نقش «فرهنگ قرآن» در تدوین پایاننامه ها
فهرست عناوین
نویسنده : محمد عابدی میانجی
فهرست عناوین
چکیده: این نوشتار به نقش و جایگاه «فرهنگ قرآن» در تدوین پایان نامه ها می پردازد، نویسنده نخست از ضرورت تدوین «فرهنگ قرآن» و ضوابط رعایت شده در آن سخن می گوید، سپس چالش های فراروی تدوین پایان نامه ها را مطرح می کند که عبارتند از: یافتن موضوع مناسب، دستیابی به مرجع مطمئن، طراحی دقیق، راهیابی به مفاهیم مربوط به موضوع، فقدان تولید علم، دسترسی دشوار و ناقص به اطلاعات، بی خبری از واژه های مشابه، فقدان منابع جامع.
آنگاه از کارکرد «فرهنگ قرآن» در از بین بردن چالش های یاد شده و آسان کردن تحقیق و تدوین پایان نامه ها سخن می گوید و در این زمینه از مثالها و نمونه هائی یاد می کند.
کلید واژهها: فرهنگ قرآن، پایان نامه، موضوع، مرجع، طراحی موضوع، اطلاعات
1
پیش درآمد
مقتضاى جامعیت و مرجعیت قرآن کریم « تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ» (نحل/89) (در روایات رک:کلینی،1/113 و 123) پاسخگویى آن به نیازهاى بشرى در هر زمانى است.گاه، راههاى جدیدى براى حل معضلات دائمى بشر کشف مىشود و طرحهاى عملىترى پیشنهاد مىگردد، زمانى موضوعات جدیدى پیش مىآید و گاهى نیز به تناسب پیشرفت بشر و تغییر شرایط اجتماعى و علمى، نیازهاى جدیدى بروز مىکند. کتاب دین خاتم، ظرفیت روشنگرى(رک: نحل/44 و 89) و نورگسترى(رک: مائده/15) در تمام شرایط فوق را دارد و وظیفه تبیین و تفسیر آیات در چنین گستره وسیعى بر عهده رسول اکرم(ص)(طوسی،1/31؛ معرفت، 1/50 ) و ائمه اطهار(ع)(راسخان در علم) وعالمان و مفسران سختکوش و ژرف نگرى است که با مجاهدت به معارف قرآن دست مىیابند و در هر عصرى به نیاز مقدس بشر پاسخ مىگویند.
چنین کارکردى موجب شده است قرآن کریم براى همیشه محور امورى چون: تحقیق، تفسیر و گزارش باقى بماند؛ چنانکه وجود دهها هزار کتاب که قرآن را چون نگینى احاطه کردهاند، گواه این مدعا است. این تلاشها امروزه با ایجاد مراکز علمى، پژوهشى و تخصصى سامان یافتهتر شده و سالانه هزاران تحقیق، تألیف و پایاننامه با محوریت قرآن کریم نگاشته مىشود.
از یک سو پایان ناپذیر بودن معارف قرآنى، ژرف و عمیق بودن مفاهیم قرآن و داشتن بطون و لایههاى فهم متعدد، و از سوى دیگر، وجود هزاران تحقیق و تألیف و صدها تفسیر که هر یک با گرایش و روشى ویژه و مطابق نیاز عصر خود نگاشته شدهاند، محققان را در استفاده از ذخایر بزرگ علمى - تفسیرى با مشکل جدى روبهرو مىکند.
طى قرون گذشته تلاشهاى ارزندهاى صورت گرفت تا مجموعههایى فراهم آید که اطلاعات قرآن را در اختیار محققان قرار دهد. معجمهاى الفاظ، اوّلین محصول این احساس نیاز بود و در ادامه، نرم افزارهایى قرار داشتند که الفاظ قرآن را به گونهاى منظم و نظاممند در اختیار قرار مىدادند؛ اما آنچه مىتواند نیاز مفسران و محققان را بهطور دقیق جوابگو باشد، معجمهایى است که به محتواى قرآن ناظر باشد و به طور دقیقتر و جامعتر مفاهیم ومحتواى قرآن را در دسترس قرار دهد. «فهرست موضوعى قرآن» نگاشته آقایان بهاءالدین خرمشاهى و کامران فانى و «فروغ بى پایان» محصول تلاش آقاى معادیخواه را باید از این دست آثار دانست. اما محدودیت موضوعات ارائه شده در این آثار، مشکل مهمى بود که موجب مىشد محققان همیشه نتوانند براى هر موضوعى مطلبى در آن بیابند. از اینرو، جاى خالى کارى بس عظیمتر همواره احساس مىشد. سرانجام این نیاز با عرضه فرهنگ قرآن به گونهاى بایسته پاسخ داده شد و مجموعهاى ارائه گردید که تمام اطلاعات مورد نیاز را به گونهاى علمى، فارسى و روان گردآورده است.
2
1. هدف و ضرورت تدوین
فرهنگ قرآن، مجموعهاى است که تلاشهاى مهم مفسران را در جنبههایى چون: کلامى، فلسفى، فقهى، حقوقى، سیاسى، اجتماعى، اخلاقى و تربیتى به گونهاى سامان یافته و علمى و در قالب اطلاعات و موضوعات قابل دسترسى آسان گزارش مىکند. هدف این اثر، ارائه پاسخى عام و جامع به نیاز مسلمانان و قرآن پژوهان است.
