فرهنگ قرآن، کلید راهیابى به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم
فهرست عناوین
طبقهبندى اطلاعات | 1 |
مبانى و اصول | 2 |
مراحل تحقیق و تدوین | 3 |
ویژگىهاى پروژه | 3 |
اهداف پروژه | 4 |
سخن آخر | 4 |
منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی | 6 |
سید محسن سادات فخر
و اَنَّ القرآنَ ظاهرُهُ انیقٌ، و باطنُهُ عمیقٌ، لا تفنى عجائبُه، و لاتنقضى غرائبُه، و لاتکشف الظّلمات إلّا به××× 1 نهج البلاغه، خطبه 18. ×××.
قرآن، ظاهرى زیبا و باطنى ژرف دارد. شگفتىهاى آن جاوید است و غرایب آن پایانى ندارد و تاریکىها جز با آن زدوده نشوند.
امام علىّبنابىطالبعلیه السلام
معارف بلند و عمیق قرآنى، آن چنان گستردگى و ژرفایى دارد که طبقهبندى شایسته آن، فقط در صورت اعمال دقت و به کاربستن ظرافت ممکن است. آثار سامان یافته قرآنى با هدف اطلاعرسانى از الفاظ قرآن، با همه تنوع و گستردگى، تا کنون نتوانستهاند پاسخى عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن پژوهان بدهند.
بر آوردن این نیاز جز از رهگذر همدلى و همیارى گروهى کاردان و قرآنشناس که فرصت و فراغت لازم را داشته باشند ممکن نیست.
نخست باید »شیوه و راه« درست را یافت، آنگاه بدان راه و روش به فتح عرصههاى گوناگون پرداخت.
اطلاعات و کتابهاى موجود در مراکز علمى گواهند که تلاشهاى تحسین برانگیزى در جنبههاى مختلف علمى، اجتماعى، کلامى، اقتصادى، فلسفى، فقهى، عبادى، اخلاقى، عرفانى، سیاسى، تربیتى، حقوقى، ادبى، ذوقى و... صورت تدوین یافته است، امّا همانها گواهى مىدهند که فرهنگى جامع و فراگیر که همه این اطلاعات را به شیوه علمى گزارش کند صورت تحقق نیافته است. مجموعه حاضر، گامى است بدین سو.
در این پروژه بزرگ کوشیدهایم آموزههاى زلال قرآن را از متن آیات برآوریم و پیش دیدگان علاقهمندان به قرآن کریم نهیم.
سنگ نخست این بناى رفیع را، همّت دولتمردى فرهیخته و دانشمندى آشنا با زمان و مقتضیات آن نهاد. آیتاللَّه اکبر هاشمى رفسنجانى - دام عزه - در پس این اندیشه و باور، که الفاظ و کلمات قرآن تنها علائم معارف قرآن نبوده و بسا معرفتها و حکمتهایى که در قرآن به لفظ بازگو نشده است، طرحى نو درافکند. در این طرح کاخى سر برآورد که بسى بلندتر از معجمهاى لفظى قرآن است؛ زیرا با بازگفتن و ثبت معارفى که در قرآن، لفظى براى آن آمده است بسنده نشده و ناگفتههاى دیگرى را نیز به تحقیق مىگیرد. ایشان از اینکه مأخذ معتبر و فرهنگ آسانیابى که به بهترین شیوه اطلاع رسانى کند، وجود ندارد اظهار تأسف کرده مىنویسد:
»گاه اتفاق مىافتاد که براى پىبردن به نظر قرآن درباره یک موضوع ناگزیر از مطالعه تمامى آن مىشدم... متأسف بودم که چرا امت اسلامى طى قرنها آنگونه که باید براى این کتاب.. سرمایهگذارى بایستهاى نکرده و در طول روزگار طولانى، فرهنگنامهاى قرآنى تدوین نشده است تا جویندگان معرفت و حکمت... به آسانى از آن بهره گیرند.«××× 2 مقدّمه تفسیر راهنما، ص 9. ×××
در این طرح نو شیوه و راهکارهایى به کار گرفته شد که اولاً متناسب با رویه اطلاعرسانى باشد و ثانیاً سرعت و آسانى دستیابى به اطلاعات در آن لحاظ شده باشد.
