن را به زبان و لغت قریش بنویسید؛ چون قرآن به زبان آنها نازل شده‏است(همان، ص24).

برخى از علما براى سازش میان احادیثى که لهجه‏هاى قرآن را متعدّد مى‏شمارند و احادیثى که تنها لهجه قریش را لهجه قرآن معرّفى مى‏کند، به چند طریق چاره‏جویى نمودند:

گروهى گفته‏اند که قرآن فقط به لغت مُضَر نازل گردیده‏است؛ چنان که از عمر نیز همین معنا را آورده‏اند. برخى در توضیح لغت مضر گفته‏اند که آن عبارت از لهجه‏هاى هذیل، کنانه، قیس، ضبه، تیم‏الرباب، اسد بن‏خزیمه، و قریش است که مجموعاً به هفت لهجه مى‏رسد(همان).

شمار دیگرى معتقدند که قرآن فقط به لهجه و لغت قریش نازل گردیده‏است؛ منتها قریش داراى لهجه‏هاى متعدّدى بوده‏است.

دسته دیگرى را عقیده بر آن‏است که قرآن، نخستین‏بار به زبان قریش نزول یافته بود؛ اما سپس هر قبیله‏اى به جهت مشقتى که رعایت لهجه خاصى درپى داشت، اجازه یافت که قرآن را به لغت و لهجه مأنوس و عادى خود که از نظر اِعراب و الفاظ با هم اختلاف داشت، قرائت کند(سیوطى، الاتقان، ج1، ص81).

ولى حقیقت مطلب این‏است که اگر ما مواضع اختلاف قرائات را در قرآن بررسى کنیم، حتّى در پیچیده‏ترین و ناهموارترین موارد خود طورى نیست که تلفّظ یا فهم آن شاقّ و غیر قابل امکان باشد؛ بلکه قبائل مختلف عرب و غیر عرب مى‏توانستند، بدانها تکلّم نموده و آنها را درک کنند.

پس این علل نمى‏تواند مجوّز قرائات مختلف باشد. بنا بر این، تعلیل نزول قرآن به هفت حرف، وجه درستى ندارد و حتّى حدیث مزبور را متزلزل مى‏سازد.

9

3. 3. دلایل نظریه قریشى بودن لهجه قرآن

دانشمندانى که معتقدند، قرآن به لهجه قریش نازل شده‏است، به این ادله استناد مى‏جویند:

الف. قریشى بودن رسول خدا(ص): بى‏تردید رسول خدا(ص) از قبیله قریش بوده و آن حضرت و نیز قبیله قریش در مکّه به سر مى‏بردند؛ بنا بر این باید قرآن به زبان قوم و قبیله پیغمبر(ص) نازل شده باشد تا حجّتِ بر آنها تمام باشد(رافعى، اعجاز القرآن، ص63 به بعد).

آیه وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ(ابراهیم، آیه 4) دلیل بر همین مطلب‏است، و چون قوم پیغمبر(ص) از قریش بودند، ناگزیر باید نزول قرآن به لهجه آنها باشد(سیوطى، الاتقان، ج1، ص81).

ب. امتیاز لهجه قریش بر سایر قبایل عرب: قریش، فصیح‏ترین و بلیغ‏ترین قبائل عرب بودند؛ چون در موسم‏هاى خاصّى که قبائل دیگر عربى هر سال به مکّه مى‏آمدند، سخنانى از آنان مى‏شنیدند و از میان سخنان آنها، شیواترین الفاظ و واژه‏ها و تعبیرات را انتخاب مى‏کردند و آنچه را که گزین کردند، براى آنها فطرى گشت تا جایى که داراى فصیح‏ترین لهجه‏ها شدند(ابن‏فارس، ص28 و سیوطى، المزهر، ج1، ص21).

ج. مصون ماندن لهجه قریش از اختلاط: قبیله قریش در مسافتى دور از عجم‏ها به سر مى‏بردند. به همین جهت زبان و لهجه آنها از دگرگونى ـ که نتیجه اختلاط و آمیزش با بیگانگان‏است ـ مصون مانده و اسلوب عربى خود را حفظ کرده بودند؛ به همین رو قُرب و بُعدِ قبائلِ دیگر به قبیله قریش در استشهاد به سخنان آنها مورد توجّه دانشمندان لغت بوده‏است(ابن‏خلدون، فصل8، قسم6)؛ به این معنا که هر قبیله هرچه به قبیله قریش نزدیک‏تر بودند، سخنان آنها ارزش و اعتبار بیشترى کسب مى‏کرد.

