گزارشی بزرگترین دائرةالمعارف قرآن کریم در جهان اسلام
فهرست عناوین
قرآن کریم، اقیانوسى بى کران است که دست یابى به ژرفاى معانى و بطون معارف آن براى غواصان معرفت پژوه به طور کامل میسّر نیست؛ با این حال، همه ما دعوت شدهایم بر کرانه این اقیانوس به جست و جو بپردازیم و از زلال آن نَمى بر گیریم؛ از همین رو است که تبیین و تفسیر معارف قرآنى، از دوران نخستین مفسران اصیل قرآن، پیامبر و امامان معصومعلیهم السلام تا به حال، دامن گسترده و همچنان بر تارک میراث مکتوب فرهنگ ما مىدرخشد، فرزانگان دوران ما نیز در تکاپو هستند تا از اقبال لایزال قرآن پژوهى طرفى بربندند و در این زمره، فخرى نصیب خویش و حظّى از آنِ معرفت نوشان این عصر کنند. تدوین دائرة المعارف قرآن کریم که «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم بدان همت گماشته، گامى در این مسیر است.
اینک پس از انتشار جلد دوم دائرة المعارف قرآن کریم و در آستانه انتشار مجلّد سّوم نگاهى کوتاه به روند و چگونگى تدوین دائرة المعارف قرآن کریم خواهیم داشت.
1
اهداف
هدف اصلى این دائرة المعارف، عبارت از ارائه اطّلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى است؛ به گونهاى که اهل تحقیق در این موضوعات را به مثابه منبعى مادر و ماندگار، از منابع فرعى بى نیاز کند. در کنار این هدف اصلى و خاص، غرض عمومى تدوین دائرة المعارف حاضر این است که مخاطبان دانش پژوه در حدّ مطالعات پایه اسلامى نیز بتوانند از پژوهشهاى اصیل و استوار قرآنى بهره گیرند؛ از این رو، کوشیده شده تا طلاّب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانى قرآنى نیز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومى یا تخصّصى خود، بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند.
از آنجا که تا کنون هیچ مأخذى، به هیچ زبانى تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطّلاعات جامع قرآنى به سبک و شیوه علمى و با معیارهاى امروزین تدوین دائرة المعارف باشد؛ از این رو، «نظام یافتگىِ اطّلاعاتِ پایه و اصیل در قالب مقالاتِ تنظیم شده با نثر علمى» مهمترین دغدغه تدوین دائرة المعارفهاى امروزین است که در هیچ یک از آثار ارائه شده نمىتوان از آن نشان جُست؛ به این دلیل که پدید آورندگان آن آثار یا در پى چنین هدفى نبوده و فقط مىخواستهاند قاموس یا معجمى قرآنى پدید آورند یا این هدف را دنبال مىکردهاند؛ امّا سازمان و مجموعهاى دائرة المعارفى تدارک ندیده بودهاند تا بتوانند چنین هدفى را برآورند.
2
ویژگىها
از ویژگىها و شاخصههاى برجسته این دائرة المعارف این است که تنها در بخش مدخلها افزون بر 3000 مدخل اصلى در جدول تدوین مقالات فهرست شده که خود حجم عظیم کار را مىنماید. چینش مدخلها نیز بر پایه الفباى فارسى است از این رو خواننده پارسى زبان به آسانى مىتواند در هنگام پژوهش به مطالب مورد نیاز خویش دست یابد. نکته مهم دیگر آنکه همه مقالات این دائرة المعارف، داراى رویکرد قرآنى بوده و با صبغه قرآنى نگارش یافته است.
ویژگى دیگر دائرةالمعارف حاضر آن است که نگاه تخصصى به مباحث و مدخلها دارد. از این رو مقالات مدخلها در این فضا تألیف و تدوین مىگردد. براى رسیدن به این مهم، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخلها و با توجه به تعداد آنها، شش بخش علمى شکل گرفته تا به صورت تخصصى به موضوع نگریسته و به زوایاى تخصصى آن توجه شود. این بخشها عبارتند از:
1. فلسفه و کلام: در این بخش، مدخلهاى کلامى مانند آخرت، احکم الحاکمین و اسماء و صفات الهى به بحث گذاشته مىشود.
2. فقه و حقوق: از مدخلهاى مربوط به این بخش مىتوان از اجتهاد، ارتداد و اسارت نام برد.
3. تاریخ و اعلام: به طور مثال، مدخلهاى ابوطالب، اصحاب صفّه، و اُحد به این قلمرو مربوط است.
4. علوم قرآنى: مدخلهاى اعجاز، ادبیات قرآن، و احسن الحدیث را در این قلمرو مىتوان نام برد.
5. ادیان: نمونه مدخلهاى این بخش، ادریس، اسحاق، و انجیل است.
6. معارف و مفاهیم: شامل (اخلاق، اقتصاد، علوم سیاسى، علوم طبیعى، مفاهیم عمومى و...) مدخلهاى آب، احسان، و استکبار، نمونهاى از مدخلهاى مربوط به این قلمرو است.
3
شاخصهاى مهم در حوزه روش و گردآورى
براى حفظ اصل بى طرفى و علمیّت، همه آرا و دیدگاههاى مهم و بنیادین در هر موضوع و مسأله به صورت مستند و بدون افزایش و کاهش آورده مىشود؛ سپس نقدهاى علمى وارد بر هر دیدگاه ذکر، و آراى موافقان و مخالفان بدون تصرّف ارزش داورانه نقل مىگردد. براى آنکه عموم مخاطبان دائرةالمعارف بتوانند از بحث بهره برگیرند، دستاورد رویارویىهاى علمى مزبور به صورت گزارش و تحلیل بى طرفانه درج مىشود. بدیهى است که چنانچه مؤلّف مقاله در موضوعى داراى رأى خاص باشد، آن رأى در ردیف همان آراى پیش گفته و به همان شیوه جلوه خواهد کرد.
شیوه طرح مطالب در هر مقاله به گونهاى است که به آرا و عقاید خاصّ مذاهب و مکاتب اسلامى احترام نهاده شود و هرگونه نقد دیدگاههاى غیر شیعى یا غیر مشهور با روشى منصفانه و علمى صورت پذیرد، تا از هر نوع تشنّج یا دامن زدن به اختلافهاى مذهبى پرهیز گردد. هم چنین در نقد و تحلیل دیدگاههاى دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان، کوشیده مىشود تا تنها از جنبه علمى و تحقیقى به آراى آنان نگریسته شود، و از داورىهاى شخصى که خارج از حیطه تخصصّى هر مقاله است، پرهیز شود.
منابع مقالات نیز منحصر به کتابهاى چاپ شده نیست و هنگام لزوم، از کتابهاى خطّى، مقالات، رسالهها و پایان نامهاى حوزهاى و دانشگاهى نیز بهره گرفته شده است. بنابر آن است که منابع مقالات دائرة المعارف کاملاً معتبر باشند؛ یعنى از جنبه کتاب شناسانه، از متون مرجع و اصیل و دست اوّل به شمار آیند. فقط در مواردى به متون درجه دوم، از جمله منابع معاصر استناد مىشود که ضرورتى در میان باشد؛ به طور مثال موضوع مورد بحث در منابع اخیر، تازه و ابتکارى یا مشتمل بر دیدگاه و تحلیلى نو باشد. گرچه در هر مقاله، کوشیده شده از عمده منابع علمى و معتبر در قلمرو آن مقاله استفاده شود، در استفاده از آثار دانش وران غیر مسلمان و نیز در مراجعه به آثار مسلمانان غرض ورز و متعصّب، نکته سنجى و درکِ مواضع حسّاس همواره مدّنظر است. گفتنى است که ارجاع مطلبى به یک منبع، لزوماً بدان معنى نیست که مطلب مزبور در همان منبع کاملاً پذیرفته شده باشد.
امید است با استمداد از آموزههایى که از معارف اهل بیتعلیهم السلام بدست آمده بتوان بزرگترین دائرة المعارف قرآنى جهان را عرضه نمود و از این طریق یک خلاء جدى را که در مجموعه پژوهشهاى قرآنى وجود دارد، برطرف ساخت.
4
چشم انداز
اکنون جلد نخست این دائرة المعارف با بیش از 80 مقاله در موضوعاتى مانند: آب، آبرو، آتش، آثار باستانى، آخرالزمان، آخرت، آدم، آزادى، آسانى، آسمان، آشتى، آمنه، آل فرعون، آیات خدا، آیات نام دار، ابرار و ابراهیم به چاپ رسیده و به دوستداران قرآن کریم عرضه شده است.
جلد دوم آن نیز با موضوعاتى چون: ابوطالب، اتمام حجت، اثاث، اجاره، اجرت، اجزاء، اجل، اجماع، احتضار، احرام، احزاب، احسن الحدیث، احسن القصص، احصاء، احصار و صدّ، احصان، احضار، احقاف، اخبات، اخلاص، ادب، ادبیات، اذان، اراده، ارتداد، ارمیا، ارهاص، ازلام، اسارت و اسباب نزول انتشار یافته است.
جلد سوم نیز با موضوعاتى چون: اسباط، استبداد، استثمار، استثنا، استحباب، استحسان، استخاره، استخوان، استدراج، استراق سمع، استرجاع، استسقاء، استضعاف، استعاذه، استعاره، استعانت، استغاثه، استغفار، استقامت، استقلال، استهزاء، استکبار، اسحاق، اسراء، اسرافیل، اسلام، اسماء و صفات، اسوه، اشتراک در قرآن، اشراط الساعة، اشعار و تقلید، اصحاب اخدود، اصحاب ایکه، اصحاب الجنة، اصحاب رس، و اصحاب رقیم مراحل نهایى خود را مىگذارند و مقالات جلد چهارم و پنجم نیز تألیف شده و در حال ارزیابى است.
پیش بینى مىشود مجموع مدخلها از 3000 تجاوز کرده، از میان آنها 2000 مدخل اصلى را که در ذیل آن مقاله تدوین مىشود، در 25 جلد تدوین شود که امیدواریم تا پایان دهه 80 به اتمام برسد.
امید است کار ترجمه این دانشنامه به زبانهاى عربى و انگلیسى به زودى آغاز شود؛ اما از آنجا که از نظر ترتیب حروف الفبا تفاوتهایى در زبان فارسى با عربى و انگلیسى وجود دارد، این ترجمه، پس از اتمام تدوین دائرة المعارف عرضه خواهد شد. هم چنین از دیگر برنامههاى پیش بینى شده «طرح دائرةالمعارف کودکان و نوجوانان» است که با هدف ارائه اطلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنى و با ادبیات مخصوصِ این قشر، عرضه خواهد شد.
5
منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی
نظر شما