1
طبقهبندى اطلاعات
مبناى سامان دهندگان این مجموعه در ترتیب اطلاعات، موضوع و حروف اول آنها بوده است یعنى اطلاعات براساس الفبایى - موضوعى، طبقهبندى گردیده است و در هر موضوع مجموعه اطلاعات مربوط به آن موضوع گردآورى شده است، آنگاه هر یک از آنها براساس حروف الفبا ردهبندى و شمارهگذارى شده است. این گونه طبقهبندى اطلاعات علاوه بر آنکه مسیر اطلاعرسانى را هموارتر مىکند، به واقع نوعى تفسیر موضوعى هر چند به اجمال نیز به شمار مىآید، زیرا مراجعه کننده به هر یک از این موضوعات، با مجموعهاى از اطلاعات همگون و مناسب با آن موضوع مواجه شده و مىتواند براساس آنها تحقیق خود را سامان دهد.
شناسایى الفاظ و مدخلهایى که در معنى به یکدیگر نزدیکاند، از دیگر فواید مهم این معجم مىباشد. در ارجاع و برگرداندن مدخلهایى که فقط در معنى با یکدیگر تناسب و تشابه دارند، براى اهل تحقیق بسیار سودمند و مغتنم است؛ زیرا تفاوتهاى لفظى، گاه قلم و ذهن محقق را از مراجعه به آیات مناسب با موضوعات تحقیق دور مىکند و این گره تنها در یک معجم معنایى قابل گشودن بود.
بدینرو در طبقهبندى، به سیستم ارجاعات توجه شده است. در این سیستم، موضوعات هممعنى و مترادف به موضوع برگزیده ارجاع شده است؛ مثل ارجاع موضوع آمرزش به مغفرت و آسایش به رفاه غیر از آن ارجاعهایى نیز در عنوانهاى فرعى صورت گرفته است؛ مثل ارجاع تقواى ابراهیمعلیه السلام به فضایل ابراهیمعلیه السلام.
2
مبانى و اصول
اهل اطلاع و فن مىدانند که تدوین قاموسى با ویژگىهایى که پیشتر گفتیم چه اندازه دشوار و در عین حال ظریف است. پدید آورندگان این پروژه عظیم برآنند که معجم حاضر:
اولاً؛ با رعایت همه اصول و مبناهاى شناخته شده تدوین گردد.
ثانیاً؛ اطلاعات به زبان و فرهنگ روز بازگویى شود.
ثالثاً؛ همه آنچه را که امکان استفاده آن از قرآن وجود دارد کشف و آشکار شود.
انگیزه و دغدغههاى پیش گفته، نویسندگان مجموعه حاضر را به مراعات مقررات و مبانى پژوهش به گونهاى هر چه دقیقتر و کاملتر دعوت مىکرد، از اینرو پیش از هر اقدامى نخست رویه و مبانى نظرى تحقیق را به تفصیل بررسى کرده و بر کاغذ آوردند.
از ابتداى کار این دغدغه ذهن و همت تدوین کنندگان را به خود مشغول کرده بود که چگونه اثرى مىتواند در برگیرنده بیشترین بخشها از معارف قرآن باشد و چگونه مىتوان استنباطى معتبر و استظهاراتى منطبق با اصول تفسیر فراهم آورد و در همان حال سخنى نو و تازه ارائه داد؟ این همه در حالى است که سخت از در افتادن در ورطه تفسیر به رأى بیم داشتیم. کوشش همگان بر آن بوده است که از محضر قرآن آنچه شائبه خطا و کژروى در آن نیست، استفاده و ارائه شود و این را در تأسى به شیوه سلف و تعهد نسبت به اصول و مبانى تفسیر دیدیم.
3
مراحل تحقیق و تدوین
پدید آورندگان این معجم پس از بررسىهاى بسیار براى رسیدن به اهداف تعیین شده مراحل زیر را به انجام رساندند.
1. گزینش موضوعات اصلى
2. تشکیل پروندههاى علمى
3. پژوهش و تحقیق
4. ارزیابى محتوایى
5. مقابله و تصحیح
6. هماهنگسازى نمایهها و موضوعات فرعى
7. کنترل نهایى
8. ویراستارى.
ویژگىهاى پروژه
1. در برداشتن بیش از 3000 موضوع اصلى و هزاران موضوع فرعى
2. دستیابى آسان علاقهمندان و محققان به معارف و علوم قرآنى
3. برخوردارى از سیستم ارجاعات در عنوانهاى مترادف و مرتبط
4. جامعیت نسبت به فرهنگنامههاى قرآنى پیشین
5. الفبایى - موضوعى بودن عناوین اصلى و فرعى
6. در برداشتن اعلام قرآن.
4
اهداف پروژه
1. گردآورى و طبقهبندى اطلاعات موجود در قرآن براساس مفاهیم با سه مشخصه دقّت، سرعت و آسانى
2. استخراج عناوین علوم اسلامى در زمینههاى اخلاق، اقتصاد، روانشناسى و... از قرآن
3. فراهم آوردن بستر مناسب براى تحقیقات نوین و تخصصى در علوم و معارف قرآنى
4. فراهم آوردن زمینه تدوین دائرة المعارف بزرگ قرآن
5. فراهم آوردن زمینه تفسیر موضوعى قرآن.