د ـ وجود اخبارى در تأیید برترى لهجه قریش: اخبارى دردست است که برترى لهجه قریش را تأیید مى‏کند؛ به این معنا که قریش، شیواترین الفاظ و تعبیرات را در لغات و لهجه خود گزین کرده بود. یکى از آنها خبر منسوب به قتاده(م117ق)است؛ چون قتاده گفته است: قریش بهترین لغات را انتخاب کرده بود تا در نتیجه داراى فصیح‏ترین لغات و لهجه‏ها گردید و قرآن نیز به لهجه آنها نزول یافت(ابن منظور، ج1، ص77).

10

3. 4. نقد نظریه قریشى بودن لهجه قرآن

شیوایى و فصاحت لغت و لهجه قریش را در صورتى مى‏توانیم بپذیریم که شواهدى بر خلاف آن نقل نکرده باشند؛ در حالى که آورده‏اند: عثمان به کسانى که نگارش قرآن را به عهده گرفته بودند، دستور داد که املاکننده از قبیله هذیل و نویسنده از قبیله ثقیف باشد(ابن‏فارس، ص28) و روشن است که هیچ‏یک از این دو قبیله از قریش نبوده‏اند.

نیز نقل کرده‏اند که در لهجه قریش، نوعى ابهام و پیچیدگى وجود دارد(زبیدى، ج9، ص6) و قرشى‏ها در فهم کلمات و الفاظ قرآن دچار اختلاف نظر بوده، ناگزیر بودند در توضیح آنها به دیگران مراجعه کنند(طبرى، جامع‏البیان، ج1، ص9 به بعد). اگر قرآن به لهجه قریش نازل شده بود، این اختلاف نظر در فهم کلمات قرآن، پدید نمى‏آمد.

همین طور، مورّخین گفته‏اند که عرب به تقدّم و برترى قریش در همه امور جز در شعر، معترف‏است و در زمان جاهلیّت، کمتر از قبائل دیگر، شعر سروده‏اند. مؤیّد این مطلب آن‏است که اکثر شعراى جاهلى از قبیله قریش نبوده‏اند.

هم‏چنین، اگر قرآن به لهجه قریش بود، چرا مفسّرین ـ که در رأس آنها ابن‏عبّاس قرار دارد ـ در تفسیر قرآن و توضیح الفاظ آن به اشعار و سخن عرب استشهاد مى‏کردند؟ در حالى که سخنان و اشعار مورد استشهاد آنها از رجال قریش نبوده‏است.

علاوه بر این، چرا دانشمندان لغت، خود را به تَعَب و رنج وامى‏داشتند و به بیابان‏ها روى مى‏آوردند تا در باره لغات پژوهش نمایند و چرا براى آشنایى بیشتر به لغات غریب و نادر و شعر شعرا، از اهل بادیه سئوال مى‏کردند؛ اما از قریش استفاده نمى‏نمودند؟

به علاوه چرا برخى از علماى لغت و ادب، برخى از لهجه‏هاى عربى را بر برخى دیگر از نظر فصاحت و شیوایى ترجیح داده‏اند؟ چنان که ابو عمرو بن علا گوید: علیاى هوازن و سفلاى تمیم، فصیح‏ترین قوم عرب به شمار مى‏روند(سیوطى، المزهر، ج1، ص211 و همو، الاتقان، ج1، ص109 و رافعى، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج1، ص128).

در صورتى که آنان از قبیله قریش به شمار نمى‏آمدند. گروهى دیگر از دانشمندان، لهجه‏هاى «هوازن، جرهم، و نصر قعین» را بر لهجات سایرِ قبائل از لحاظ فصاحت ترجیح مى‏دهند(ابن‏منظور، ج7، ص225 و رافعى، پیشین) و نیز بعضى از دانشمندان، قبائل هوازن، تمیم و اسد را فصیح‏ترین قبائل عرب معرّفى کرده‏اند و به همین جهت لغات و واژه‏هاى فصیح را از آنان دریافت کرده‏اند. خلیل و کسایى و ازهرى را مى‏توان از طرفداران نظریه اخیر دانست.