«بسیارى از مفسران سختکوش و ژرفاندیش قرآن، هر یک از جایگاه گرایش و ذائقه خود به قرآن نگریستهاند. این طبقه از دانشمندان اسلامى، هر چند در تبیین ابعاد و زوایاى فرهنگ قرآن تلاش ارزشمند بسیار کردهاند، اما هرگز نتوانستهاند گستره معارف قرآن را به شکل جامع و فراگیر پیش روىِ مسلمانان قرار دهند. در قرآن مجید تعالیم وآموزههایى است که همچنان باقى مانده و دست تحقیق و تألیف آنها را لمس نکرده است. این نیاز مقدس و این راه دراز، بلند همّتانى را مىخواهد که گرد هم آیند و با تلاشى تازه و با به کارگیرى ابزار مدرن راه نپیموده را هموار کنند و راه ورود به عرصههاى گوناگون فرهنگ قرآن را بگشایند....»(هاشمی رفسنجانی،/49)
اگر چه این احساس نیاز قبلاً نیز ایجاد شده و مجموعههایى ارائه گشته بود، اما حقیقت این است که توان پاسخگویى کامل به سیل نیازهاى عظیم و عمیق محققان قرآنى در سطح حوزه و دانشگاه را نداشتند. از اینرو، ارائه اثرى جدید ضرورى مىنمود. محققان فرهنگ قرآن پاسخ به این نیاز را فقط از رهگذر همدلى گروه کاردان و قرآن شناسى که فرصت لازم را داشته باشند، مىدانند.
3
2. اصول و ضوابط لحاظ شده در مدخلگزینى
این کتاب تلاش دارد به عنوان معجمى از قرآن کریم که جامع و آسانیاب است، به شمار آید و در کنار آن، مرجعى قابل اعتماد براى محققان باشد. یازده اصل در گزینش مدخلها رعایت شده که از جمله آنها است:
1. قرآنى بودن مدخل و داشتن اطلاعات قرآنى در آنها لحاظ شده است.
2. در فارسى یا عربى بودن مدخل، به شناخته بودن آنها توجه شده است.
3. اقسامِ عنوان کلى - اگر اصطلاح باشد - جداگانه مدخل قرار گرفته است.
4. اَعلام مصرّح و غیرمصرح در قرآن مدخل قرار گرفتهاند (بر اساس روایات و کتب تفسیر و اسباب نزول به آنها اشاره شده است).
گفتنى است که در بحثهاى آتى به تفصیل درباره اصول و ضوابط برداشت از آیات، سخن خواهیم گفت.
4
چالشهاى اساسى در تحقیقات و پایاننامهنویسی 1
روندى که معمولاً در پایاننامهنویسى پیش روى محققان است، چنین است: 1.انتخاب موضوع تحقیق؛ 2.تنظیمطرح و ساختار تحقیق (فصلبندى)؛ 3.گردآورى اطلاعات؛ 4.استنباط و برداشت از مطالب.
از فرهنگ قرآن مىتوان انتظار داشت، محققان را در تمامى مراحل فوق یارى رساند. اینک چالشهاى عمدهاى را که محققان در مسیر پایاننامهنویسى با آن دست به گریبان هستند، بر مىشماریم و آنگاه به سراغ فرهنگ قرآن مىرویم تا امکان پاسخگویى آن به این چالشها را تبیین کنیم.
1. یافتن موضوع مناسب
موضوع مناسب، موضوعى است که هم نیاز محقق را رفع کند و هم مورد علاقه او باشد و در عین حال، از لحاظ قرآنى نیز اطلاعات لازم را داشته باشد. محقق براى این کار ناچار است همواره در پى موضوعیابى باشد و چه بسا انتخاب موضوعى نامناسب یا نامرتبط، عامل عمده در ناکامى محقق و گاه سرخوردگى او در مسیر تحقیق مىشود. 2 از این رو، در کتابهاى روش تحقیق، بخشى به عنوان «منابع و مراجع براى انتخاب موضوع تحقیق» اختصاص مىیابد.(نادری،/45)
5
2. دستیابى به مرجع مطمئن و کاربردى
ترجیع بند ارزیابان در پایاننامهها، نداشتن منابع مطمئن است؛ به گونهاى که گاه منابع اصلى که محقق در پایاننامهاش استفاده کرده است، مهر غیر مطمئن و بى اعتبار مىخورد و اساس تحقیق و نتایج آن نیز بى اعتبار مىشود. منبع و مرجع مطمئن هم در علوم انسانى و هم در علوم تجربى، اصلىترین ماده اوّلیه و تکیهگاه محقق به شمار مىرود. ارائه نظامهاى آمارى و ارزیابى منابع، همه در این راستا است و قصدى جز آزمودن میزان اطمینان و ارزش منابع را ندارند. بنابراین، محقق همواره باید این دغدغه را داشته باشد که اصول تحقیق خود را بر پایههاى استوار قرار دهد.
از سوى دیگر، محقق باید در بخش تاریخچه پایاننامه خود به پیشینه تحقیق اشاره کند(همان) و به نوعى در مورد موضوع مورد نظر منابع را از نظر بگذراند. در این بخش است که اگر وى منابع غیر مطمئن را گزارش دهد و به عنوان پیشینه تحقیق مطرح کند، هم از سوى ارزیابان مورد نقد قرار خواهد گرفت و هم ذهنیت خود محقق به دلیل آشنایى با مطالب غیر مطمئن دچار تزلزل خواهد شد. در حوزه قرآنى با وجود هزاران دلالت و نشانه، گاه محققان با مسکوت گذاشتن آن دلالتها و نشانهها موجب فراموشى و خروج موضوعات فراوانى از صحنه علمى و تحقیقى شدهاند و پایاننامهنویسان هم به همین دلیل از توجه به آنها محروم ماندهاند.
6
3. طراحى دقیق تحقیق
این چالش را باید از دردسرهاى اصلى پایاننامهنویسان برشمرد. 3 گاه طراحى آنها چندین بار مورد خدشه قرار مىگیرد و حتى بعد از نوشتن پایاننامه، با اشکال ارزیابان به ساختار تحقیق، محقق با ناکامى روبهرو مىشود. دلیل اصلى آن هم نداشتن پیوند عمیق معرفتى با موضوع و درک غلط از موضوع تحقیق، ابعاد، زوایا، ابهامات، ظرایف و برداشتهاى آن است. بنابراین، محقق باید بتواند با تسلط بر همه ابعاد موضوع، نظامى معقول و منطقى براى تحقیق خود فراهم آورد که اوّلاً: جامع اطراف باشد و همه موضوعات مرتبط با موضوع اصلى را در برگیرد؛ ثانیاً: مانع اغیار باشد و دچار زیاده نویسى و حاشیه پردازى نشود؛ ثالثاً: در سایه تسلط بر ابعاد موضوع، نظم منطقى به ساختار بدهد.
7
4. راهیابى به مفاهیم در حوزه موضوع تحقیق
براى پیگیرى یک موضوع تحقیقى، ابتدایىترین کار جستجوى موضوعى است. اما این فقط آغاز راه است و دست کم در موضوعات قرآنى، باید پژوهش محتوایى هم صورت گیرد؛ زیرا بیشتر مراجع علمى موجود توان ارائه موضوعات بر اساس الفاظ را دارند و حال آنکه هزاران اطلاعات گرانبها وجود دارد که فقط به صورت مفهومى قابل دستیابىاند. مشکل عمده، زمانى بروز مىیابد که تحقیق پایاننامه تمام مىشود و دانشجو هنگام ارزیابى اثر خود با حجم زیادى از اطلاعات محتوایى اساتید روبهرو مىشود که به برکت تسلط بر محتوا و مفاهیم قرآنى به آنها رسیدهاند و محقق از بیشتر آنها غافل بوده است. بنابراین، محقق باید منابع خود را به دو گروه تقسیم کند: منابعى که راهیابى واژهاى به موضوع را ممکن مىسازند و منابعى که راهیابى محتوایى به موضوع را مقدور مىسازند. 4
8
5. فقدان تحقیقات جدید و تولید علم
هدف نهایى از پایاننامهنویسى تمرین براى ورود رسمى به عرصه تحقیقات و تولید علم است. از اینرو، در صورتى محقق مىتواند پایاننامه موفقى ارائه کند که به علایق، نیازها و ضرورتهاى روز پاسخ بگوید و این زمانى حاصل مىشود که منابع مورد استفاده روزآمد و داراى آخرین دستاوردها و نگاههاى علمى هم باشند و محقق با استفاده از آنها، علم را پلهاى بالاتر ببرد. در غیر این صورت، حاصل تحقیق جز تکرار سخنان و دستاوردهاى گذشته نخواهد بود. اگرچه این کار براى شروع و تمرین شاید بد نیست، اما مشکل، زمانى بروز مىکند که نویسنده به همین وضع عادت مىکند و در آینده، تحقیقاتى فاقد جهتگیریهاى مورد نیاز جامعه و فاقد کارایى لازم ارائه مىکند. یکى از اهداف طرح پیشینه تحقیق نیز توجه به همین نکته است که محقق با یافتن آخرین نقطه توقف در تحقیقات علمى، آن را تداوم بخشد. پس باید به منابعى مراجعه کند که داراى آخرین دستاوردها باشد.(خاکی،/27)
9
6. دسترسى دشوار و ناقص به اطلاعات
گاه منابع مورد مراجعه چنان به بىنظمى، زیادهنویسى، خروج موضوعى از بحث، ابهامگویى و به کار بردن زبان نارسا گرفتارند که محقق به زودى از مطالعه آن خسته مىشود و با هر بهانهاى شرّ آن منبع را از سر خود کم مىکند و به منابعى پناه مىبرد که دسترسى به اطلاعات آن از لحاظ ساختارى و حتى شکلى آسانتر باشد و اطلاعات بیشتر را با زحمت کمتر در اختیارش بگذارد. در صورت نبود چنین منابعى است که پایاننامه و تحقیق دچار کاستى و نقص مىشود، با اینکه نیروى فراوانى از محقق صرف شده است.
10
7. بىخبرى از واژههاى مشابه و مرتبط
محققان و پایاننامهنویسان گاه غافل از وجود دهها واژه مشابه، به ارائه تحقیق مىپردازند. این موضوع گاه معلولاصل غفلت از وجود واژههاى مشابه است و گاهى به دلیل ناتوانى یا نداشتن فرصت کافى براى بازیابى واژههاى مشابه و گاهى نیز به ارائه مشاوره ناقص از سوى مشاوران مربوط مىباشد. 5
8. نداشتن افقهاى جدید براى تحقیق
علاوه بر بحث روزآمدى منابع، برخى از تحقیقات و محققان در پى آن هستند که محقق بعدى را با سختیها، ناکامیها و نیز افقهاى ناگشودهاى که نیاز به گشایش دارند، آشنا سازند. این کار باعث رونق علمى و بازبودن عرصه تحقیق براى محققان است و موجب مىشود آنان انگیزه کافى براى پایاننامهنویسى با هدف گشودن افقى جدید داشته باشند؛ اما متأسفانه این روند در اقلیت است و اکثر منابع تحقیقى فاقد چنین نگرشىاند. 6
11
9. نبود منابع جامع و فراگیر
روند عادى در پایاننامهنویسى مراجعه به دهها کتاب و یا مقاله در هر بخش از موضوع تحقیق است. اگر چه این کار بر غناى کار علمى مىافزاید، اما دلیل عمده این رویکرد نبود منابعى است که مطالب تمام این کتابها یا مقالات را یکجا گرد آورد و امکان نگاه جامع و کامل را به محقق در ضمن مطالعه حداقل منابع و صرف کمترین هزینه فراهم آورد. موضوع مذکور باعث مىشود پایاننامه نویسان فرصتهاى زیادى را صرف مطالعه کتابهایى کنند که گاه درصد اندکى نوآورى دارند و قریب به اتفاق مطالب آنها مشابه و تکرارى است.
آنچه گفتیم مهمترین چالشهایى است که محققان و پایاننامهنویسها به خصوص در حوزه قرآن کریم با آن روبهرو هستند. در فصل آتى نه ویژگى فرهنگ قرآن را برمىشماریم که توان پاسخگویى به این نیازها را دارند. بدیهى است محققان براى پوشش دادن به دیگر نیازهاى خود باید به منابع مورد نیاز دیگر هم مراجعه کنند.
12
نقش فرهنگ قرآن در تدوین پایاننامهها
فرهنگ قرآن با توجه به توان پاسخگویى به چالشهاى عمده محققان در پایاننامههاى قرآنى، در صورت معرفى صحیح آن، خواهد توانست از لحاظ متعددى سیر پایاننامه نویسى را با تکامل و سرعت روبهرو سازد. باز کردن افقهاى جدید در نظریه هاى قرآنى، دسترسى سریع تر و دقیق تر به اطلاعات قرآنى، افزایش حجم پایان نامهها وتحقیقاتى قرآنى به دلیل کم هزینه بودن تحقیق در سایه وجود معجم بزرگ موضوعى و محتوایى، تنوع و تعدد یافتن موضوعات قرآنى پیشنهادى براى پایان نامهها، تنها بخشى از تأثیر مذکور است که در ادامه به آنها مىپردازیم.
1. مرجع موضوع یابى
اولین گام براى نوشتن پایاننامه در حوزه علوم و معارف قرآن، موضوعیابى قرآنى است. مراکز و دانشگاهها و نیز قرآن پژوهان همواره با کمبود موضوعات قابل پژوهش روبهرو هستند. فرهنگ قرآن گستردهترین مرجع موضوعیابى و کلید راهیابى جامع به موضوعات قرآنى است که با ارائه دهها هزار موضوع و مدخل قرآنى دست محققان و مراکز علمى را در انتخاب موضوع تحقیق باز کرده است. گستردگى مدخلهاى فرهنگ قرآن مدیون استفاده از این منابع است: 1. برنامه نرم افزارى تبیان؛ 2.کارهاى انجام شده در تفسیر راهنما؛ 3.مراجعه به اصطلاحنامههاى قرآنى؛ 4.مراجعه به تفاسیر معتبر شیعه و سنى؛ 5.کتابهاى شأن نزول؛ 6.اَعلام قرآن؛ 7.علوم قرآن.
محققان این کتاب براى یافتن معادلهاى قرآنى موضوعات به منابعى همچون: مفردات راغب، لسان العرب، التحقیق و فرهنگنامهها مراجعه کردهاند. روشن است که محقق و نویسنده پایاننامه بعد از موضوعیابى، مىتواند به تفاسیر معتبر فریقین در ذیل هر آیه مراجعه و به تفصیل درباره آن به تحقیق بپردازد. بنابراین، فرهنگ قرآن نه تنها مرجع موضوعیابى براى پایاننامهها است؛ بلکه امکان مراجعه هدفمند و راحت به تفاسیر را هم فراهم مىآورد و مرجعى براى منبعیابى نیز خواهد بود، به خصوص در مواردى که برداشتهاى احتمالى ذکر مىشود، منابع هم معرفى مىگردند.
13
2- مرجع قابل اطمینان
روش کار در فرهنگ قرآن به گونهاى است که محققان در موضوع سازى و مدخلگزینى دچار تفسیر به رأى نشدهاند و در سایه معیارهاى علمى و دقیق عناوین و موضوعات مدخلها با مطالب ذیل آن سازگار است.
محققان براى وصول به این هدف، اصول و ضوابط یازدهگانهاى را طراحى و بر اساس آن حرکت کردهاند. این اصول عبارتاند از:
1. در برداشت از آیات، چینش و نظم کنونى آیات در بسیارى از موارد مورد توجه بوده است؛ چنانکه برخى روایات نظم فعلى آیات را توقیفى مىداند. (سیوطی،1/153-126)
2. در برداشتها از روایات تفسیرى نیز استفاده شده است. مشروط بر اینکه با مبانى شناخته شده دینى سازگار باشد؛
3. از روایات شأن نزول هم با شرایطى استفاده شده است.
4. ظاهر کلمات قرآن بر اساس فهم عرف داراى حجیّت دانسته شده است.
5. از همه ابعاد کاربرد زبان عربى سود برده شده است؛ قابلیتهایى که بر اساس قواعد نحو و اصول بلاغت در ادبیات عرب وجود دارد، مانند: ذکر جملههاى معترضه، کاربرد متفاوت حروف عطف، استثناى مفرّغ، حذف مفعول و...، ترقى و اعراض از مفهومى به مفهوم دیگر، التفات، تغلیب، صنعت قلب، آوردن ماضى در جاى مضارع و عکس، کنایه، مجاز، استعاره، تمثیل و تشبیه، استخدام، اشاره و تلمیح.
6.توجه به سیاق.
7.مفاهیم قابل استفاده.
8.توجه به تقریر قرآن.
نتیجه چنین توجهى در حوزه فرهنگ قرآنى، موجب شده است فرهنگ قرآن به عنوان مرجع قابل اعتمادى براى محققان درآید و ارزش و اعتبار اطلاعات آنان را تأیید کند. بنابراین، از این جهت نیز فرهنگ قرآن خواهد توانست نقش گستردهاى در معتبر بودن منابع اطلاعاتى پایاننامههاى قرآنى ایفا کند و موجب صحت بیشتر نتیجهگیریها ودستاوردهاى علمى پایاننامهها باشد.
14
3. طراحى دقیق در موضوعات
از جمله چالشهاى پایاننامهنویسى نگارش طرح پایاننامه، تدوین فصول و چینش بخشهاى آن است. عموم محققان فرصت زیادى را به این بخش اختصاص مىدهند تا اتقان کار آنان در مرحله ساختار بیشتر شود و البته این امر خود در گرو مطالعات به نسبت گسترده در مورد موضوع تحقیق است تا محقق بتواند بر زوایاى اصلى بحث مسلط شود و گرههاى ناگشوده را بشناسد، ابهامها را دریابد، انحرافات را تشخیص دهد و آنگاه براى هر یک فصل مناسبى اختصاص دهد.
فرهنگ قرآن از این حیث نیز کمک شایانى به محققان مىکند؛ زیرا محققان آن با دقت نظر فراوان و صرف وقت زیاد ریزترین عنوانهاى هر موضوع را کاویدهاند و زوایاى پیدا و پنهان هر واژه و عنوانى را به طور کامل جستجوکردهاند. محقق با نگاهى دقیق به مدخلها مىتواند به راحتى پایاننامه خود را طراحى کند و عناوین لازم و کافى براى فصول و بخشهاى خود بیابد.
15
یک نمونه
استبداد
آثار استبداد: اذیت، استثمار، استضعاف، ایجاد ترس، ایجاد نظم طبقاتى، تهمت، حبس بىگناهان، ختم قلب، خفقان، سلب آزادى، شکست، شکنجه، ظلم، قتل، مانع ایمان
استبدادگران: پیروزى بر استبدادگران، عوامل پیروزى بر استبدادگران: استمداد از خدا، تقوا، توکل، صبر.
شکست استبدادگران، کیفر استبدادگران، مبارزه با استبداد گران، ترک مبارزه با استبدادگران
مصادیق استبدادگران: اشراف قوم شعیب، اصحاب قریه، حاکمان بیتالمقدس، حاکمان عصر اصحاب اخدود، حاکمان عصر اصحاب کهف، حاکمان مصر، فرعون، فرعونیان، قوم ثمود، قوم عاد، قوم نوح، کافران امتها
زمینههاى استبداد: استکبار، افساد، قدرت، کفر.
البته روشن است که محققان فرهنگ قرآن به دلایلى از جمله آسانیاب بودن موضوعات، روش الفبایى را در کل کتاب جارى کردهاند. از اینرو، محققان باید خود به موضوعات و فصول ترتیب منطقى دهند؛ براى مثال، در طرح فوق نظم منطقى چنین خواهد بود:
1. معناى استبداد (با الهام از بخش آغازین مدخل، نویسنده باید به شرح و بسط آن بپردازد.)
2. زمینهها
3. مصادیق
4. آثار استبداد
16
4. کلید راهیابى به مفاهیم
بیشتر مجموعههاى موجود بر اساس الفاظ قرآن طراحى شدهاند و فقط آن بخش از اطلاعات قرآنى را که بر مبناى الفاظ قابل بازیابى است، در اختیار محقق قرار مىدهند. این مشکل در نرمافزارها هم وجود دارد و مشکلى تقریباً فراگیر براى محققان در پایاننامهنویسى و دیگر نگارندگان قرآنى است. صدها موضوع وجود دارد که با ظاهر و لفظ نمىتوان به آنها دست یافت؛ اما مراجعه به محتواى قرآن نشان از وجود آنها مىدهد. در مواردى هم که لفظ در قرآن هست، باز مراجعه به محتوا تحقیق را کاملتر مىکند و بدون آن دامنه تحقیق، ناقص و نتیجه و نظر نهایى فاقد استحکام لازم خواهد بود. فرهنگ قرآن تا حد زیادى این مشکل را حل و موضوعات را به طور محتوایى کاوش کرده است؛ براى مثال، به چند نمونه توجه مىکنیم که عنوان و نمایه ذکر شده در لفظ آیه وجود ندارد:
156.«افترا بستن به نوح» و نفى نبوت وى از سوى اشراف خویش
« وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ ... فَقَالَ الْمَلأ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ» (مؤمنون/23و 24) (هاشمی رفسنجانی،4/106)
«و ما نوح را بسوی قومش فرستادیم.....جمعیت اشرافی(و مغرور)از قوم نوح که کافر شده بودند گفتند:«این مرد جز بشری همچون ما نیست، که می خواهد بر شما برتری جوید!»