سخن آخر
براى دست اندرکاران این مجموعه مایه بسى مباهات و سرافرازى است که مجلد نخست آن با استقبال فرهیختگان و قرآن پژوهان مواجه شد و چاپ اول آن در مدتى اندک نایاب گردید و با توجه به نقدهاى محققان بزرگوار و رهنمودهاى آنان چاپ دوم با اصلاحات و اضافات انجام گرفت و علاوه بر آن مجلدات دوم تا پنجم انتشار یافته و مجلدات بعدى نیز برخى در حال انتشار است و برخى در آینده نزدیک عرضه خواهد شد.
این مجموعه با همه کوششهاى فراوان و دقّتهاى بسیار با اینکه آرزوى دیرینه بنیانگذار طرح فرهنگ قرآن (آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى) را برآورده کرده است، امّا همچنان در مظانّ خطا است، همان گونه که همه کارهاى بشرى چنین سرنوشتى دارند. چشم آن داریم که محققان گرامى و پژوهشگران ارجمند با بیان پیشنهادها و راهکارهایى که مناسبتر مىدانند ما را یارى رسانند و چنانچه خطایى در آن دیدند ما را رهنمون گردند.
در پایان براى اطلاع بیشتر علاقهمندان، به ذکر نمونهاى از فهرست یک موضوع بسنده مىکنیم.
آرامش
آثار آرامش
1. ازدیاد ایمان
2. اقرار به توحید
3. حفظ اسرار
4. رضایت از خدا
5. رضایت خدا
6. عنایت خدا
7. مصونیّت از غضب
آرامش آدمعلیه السلام
آرامش ابراهیمعلیه السلام
آرامش از آیات خدا
آرامش اصحاب کهف
آرامش انفاقگران
آرامش اولیاء اللَّه
آرامش بخشى به ابراهیمعلیه السلام
آرامش بخشى به ابوبکر
آرامش بخشى به داودعلیه السلام
آرامش بخشى به لوطعلیه السلام
آرامشبخشىبهمادرموسىعلیه السلام
آرامش بخشى به متّقین
آرامش بخشى به مجاهدان
آرامش بخشى به محمّدصلى الله علیه وآله
آرامش بخشى به مریمعلیهما السلام
آرامش بخشى به موسىعلیه السلام
آرامش بخشى به مؤمنان
آرامش بخشى به هارونعلیه السلام
آرامش به دنیا
آرامش بهشتیان
آرامش خانواده
آرامشخانوادهنوحعلیه السلامرهمینمدخل
آرامش نوحعلیه السلام
آرامش در آخرت
آرامش در سختى
آرامش در قیامت
عوامل آرامش در قیامت
1. احترام به نیازمندان
2. استقامت
3. اصلاح
4. انفاق
5. ایمان
6. تسلیم
7. تقوا
8. عملصالحر همین مدخل،
5
عوامل آرامش در قیامت، ایمان
9. نیکوکارى
آرامش شفیعان
آرامش شهیدان
آرامش عمّار یاسر
آرامش متّقین
آرامش مجاهدان
آرامش محسنان
آرامش محمّدصلى الله علیه وآله
آرامش مخلصان
آرامش مصلحان
آرامش موحّدان
آرامش موسىعلیه السلام
آرامش مؤمنان
آرامش مهتدین
آرامش نوحعلیه السلام
آرامش هارونعلیه السلام
آرامش یونسعلیه السلام
اهمیّت آرامش ر همین مدخل
نعمت آرامش
عوامل آرامش
1. استقامت
2. اقامه نماز
3. انفاق
4. ایمان
5. باران
6. پرداخت زکات
7. تابوت بنىاسرائیل
8. تسلیم
9. تقوا
10. توکّل
11. خواب
12. دعا
13. دلدارى
14. دوستى با خدا
15. ذکر خدا
16. زمین
17. شب
18. عمل صالح
19. قصّه انبیا
20. مائده آسمانى
21. مسکن
22. مشاهده حقایق
23. ملائکه
24. نزول تدریجى قرآن
25. وعده الهى
26. وفا به عهد
27. هدایتپذپرى
28. همسر
عوامل سلب آرامش
1. آدمربایى
2. احساس خطر
3. افشاى اخبار امنیتى
4. بلا
5. جدایى از فرزند
6. شایعه پراکنى
7. شرک
8. کفر
9. کفران نعمت
منشأ آرامش
نعمت آرامش
شکر نعمت آرامش
منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی
نظر شما