ابوعبید گوید: من تصوّر مى‏کنم که فصیح‏ترین قبائل عرب، قبیله سعد بن‏بکراست؛ به این دلیل که پیغمبر(ص) فرمود: «من از تمام عرب فصیح‏ترم با این امتیاز که از قبیله قریشم؛ ولى در میان سعد بن‏بکر پرورش یافتم و دوران شیرخوارگى را در میان آنها به سر بردم». سعد همان قبیله‏اى هستند که ابو عمرو بن‏علا در باره آنها گفته بود: «افصح العرب علیا هوازن و سفلى تمیم»(رافعى، پیشین).

پس پیغمبر اسلام(ص) قبیله سعد را بر سایر قبائل عرب در فصاحت لهجه برترى داده‏است و تمام قبائلى که لغات و واژه‏ها و لهجات فصیح از آنها دریافت شده است، نوعاً از قبیله قریش نبوده‏اند.

11

نیز مورّخین نوشته‏اند که داوران عکاظ معمولاً از قبیله تمیم بوده‏اند. چرا مردم این قبیله را براى داورى انتخاب کردند و قریش را در این کار دخالت ندادند؛ در حالى که قریش از تمیم، شایسته‏تر بودند؟ آیا انتخاب تمیم به این داورى نشانه آن نیست که قبیله تمیم و یا برخى از رجال آن از نظر فنّ سخن و فصاحت بر قبیله قریش تفوُّق داشته‏اند؟

علاوه بر این، زبان و لغت خطابه و شعر در جاهلیّت، همان لغتى بود که بعدها قرآن بدان نازل گشت. شعرا و خطبایى که اشعار و سخنان فصیح به آنها منسوب‏است، همگى از اهل مکّه نبودند؛ بلکه از نواحى مختلف جزیرة‏العرب و حتّى عدّه‏اى از آنها از عراق و یا بلاد شام بودند.

امّا این که چون پیغمبر اکرم(ص) از قریش بوده و باید وحى به لغت و لهجه قریش باشد، باید گفت که تمام عرب قوم پیغمبر اکرم(ص) بوده‏اند و آیه قرآن نیز قومیت خاصى را به معناى محدود آن ـ یعنى قبیله خاص ـ تعیین نکرده‏است؛ زیرا خداوند قرآن را با تعبیر لسانٍ عربى که واژه‏اى عام و مجمل‏است وصف کرده‏است و این واژه شامل تمام لهجه‏هاى قبائل مختلف مى‏گردد و اگر منظور از قوم در آیه ﴿ وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ (1 ﴾ (ابراهیم، آیه 4) فقط قبیله قریش باشد، باید در جاى دیگر یادآور شود که قرآن به لغت و لهجه قریش نازل گردیده‏است تا مفهوم آیه براى همه روشن گردد.

به هرحال، در صورتى نظریه مورخان در این مورد ـ که قریش خوش‏ذوق بودند و فصیح‏ترین لغات و لهجه‏ها را گزین کرده‏اند ـ پذیرفته‏است که مدلّل و مستَنَد باشد؛ ولى ما پس از بررسى گفته‏ها و آراى آنها ملاحظه مى‏کنیم، چنین نیست و ادله‏اى که در این مورد اقامه مى‏نمایند، عین مدّعاست و اَسناد قابل اطمینانى نیز در مورد احادیثى که یادآور شده‏اند، به دست نمى‏دهند.

دانشمندان، این اخبار را نقل کرده و صدها سال دست به دست گشته و داراى رواج و معروفیت خاصى شده است. این معروفیت را نمى‏توان انکار کرد؛ ولى هر امر معروفى نمى‏تواند حقّ و مسلّم باشد. علما، بسیارى از احادیثى را که به طرق متعدّد و اَسناد فراوان نقل شده و معروفیتى براى خود کسب کرده، رد کرده‏اند؛ زیرا بعدها پى‏برده‏اند، در سند یا متن روایات، مشکلاتى به چشم مى‏خورد که آنها را از اعتبار مى‏اندازد.

12

4. رابطه لهجه‏هاى عرب و اختلاف قرائات

دانشمندان، نمونه‏هایى از کلمات غیر قرشى را که در قرآن کریم آمده‏است، یاد کرده‏اند و یادآور شده‏اند که این کلمات از لهجه‏هاى دیگراست، از قبیل: الارائک، لاوزر، یفتنکم و مانند آنها، که برخى اصول این‏گونه کلمات را به پنجاه لهجه از لهجه‏هاى مختلفِ قبائل عرب ارجاع داده‏اند(سیوطى، الاتقان، ج1، ص229 به بعد).

بارى، قرائت عبد اللّه‏ بن‏مسعود از نظر اهل سنّت و برخى شیعه از قرائات مشهور بوده‏است. عبد اللّه‏ بن‏مسعود از قبیله هذیل‏است(ندیم، ص55)، ناگزیر باید در باره لهجه هذیل و خصوصیات و ممیّزات آن نسبت به لهجه‏هاى دیگر بحث کرد.

هذیل از قبائلى‏است که در تدوین و نگارش قرآن از لحاظ جَوْدَت و پیشرفت لهجه معروف بوده‏است(ابن‏سعد، ج1، ص15 و ابن قتیبة، ص373).

اشعار این قبیله مى‏تواند ما را به لهجه هذیل راهبرى کند؛ ولى باید این نکته را در نظر گرفت که این اشعار مانند شعرهاى جاهلى، پیشرفته و موافق با قواعدى‏است که در عصر اسلامى ضبط شده‏است؛ علاوه بر این، اشعار مزبور مطابق نقل رُواتى‏است که از قبیله هذیل نبوده‏اند؛ لذا در اشعار هذلیین مسائلى که مخالف با قواعد لهجه عربى باشد، کمتر دیده مى‏شود تا آنجا که حتّى نمى‏توانیم ادّعا کنیم که فلان شعر مسلّماً به لهجه هذیل‏است. هماهنگى این اشعار با قواعد عربى که احتمالاً بعدها در مورد اشعار جاهلى به کار رفته‏است، ما را از وقوف به لهجه‏هاى قبائل مختلف عرب، بى‏نصیب ساخته‏است.

مهم‏ترین مثالى که دانشمندان درباره قرائت ابن مسعود یادآور شده‏اند و با بحث ما در مورد لهجه‏ها مربوط‏است، این‏است که او کلمه «حتّى» را در آیه ثُمَّ بَدا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما رَأَوُا الاْآیاتِ لَیَسْجُنُنَّهُ حَتّى حینٍ(2) (یوسف، آیه 35)، «عتّى» قرائت کرده‏است، مفسّرین و علماى لغت یادآور شده‏اند که این قرائت طبق لهجه هذیل است و کلمه «عتى» نزد این قبیله همان «حتى»است؛ زیرا حرف عین به جاى حاء در میان این قبیله به کار مى‏رفت(بیضاوى، ج1، ص60).

علما مواردى دیگرى را یادآور نشده‏اند که ابن مسعود «عتى» را به جاى «حتى» به کار برده باشد؛ با اینکه این کلمه در مواضع متعدّدى از قرآن آمده‏است. در کتب لغت نیز اشاره نشده‏است که قبیله هذیل، عین را به جاى حاء استعمال کرده باشند.

باید یادآور شد که ابن‏مسعود طبق بسیارى از روایات، «نعم» را «نحم»(سیوطى، المزهر، ج1، ص133) و «بُعثِر» را «بُحثر» قرائت کرده‏است(ابن هشام، ج4، ص25) و این روایات با روایاتى که حاکى است، ابن مسعود در آیه سابق‏الذکر «حتى» را «عتى» قرائت نموده است، منافات دارد؛ چون در روایات اخیر ملاحظه مى‏شود که ابن مسعود، عین را حاء و در روایات سابق‏الذکر، حاء را عین یعنى به عکس قرائت کرده‏است. مفسّرین مورد دیگرى را متذکر نشده‏اند که ابن‏مسعود در آنها حرف عین را به حاء مبدل کرده باشد؛ در حالى که حرف عین در موارد عدیده‏اى از قرآن آمده‏است.

البته روایاتى وجود دارد که نشان مى‏دهد، قبیله اسد و تمیم، حرف حاء را به جاى عین در برخى موارد از قرآن به کار بردند و به جاى «مَعَهُم» «مَحَهُم» و به جاى «أعهد» «أحهد» قرائت مى‏کردند. این دو نمونه نیز نمى‏تواند دلیلى بر اِبدال مزبور در میان دو قبیله نامبرده باشد. روایات دیگرى هست که به لغات دیگر مربوط‏است و نشان مى‏دهد چنین ابدالى در لهجه سعد بن بکر که ساکن شمال مدینه بوده‏اند دیده شده‏است(ابن‏منظور، ج2، ص40).

13

ولى چه رابطه‏اى میان ابن‏مسعود و این قبیله وجود دارد؛ در حالى که ابن مسعود از قبیله هذیل‏است؟ آیا مى‏شود، فرض نمود که ابن‏مسعود، قرائت خود را از زبان مردم قبیله سعد بن‏بکر اخذ کرده باشد؟

ظاهراً قرائات مذکور ـ که به ابن مسعود منسوب‏است ـ معلول اشتباهى‏است که آن هم نتیجه طرز نگارشِ قرآنِ منسوب به اوست و الاّ معقول نیست که ابن‏مسعود تنها به قرائات مذکور در موارد یاد شده اکتفا کرده باشد.

5. نتیجه

چنان که آمد، روایاتى که در زمینه نزول قرآن به لهجه قریش یا دیگر لهجات عرب رسیده، نامنقح و تناقض‏آمیز است و ما را به لهجه یا لهجات معینى از لهجات عرب راهبرى نمى‏کنند. نظر به مشکلات این روایات و با توجه به اطلاق لسان قوم در آیه چهار سوره ابراهیم به این نتیجه مى‏رسیم که قرآن به لهجه خاصى اعم از لهجه قریش یا غیر قریش نازل نشده است؛ بلکه قرآن به زبان فصیح و بلیغ عربى که از هرگونه عیوب لهجات محلى و قبیگى عرب خالى است، نازل شده است.

14

منابع ···

ابن‏جزرى؛ النشر فى القراءات العشر، تصحیح على بن محمد ضباع، دمشق، 1345ق

ابن‏جنى؛ الخصائص، مصر، 1331ق

ابن‏حجر عسقلانى، شهاب الدین؛ لسان المیزان، هند، 1331ق

ابن‏خلدون؛ مقدمة العبر و دیوان المبتدأ و الخبر، مصر، 1349ق

ابن‏سعد؛ الطبقات الکبرى، بیروت، 1376ـ 1377ق

ابن‏فارس، الصاحبى فى فقه اللغة، مصر

ابن‏قتیبة؛ عیون الاخبار، چ2، 1975م

ابن‏منظور؛ لسان العرب، دار إحیاء التراث، بیروت

ابن‏هشام؛ المغنى

بیضاوى، قاضى ناصرالدین؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، لایپزیک، 1846م

جمحى، محمدبن سلاّم؛ طبقات الشعراء، مصر، 1952م

جواد على؛ الهلال، مصر، سال26، 1917ـ1918م

جواد على؛ تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، 1969ـ 1972م

رافعى، مصطفى صادق؛ تاریخ آداب اللغة العربیة

رافعى، مصطفى صادق؛ اعجاز القرآن، مصر، 1940م

زبیدى، سید مرتضى؛ تاج العروس، مصر، 1306ق

ذهبى، احمد بن محمد؛ میزان الاعتدال،

سیوطى، جلال الدین؛ الاتقان فى علوم القرآن، چ3، قاهره، 1360ق

سیوطى، جلال الدین؛ المزهر، مصر، 1282م

طبرى، محمدبن جریر؛ اخبار الرسل و الملوک، لندن، 1901ـ1876م

طبرى، محمدبن جریر؛ جامع البیان فى تأویل آى القرآن، قاهره، 1321ق

قرطبى؛ الجامع لاحکام القرآن، مصر، 1358ق

گولدزیهر؛ المذاهب الاسلامیة فى التفسیر، ترجمه عبدالحلیم نجار، مصر، 1374ق

ندیم، محمدبن اسحاق؛ الفهرست، مصر، 1348ق

همدانى، حسن بن احمد؛ الاکلیل، قاهره، 1368ق

1. ما هیچ رسولى را جز به زبان قومش نفرستادیم.

2. آنگاه پس از دیدن آن نشانه‏ها، به نظرشان آمد که او را تا چندى به زندان افکنند.