103. اهمیت تلاش براى کسب آزادى سیاسى
« أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإ مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِنْ دِیَارِنَا وَأَبْنَائِنَا...»(بقره/246)
«آیا مشاهده نکردی جمعی از بنی اسرائیل را بعد از موسی، که به پیامبر خود گفتند: « زمامدار ( و فرماندهی) برای ما انتخاب کن! تا ( زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم. پیامبر آنها گفت: « شاید اگر دستور پیکار به شما داده شود، (سرپیچی کنید و ) در راه خدا، جهاد و پیکار نکنید!» گفتند: ر چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم، در حالی که از خانه ها و فرزندانمان رانده شده ایم،...»
17
5. جهتگیریهاى عصرى
توجه به علایق، نیازها و ضرورتهاى روز در تفسیر که جهتگیرى عصرى یا اتجاهات تفسیرى نامیده مىشود، موجب کاربردىتر شدن تفسیر و استفاده عملى از معارف قرآنى مىشود. به کار بستن همین روند در فرهنگ قرآن موجب خواهد شد پایاننامههایى که به عنوان منبع از آن استفاده مىکنند، در صحنه جامعه استفاده عملى داشته باشند. مدخلهاى این کتاب و نمایههاى آن به خوبى گویاى جهتگیرى نویسندگان به سوى مسائل و موضوعات زمان ما است.
مدخلها، عناوین و نمایههایى چون: استکبار، اشاعه فحشا، تحریف دین، آخر الزمان، دنیا و آخرت، علاقهمندان به فحشا در آخرت، آزادى (آزاداندیشى، آزادى اجتماعى، آزادى اقتصادى، آزادى اقلیتها، آزادى انتخاب دین، آزادى تحقیق، آزادى جنسى، آزادى رأى، آزادى زنان، آزادى مطلق، آزادى ممنوع، امتحان با آزادى، حکومت و آزادى و...) اعتدال اجتماعى، اعدام محارب، حکومت و اقتصاد، مدیریت اقتصادى، علم اقتصاد، مشکلات اقتصادى، اکثریت (اکثریت مردم، مسلمانان، ناآگاهى اکثریت و...) امامت (مرجعیت علمى امامان، امامت علىعلیه السلام، منشأ امامت و...) که هر کدام گویاى نیازى از نیازهاى سیاسى، اعتقادى، علمى، فرهنگى و اجتماعى است و محققان فرهنگ قرآن با مدخل و نمایه کردن هر یک کوشیدهاند به معارف قرآنى در آن زمینه دست یابند و آنها را در اختیار محققان قرار دهند.
18
6. دسترسى آسان و حداکثرى به اطلاعات
در فرهنگ قرآن براى سهولت دستیابى به اطلاعات، نظام ارجاع مناسبى به کار رفته است. تنظیم الفبایى نمایهها و فرعیها، از جمله روشهاى آسانسازى وصول به موضوعات است. گرچه تنظیم منطقى کار را زیباتر مىکرد، اما این کار همیشه ممکن نیست و از طرفى دستیابى به اطلاعات آن هم نیازمند پیشینه علمى نسبت به آن موضوع است؛ ولى در نظام الفبایى این مشکلات وجود ندارد و هر کسى با هر سطحى از معلومات مىتواند به موضوع مورد نظرخود برسد. بنابراین، محقق بعد از مراجعه و یافتن موضوع و زیر موضوعات، مىتواند بعد از مطالعه و تعمق براساس نظام منطقى دست به چینش بزند.
نکته مهمتر اینکه موضوعات فرهنگ قرآن به دقت داراى ساختار هستند. براى این کار تمام موارد موجود درقرآن ملاحظه و چینش شده است. آنگاه براى جلوگیرى از ایجاد عنوانها و نمایههاى غیراستاندارد و گمراهکننده، هر موضوع و عنوان ارزیابى محتوایى و شکلى شده است و نمایهها با هم هماهنگ شدهاند.
براى دستیابى به حداکثر آیات در موضوعات اصلى و ارجاعى و مرتبطات نیز علاوه بر تفسیر راهنما منابع دیگرى هم ملاحظه شدهاند، مانند:
- المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، محمد فؤاد عبدالباقى
- المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظیم، محمد سام رشدى
- تصنیف آیات القرآن الکریم، محمد محمود اسماعیلى
- تفصیل الآیات القرآن الکریم، ژول لابوم
- فروغ بى پایان، عبدالمجید معادیخواه
- نرمافزارهاى رایانهاى: صراط، تبیان، نور الأنوار 2 و...
همچنین بسیارى از تفاسیر مانند المیزان در بخشهاى موضوعى، آیات مرتبط را جمعآورى کرده که مورد استفاده قرار گرفته است.
گفتنى است نمونههاى فراوانى از مدخلها را مىتوان ملاحظه کرد که هم امکان دسترسى آسان به آنها وجود دارد و هم دستیابى حداکثرى به اطلاعات قرآنى آن فراهم مىباشد، مانند مدخل امامت.(هاشمی رفسنجانی، 1/218)
19
7.راهیابى به واژههاى مرتبط
از جمله مشکلات محققان در پایاننامهنویسى، یافتن واژههاى معادل و مرتبط با واژه اصلى و موضوع تحقیق است؛ زیرا عدم تتبع در این زمینه موجب فراموش شدن بخش مهمى از اطلاعات قرآنى و ناقص ماندن طرح تحقیق خواهد شد. توضیحات آغازین فرهنگ قرآن درباره هر موضوع، تا حدى واژههاى مرتبط را معرفى مىکند و محقق مىتواند علاوه بر استفاده از این واژههاى معادل، در بخش روایات نیز با بهرهگیرى از آنها بر غناى تحقیق خود بیفزاید.
