فهرست عناوین

قرآن کریم، اقیانوسى بى کران است که دست یابى به ژرفاى معانى و بطون معارف آن براى غواصان معرفت پژوه به طور کامل میسّر نیست؛ با این حال، همه ما دعوت شده‏ایم بر کرانه این اقیانوس به جست و جو بپردازیم و از زلال آن نَمى بر گیریم؛ از همین رو است که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسران اصیل قرآن، پیامبر و امامان معصوم‏علیهم السلام تا به حال، دامن گسترده و همچنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مى‏درخشد، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپو هستند تا از اقبال لایزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در این زمره، فخرى نصیب خویش و حظّى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم بدان همت گماشته، گامى در این مسیر است.

اینک پس از انتشار جلد دوم دائرة المعارف قرآن کریم و در آستانه انتشار مجلّد سّوم نگاهى کوتاه به روند و چگونگى تدوین دائرة المعارف قرآن کریم خواهیم داشت.

1

اهداف

هدف اصلى این دائرة المعارف، عبارت از ارائه اطّلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى است؛ به گونه‏اى که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نیاز کند. در کنار این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حدّ مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهش‏هاى اصیل و استوار قرآنى بهره گیرند؛ از این رو، کوشیده شده تا طلاّب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى نیز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومى یا تخصّصى خود، بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند.

از آنجا که تا کنون هیچ مأخذى، به هیچ زبانى تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطّلاعات جامع قرآنى به سبک و شیوه علمى و با معیارهاى امروزین تدوین دائرة المعارف باشد؛ از این رو، «نظام یافتگىِ اطّلاعاتِ پایه و اصیل در قالب مقالاتِ تنظیم شده با نثر علمى» مهم‏ترین دغدغه تدوین دائرة المعارف‏هاى امروزین است که در هیچ یک از آثار ارائه شده نمى‏توان از آن نشان جُست؛ به این دلیل که پدید آورندگان آن آثار یا در پى چنین هدفى نبوده و فقط مى‏خواسته‏اند قاموس یا معجمى قرآنى پدید آورند یا این هدف را دنبال مى‏کرده‏اند؛ امّا سازمان و مجموعه‏اى دائرة المعارفى تدارک ندیده بوده‏اند تا بتوانند چنین هدفى را برآورند.

2

ویژگى‏ها

از ویژگى‏ها و شاخصه‏هاى برجسته این دائرة المعارف این است که تنها در بخش مدخل‏ها افزون بر 3000 مدخل اصلى در جدول تدوین مقالات فهرست شده که خود حجم عظیم کار را مى‏نماید. چینش مدخل‏ها نیز بر پایه الفباى فارسى است از این رو خواننده پارسى زبان به آسانى مى‏تواند در هنگام پژوهش به مطالب مورد نیاز خویش دست یابد. نکته مهم دیگر آنکه همه مقالات این دائرة المعارف، داراى رویکرد قرآنى بوده و با صبغه قرآنى نگارش یافته است.

ویژگى دیگر دائرةالمعارف حاضر آن است که نگاه تخصصى به مباحث و مدخل‏ها دارد. از این رو مقالات مدخل‏ها در این فضا تألیف و تدوین مى‏گردد. براى رسیدن به این مهم، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخل‏ها و با توجه به تعداد آنها، شش بخش علمى شکل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگریسته و به زوایاى تخصصى آن توجه شود. این بخش‏ها عبارتند از:

1. فلسفه و کلام: در این بخش، مدخل‏هاى کلامى مانند آخرت، احکم الحاکمین و اسماء و صفات الهى به بحث گذاشته مى‏شود.

2. فقه و حقوق: از مدخل‏هاى مربوط به این بخش مى‏توان از اجتهاد، ارتداد و اسارت نام برد.

3. تاریخ و اعلام: به طور مثال، مدخل‏هاى ابوطالب، اصحاب صفّه، و اُحد به این قلمرو مربوط است.

4. علوم قرآنى: مدخل‏هاى اعجاز، ادبیات قرآن، و احسن الحدیث را در این قلمرو مى‏توان نام برد.

5. ادیان: نمونه مدخل‏هاى این بخش، ادریس، اسحاق، و انجیل است.

6. معارف و مفاهیم: شامل (اخلاق، اقتصاد، علوم سیاسى، علوم طبیعى، مفاهیم عمومى و...) مدخل‏هاى آب، احسان، و استکبار، نمونه‏اى از مدخل‏هاى مربوط به این قلمرو است.

3

شاخص‏هاى مهم در حوزه روش و گردآورى

براى حفظ اصل بى طرفى و علمیّت، همه آرا و دیدگاه‏هاى مهم و بنیادین در هر موضوع و مسأله به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده مى‏شود؛ سپس نقدهاى علمى وارد بر هر دیدگاه ذکر، و آراى موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل مى‏گردد. براى آنکه عموم مخاطبان دائرةالمعارف بتوانند از بحث بهره برگیرند، دستاورد رویارویى‏هاى علمى مزبور به صورت گزارش و تحلیل بى طرفانه درج مى‏شود. بدیهى است که چنانچه مؤلّف مقاله در موضوعى داراى رأى خاص باشد، آن رأى در ردیف همان آراى پیش گفته و به همان شیوه جلوه خواهد کرد.

شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونه‏اى است که به آرا و عقاید خاصّ مذاهب و مکاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاه‏هاى غیر شیعى یا غیر مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد، تا از هر نوع تشنّج یا دامن زدن به اختلاف‏هاى مذهبى پرهیز گردد. هم چنین در نقد و تحلیل دیدگاه‏هاى دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان، کوشیده مى‏شود تا تنها از جنبه علمى و تحقیقى به آراى آنان نگریسته شود، و از داورى‏هاى شخصى که خارج از حیطه تخصصّى هر مقاله است، پرهیز شود.

منابع مقالات نیز منحصر به کتاب‏هاى چاپ شده نیست و هنگام لزوم، از کتاب‏هاى خطّى، مقالات، رساله‏ها و پایان نام‏هاى حوزه‏اى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است. بنابر آن است که منابع مقالات دائرة المعارف کاملاً معتبر باشند؛ یعنى از جنبه کتاب شناسانه، از متون مرجع و اصیل و دست اوّل به شمار آیند. فقط در مواردى به متون درجه دوم، از جمله منابع معاصر استناد مى‏شود که ضرورتى در میان باشد؛ به طور مثال موضوع مورد بحث در منابع اخیر، تازه و ابتکارى یا مشتمل بر دیدگاه و تحلیلى نو باشد. گرچه در هر مقاله، کوشیده شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود، در استفاده از آثار دانش وران غیر مسلمان و نیز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصّب، نکته سنجى و درکِ مواضع حسّاس همواره مدّنظر است. گفتنى است که ارجاع مطلبى به یک منبع، لزوماً بدان معنى نیست که مطلب مزبور در همان منبع کاملاً پذیرفته شده باشد.

امید است با استمداد از آموزه‏هایى که از معارف اهل بیت‏علیهم السلام بدست آمده بتوان بزرگ‏ترین دائرة المعارف قرآنى جهان را عرضه نمود و از این طریق یک خلاء جدى را که در مجموعه پژوهشهاى قرآنى وجود دارد، برطرف ساخت.

4

چشم انداز

اکنون جلد نخست این دائرة المعارف با بیش از 80 مقاله در موضوعاتى مانند: آب، آبرو، آتش، آثار باستانى، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادى، آسانى، آسمان، آشتى، آمنه، آل فرعون، آیات خدا، آیات نام دار، ابرار و ابراهیم به چاپ رسیده و به دوستداران قرآن کریم عرضه شده است.

جلد دوم آن نیز با موضوعاتى چون: ابوطالب، اتمام حجت، اثاث، اجاره، اجرت، اجزاء، اجل، اجماع، احتضار، احرام، احزاب، احسن الحدیث، احسن القصص، احصاء، احصار و صدّ، احصان، احضار، احقاف، اخبات، اخلاص، ادب، ادبیات، اذان، اراده، ارتداد، ارمیا، ارهاص، ازلام، اسارت و اسباب نزول انتشار یافته است.

جلد سوم نیز با موضوعاتى چون: اسباط، استبداد، استثمار، استثنا، استحباب، استحسان، استخاره، استخوان، استدراج، استراق سمع، استرجاع، استسقاء، استضعاف، استعاذه، استعاره، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استهزاء، استکبار، اسحاق، اسراء، اسرافیل، اسلام، اسماء و صفات، اسوه، اشتراک در قرآن، اشراط الساعة، اشعار و تقلید، اصحاب اخدود، اصحاب ایکه، اصحاب الجنة، اصحاب رس، و اصحاب رقیم مراحل نهایى خود را مى‏گذارند و مقالات جلد چهارم و پنجم نیز تألیف شده و در حال ارزیابى است.

پیش بینى مى‏شود مجموع مدخل‏ها از 3000 تجاوز کرده، از میان آنها 2000 مدخل اصلى را که در ذیل آن مقاله تدوین مى‏شود، در 25 جلد تدوین شود که امیدواریم تا پایان دهه 80 به اتمام برسد.

امید است کار ترجمه این دانشنامه به زبان‏هاى عربى و انگلیسى به زودى آغاز شود؛ اما از آنجا که از نظر ترتیب حروف الفبا تفاوت‏هایى در زبان فارسى با عربى و انگلیسى وجود دارد، این ترجمه، پس از اتمام تدوین دائرة المعارف عرضه خواهد شد. هم چنین از دیگر برنامه‏هاى پیش بینى شده «طرح دائرةالمعارف کودکان و نوجوانان» است که با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبیات مخصوصِ این قشر، عرضه خواهد شد.

5

منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی