فهرست عناوین

نویسنده : على خراسانى

این سوره مکى و هفتمین یا هشتمین سوره در ترتیب نزول است و پس از سوره تکویر و پیش از سوره لیل نازل شده است.[1] در ترتیب مصحف، هشتاد و هفتمین سوره و میان دو سوره طارق و غاشیه قرار گرفته و داراى 19 آیه و 78 کلمه است.[2] نام این سوره از واژه «الاَعلى به معناى «برتر»، از نخستین آیه آن: «سَبِّحِ اسمَ رَبِّکَ الاَعلى گرفته شده است.[3]

در برخى روایات آیات 14 ـ 15 این سوره: «قَد اَفلَحَ مَن تَزَکّى وذَکَرَ اسمَ رَبِّهِ فَصَلّى به زکات فطره و نماز عید تفسیر شده[4]، در حالى‌که تشریع این دو پیرو تشریع روزه در مدینه بوده است، از همین‌رو برخى، احتمال داده‌اند بخشهاى پایانى سوره در مدینه نازل شده باشد.[5] بنا به نقلى ضحاک، مفسر تابعى، این سوره را مدنى دانسته است[6]؛ اما برخى مفسران با اشاره به محتوا، نظم و اسلوب این آیات، نزول یکباره آن را در مکه و در اوایل بعثت ترجیح داده‌اند و اشاره به زکات فطره و نماز عید را به معناى ترغیب به این کارها و نزول را سابق بر حکم دانسته‌اند؛ نه به معناى تشریع.[7]

برخى در بیان ارتباط سوره اعلى با دو سوره قبل و بعد آن گفته‌اند: سوره طارق و اعلى هر دو به بیان آفرینش گیاه و انسان پرداخته است، چنان‌که سوره اعلى به مؤمن، کافر، جهنم و بهشت اشاره مى‌کند و سوره غاشیه به شرح آنها پرداخته است.[8] سوره اعلى از سور «مسبّحات»، یعنى از 7 سوره‌اى است که با تسبیح الهى آغاز شده است.[9]

1

فضاى نزول:

این سوره در آغازین روزهاى دعوت علنى پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نازل شده است؛ یعنى زمانى که هنوز قریش به صورت جدى و گسترده به رویارویى با پیامبر(صلى الله علیه وآله)نپرداخته بودند، از همین‌رو سوره بدون اشاره به پندار و رفتار مشرکان و مکذبان، دورنماى کلى از دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهداف آن را نشان مى‌دهد.[10] با توجه به فضاى نزول مى‌توان گفت که غرض این سوره آماده ساختن پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)براى رسالت جهانى اوست.[11]

محتواى سوره:

سوره اعلى در آغاز، خطاب به پیامبر(صلى الله علیه وآله) او را به تسبیح شایسته نام پروردگار بلند مرتبه، فرمان مى‌دهد؛ پروردگارى که پس از آفرینش موجودات با هدایت تکوینى آنان را در مسیر کمال قرار داده است. سپس با بیان نمونه‌اى به رویانیدن گیاهان از دل زمین براى چراى حیوانات و خشک و سیاه شدن آن ادامه مى‌یابد، آنگاه بار دیگر خطاب به پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى‌فرماید: ما قرآن را بر تو نازل مى‌کنیم و آن را به تو مى‌آموزیم، به‌گونه‌اى که (با قدرت و مشیت الهى) هرگز فراموش نخواهى کرد و ما تو را با روشى آسان براى تبلیغ این رسالت جهانى آماده مى‌کنیم. تو مردم را به اسلام فراخوان و اگر تذکر، سودمند باشد به آنان تذکر ده. در بخش سوم، مردم را در برابر دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله)به دو دسته تقسیم مى‌کند: گروهى که به موجب ترس از خدا متذکر شده، به سوى پیامبر(صلى الله علیه وآله)مى‌آیند و دسته شقى و بدفرجام که از وى دورى مى‌گزینند و کیفر چنین گروهى آتش بزرگى است که در آن وارد مى‌شوند و مرگ و زندگى در آن راه ندارد، آنگاه تأکید مىورزد که اهل تزکیه که بر یاد خدا و گزاردن نماز اصرار دارند رستگار مى‌شوند. در پایان به رویکرد آدمیان و محور اصلى دعوت پیامبران اشاره مى‌کند که شما (مردم) دنیا را بر آخرت ترجیح مى‌دهید، در حالى‌که آخرت بهتر و پایدارتر است. این آموزه‌ها در همه کتب آسمانى پیشین، از جمله کتابهاى ابراهیم و موسى(علیهما السلام)آمده است.