محققان فرهنگ قرآن براى یافتن معادلهاى قرآنى موضوعات به منابعى چون: المفردات راغب، لسان العرب، التحقیق، فرهنگنامهها، و اصطلاحنامهها مراجعه نموده و کار را براى محققان آسان کردهاند؛ براى نمونه، درتوضیح مدخل آزادى مىخوانیم:
«آزادى در لغت به معناى حرّیت، اختیار، خلاف بندگى، عمل و ترک عمل و قدرت انتخاب است و در اصطلاح به معناى مصون ماندن از اراده مستبدانه است و در حقوق انسان از قبیل: آزاداندیشى، انتخاب عقیده، اظهار نظر و حق انتخاب نظاماجتماعىِ دلخواه، تجلى مىیابد. گفتنى است که آزادى مورد نظر در این مدخل از مقولههاى روانشناختى عرفانى و فلسفى نیست. در این مدخل از واژههاى «جدال»، «خلوا سبیلهم»، «شورى»، «نجات»، «واجتنبوا الطاغوت» و... استفاده شدهاست.»(همان،/261)
20
8. گشودن افقهاى جدید
فرهنگ قرآن در برابر آیات دو گونه عمل مىکند؛ اول اینکه آیات را صریحاً ذیل مدخلها و نمایهها مىآورد. دوم آنکه آیات را به گونه احتمالى مطرح مىکند.
این روش باعث مىشود علاوه بر اطلاعات قطعى قرآنى، مطالب احتمالى هم از دست نرود و محقق بتواند با دقت در آنها امکان اظهار نظر داشته باشد و افقهاى جدیدى در عرصه تحقیق و نظارت قرآنى گشوده شود؛ موضوعى که تحقیقات و پایاننامههاى قرآنى بر اساس آن به اجرا در مىآیند. محققان فرهنگ قرآن در دوازده مورد برخورد دوم را داشتهاند و در پاورقى به توضیح دلیل خود براى گزینش یک احتمال و ترجیح آن بر احتمالات دیگر پرداختهاند. این احتمالات عبارتاند از:
1. لغات مشکل، مبهم، غریب، مشترک لفظى، استعاره و معناى غیر رایج
2. عبارتهاى مشکل
3. اماکن و اعلام مشتبه
4. برداشتهای مبتنى بر تقدیر و حذف
5. برداشتهاى مبتنى بر سیاق و تناسب آیات با بیان کیفیت نسبت
6. برداشتهاى مبتنى بر بازگشت ضمیر به یکى از چند مرجع
7. برداشتهاى مبتنى بر یکى از احتمالات معنایى
8. برداشتهاى مبتنى بر کنایه، مجاز، استعاره و...
9. برداشتهاى انتزاعى و استفاده پیامى از آیات
10. برداشتهاى مبتنى بر روایات، شأن نزول و...
11. موارد شبهه انگیز که با آیات دیگر مشابهت دارد و فقط از برخى برداشت مىشود
12. موارد احتمال نسخ.
براى مثال، در مدخل «امر به معروف» و در نمایه «احکام امر به معروف» (همان،4/104) دو عنوان پشت سر هم چنین آمده است:
25. امر به معروف از واجبات کفایى بر امت اسلام
«وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 7
« باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف ...»
26. امر به معروف از واجبات عینى و همگانى بر امت اسلام:
« وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ...»(آل عمران/104) 8
اعدام در شریعت موسى
11. صدور حکم اعدام گوساله پرستان بنىاسرائیل از سوى موسى (ع)
« وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ...»(بقره/54) 9
« و زمانی را که موسی به قوم خود گفت: « ای قوم من! شما با انتخاب گوساله ( برای پرستش) به خود ستم کردید! پس توبه کنید؛ و به سوی خالق خود باز گردید! و خود را [ یکدیگر را] به قتل نرسانید!...»
21
9. جامع روشهاى تفسیرى
روشهاى مختلفى براى تفسیر معتبر قرآن وجود دارد که تفسیر قرآن به قرآن، روایى، اجتهادى و کامل از آن جملهاند. گرایشهاى مختلفى هم وجود دارد مانند: فقهى، عرفانى، اجتماعى، اخلاقى، تاریخى.(رک: علوی مهر) در فرهنگ قرآن، به دلیل مراجعه گسترده به منابع، تمام روشها و گرایشها به گونهاى گرد هم آمدهاند و موضوعاتى را ارائه کردهاند که حاصل آن نگرش جامع به آیات قرآنى است و جمع یکجاى آن ممکن نبود. به همین جهت، محقق براى دستیابى به آن باید کتب تفسیرى متنوعى را با گرایشها و روشهاى مختلف مطالعه مىکرد. البته این بهرهگیرى از گرایشهاى مختلف به جهت هدف اصلى فرهنگ قرآن، یعنى اطلاع رسانى است.
به بیان دیگر، فرهنگ قرآن اگر چه یک فرهنگ با دهها هزار عنوان خواهد بود، اما از سویى باید به عنوان یک تفسیر جامع به آن نگاه کرد؛ با این تفاوت که در تفاسیر جامع، مفسر به بیان تفسیر در ذیل آیات مىپردازد؛ اما درفرهنگ قرآن محققان محتواى تفسیر جامع را در قالب مدخلها و نمایهها جا دادهاند و جویندگان معارف با هر سطح و گرایش مىتوانند بر ساحل آن بنشینند و جرعه نوش فرهنگ قرآنى باشند.
براى نمونه، گرایش سیاسى را مىتوان در مدخل آزادى(هاشمی رفسنجانی،/ 261)، گرایش فقهى را در مدخل آب(همان،/61)، گرایش اجتماعى را در امنیت(همان،/375)، گرایش روایى را در احکام آمیزش(همان،/403) و گرایش ادبى را در صفحات متعددى (همان،/281، 372، 402 و... ) مشاهده نمود.
22
منابع و مآخذ
1. حافظ نیا، محمد رضا؛ مقدمهاى بر روش تحقیق در علوم انسانى، انتشارات سمت.
2. خاکى، غلامرضا؛ روش تحقیق با رویکردى به پایاننامه نویسى، انتشارات بازتاب.
3. دلاور، على؛ روشهاى تحقیق در علوم تربیتى و روان شناسى، دانشگاه پیام نور.
4. ربانى، هادى؛ پژوهش روشمند، اول، کتاب باز،1377ش.
5. ریاحى، غلامحسین؛ آشنایى با اصول و روش تحقیق، اول، نشر اشراقیة، 1370ش.
6. سیوطی، جلال الدین؛ الاتقان فى علوم القرآن ،تعلیقه دکتر محمد مصطفی دیب البغا، الطبعة الثالثة، دار ابن کثیر، دمشق، 1416 ه
7. طبرسی، فضل بن الحسن؛ مجمع البیان، الطبعة الاولی، دار المعرفة، بیروت، 1406هـ.
8. طوسی، محمد بن الحسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
9. علوى مهر، حسین؛ روشها و گرایشهاى تفسیرى،اول، اسوه، 1381ش.
10. فرجاد، محمد على؛ مقدمهاى بر روش تحقیق در علوم تربیتى، انتشارات الهام
11. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافى، تعلیقه محمد جعفر شمس الدین، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، 1411 ه.
12. معرفت، محمد هادی؛التفسیر و المفسرون، اول، التمهید، قم، 137 ش
13. نادرى، عزت الله و سیف نراقى، مریم؛ روشهاى تحقیق در علوم انسانى با تأکید بر علوم تربیتی ، مهارت،1363ش.
14. هاشمی رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ معارف قرآن؛ فرهنگ قرآن، چاپ دوم، بوستان کتاب، قم، 1383ش.
23
پی نوشتها:
1. ر.ک: مقدمهاى بر روش تحقیق در علوم انسانى، دکتر محمد رضا حافظ نیا، انتشارات سمت؛ مقدمهاى بر روش تحقیق در علوم تربیتى، ترجمه محمد علىفرجاد، انتشارات الهام؛ روشهاى تحقیق در علوم تربیتى و روانشناسى، على دلاور، دانشگاه پیام نور.
2. با درک این واقعیت مهم، در کتب مربوط به روش تحقیق و پایاننامهنویسى راهها و معیارهایى براى انتخاب موضوع پایاننامه مطرح مىشود، مانند مورد علاقه بودن، در حد توان بودن، نیازمندى جامعه، یافتن استاد راهنماى شایسته در آن مورد...) خاکى، / 9 ؛ ربانى، / 31 - 24 ؛ نادرى و نراقى، / 57 - 45)
3. بر این اساس، محققان ساختارهاى متنوعى را براى طراحى دقیق پیشنهاد مىکنند.(نادری ، 62 - 27 ؛ ریاحى، / 43 - 37)
4. محققان برخى از راههاى محتوایى را چنین پیشنهاد مىکنند: استفاده از تجارب دیگران و یا متون مربوط به موضوع.(نادری،/50) روشن است که متون مربوط هم گاه همه محتواى مورد نظر را در بر ندارند و محقق به طور کامل نمىتواند جستجوى خود را پایان یافته تلقى کند؛ بلکه باید در پى کتب دیگر باشد وخود با در کنار هم نهادن آنها به مجموعه کامل از اطلاعات محتوایى دست یابد.
5. براى همین، در بخش کلیات از محقق خواسته مىشود که کلید واژههاى مستقیم و مرتبط را جستجو و ثبت کند.
6. وجود عنوان «پیشنهاد» در خاتمه تحقیقات و پایاننامهها با همین هدف طراحى شده است.
7. طبق نظر بیشتر مفسران «من» در «منکم» تبعیضیّه است(طبرسی،1-2/806) و روایتى از امام صادق (ع) آن را تأیید مىکند(کلینی، 5/ 59 ،ح 16).
8. برخی مفسران«من» در «منکم» را بیانیه دانسته و وجوب عینی را از آیه فهمیده اند.(طبرسی،1-2/806)
9. در اینکه مقصود از «اقتلوا انفسکم» چیست؟ چند احتمال وجود دارد. از جمله آنها این است که همدیگر را بکشید؛ به این معنا که پاکان گناهکاران را بکشند.(طبرسی،1-2/238) در این صورت، فرمان قتل، نوعى اعدام خواهد بود.
24
منبع: فصلنامه پژوهشهای قرآنی
نظر شما