2

فضایل سوره:

براساس روایات، پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)هنگام تلاوت «سَبِّحِ اسمَ رَبِّکَ الأعلى بدون فاصله ذکر «سبحان ربى الأعلى» را نیز مى‌گفت. اهل بیت(علیهم السلام) و صحابه نیز به پیروى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین مى‌کردند. بر پایه برخى روایات پس از نزول «سَبِّحِ اسمَ رَبِّکَ الاَعلى رسول خدا(صلى الله علیه وآله)به ذکر «سبحان ربّى الأعلى» در سجود امر کرده است.[12] بر پایه روایتى از امیرمؤمنان على(علیه السلام)این سوره مورد علاقه پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله)بود[13]، از همین‌رو قرائت آن را در نماز به اصحابش سفارش مى‌فرمود[14] و خود در نماز عید و روز جمعه، اعلى و غاشیه را مى‌خواند[15]، چنان‌که در سایر نمازهاى واجب نیز این سوره را تلاوت مى‌کرد. از على(علیه السلام)نقل است که 20 شب به پیامبر(صلى الله علیه وآله) اقتدا کردم و او در نماز جز سوره اعلى قرائت نکرد و فرمود: اگر مردم مى‌دانستند در این سوره چیست در هر روز 20 بار آن را مى‌خواندند.[16]

راز علاقه ویژه پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به این سوره چنین تبیین شده که خداوند در این سوره به پیامبر(صلى الله علیه وآله)بشارت داده که قرآن را به‌گونه‌اى که فراموش نکند در قلب او جاى مى‌دهد و تبلیغ و دعوت را که بردوش او سنگینى مى‌کرد آسان مى‌کند.[17]

على(علیه السلام) نیز به خواندن این سوره اهتمام داشت. بر پایه نقلى هنگام ورود آن حضرت به کوفه در 40 فریضه صبح این سوره را قرائت کرد. امام صادق(علیه السلام)شیعیان را به خواندن سوره‌هاى جمعه و اعلى در نمازهاى شب جمعه سفارش کرده و فرمود: هر کس سوره اعلى را در نماز واجب یا مستحب بخواند در قیامت به او گفته مى‌شود: از هر در مى‌خواهى به بهشت درآى. بر پایه روایتى از پیامبر، هرکس این سوره را قرائت کند خداوند به شمار هر حرفى که بر ابراهیم، موسى و محمد(صلى الله علیه وآله)نازل کرده بدو پاداش مى‌دهد.[18]

3

منابع

الاتقان فى علوم القرآن؛ اسرار ترتیب القرآن؛ البرهان فى تفسیر القرآن؛ البرهان فى علوم القرآن؛ بصائر ذوى التمییز فى لطائف الکتاب العزیز؛ التفسیر الحدیث؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر من وحى القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبى؛ الدرالمنثور فى التفسیر بالمأثور؛ سنن ابن ماجه؛ فقه القرآن، راوندى؛ فى ظلال القرآن؛ کشف‌الاسرار و عدة الابرار؛ کنزالعرفان فى فقه القرآن؛ مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن؛ مسند احمد بن حنبل؛ المیزان فى تفسیر القرآن.

[1]. مجمع‌البیان، ج10، ص612 ؛ الاتقان، ج1، ص 18؛ البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 280.

[2]. بصائر ذوى التمییز، ج 1، ص 514 .

[3]. بصائر ذوى التمییز، ج 1، ص 514 .

[4]. فقه‌القرآن، ج1، ص252؛ کنزالعرفان، ج1، ص248.

[5]. المیزان، ج2، ص264؛ مجمع‌البیان، ج10، ص722.

[6]. مجمع البیان، ج 10، ص 717؛ کشف‌الاسرار، ج 10، ص 462.

[7]. التفسیرالحدیث، ج1، ص517ـ518 ؛ کشف‌الاسرار، ج 10، ص 462؛ تفسیر قرطبى، ج 20، ص 17.

[8]. اسرار ترتیب القرآن، ص 157.

[9]. معجم علوم القرآن، ص 268.

[10]. التفسیر الحدیث، ج 1، ص 511 ـ 512 .

[11]. من وحى القرآن، ج 24، ص 193 ـ 194.

[12]. مسند احمد، ج 5 ، ص 155؛ سنن‌ابن ماجه، ج 1، ص 287.

[13]. مجمع البیان، ج 10، ص 717، الدرالمنثور، ج 8 ، ص 480.

[14]. تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 533 .

[15]. الدر المنثور، ج 8 ، ص 480.

[16]. مجمع البیان، ج 10، ص 717.

[17]. فى ظلال القرآن، ج 6 ، ص 3882.

[18]. البرهان، ج 5 ، ص 633 .

4

منبع: دائره المعارف قرآن کریم (جلد 4) - مرکز فرهنگ و معارف قرآن