اثر اندیشه های مانی و مزدک بر عرفان و تصوف ایرانی
مصداق واقعی این تأثیر را می توان در اندیشه های «حلاج» جست. حلاج در هندوستان و چین با بسیاری از پیروان مانی و مزدک دیدار و گفتگو کرد. تأثیر فلسفۀ مانوی – مزدکی و شاخۀ مترّقی بوداییسم در آثار و اندیشه های حلاج به خوبی نمایان است. این تأثیر بیشتر در مورد مقولۀ نور و ظلمت است:
«جمع اجزایم کنید!
از جسوم نیرات، از هوا، آنگه ز آتش،
و آنگه از آب فرات، پس بکاریدش به خاکی، خاک آن خاک موات...
پس چو هفتم روز آید
می روید خیر النبات» (66)
دیگر آثار و نوشته های حلاج نیز نشان دهندۀ اثرپذیری او از مقولۀ نور و ظلمت مانی است. صاحب الفهرست از کتابهای زیر نام می برد: حمل النور و الحیاه و الارواح، نور النور و شخص الظلمات. (67)
سعید نفیسی نیز بر تأثیر فلسفۀ مانوی بر تصوّف ایران و همانندی این دو روند فکری تأکید کرده و افزوده است: «فلسفه های یونانی، یهودی و نصاری بطور غیرمستقیم و از طریق دین مانی بر تصوف ایران اثر گذاشته اند.» (68)

اثر اندیشه های مانی و مزدک بر جنبشهای ملّی ایرانیان پس از اسلام
از جنبشهای ملّی ایرانیان پس از اسلام که از اندیشه های مانی و مزدک اثر پذیرفته اند می توان از قیام قرمطیان، زنجیان، مقفع و حروفیان یاد کرد.

قیام قرمطیان
جنبش قرمطیان در 260 هجری آغاز شد. در آن سال ابوسعید جنابی (رهبر قرامطه)، به شهر مکه و بیت الله الحرام حمله کرد و پس از بی حرمتی ها و... حجر الاسود و اشیای گرانبهای خانۀ کعبه را به تاراج برد. (69)
«قرامطه مسلکی نزدیک به مسلک اباحیان (اباحیه)، یا اشتراکیون داشتند که شاید از مزدکیان پیروی کرده باشد و شاید همان مزدکیان بوده باشد. میان مذهب قرامطه و سبک اجتماعی مزدک و بابک، ارتباطی استوار بود... و علمای اسلامی در مسلک قرمطی آثار هجوم مجوسان و مزدکیان و مانویان را برای انهدام اسلام آشکار می دیدند.» (70)

قیام زنجیان
شورش خونین بردگان بین النهرین که در تاریخ به قیام زنج معروف است سخت از اندیشه های اشتراکی مزدک اثر پذیرفته بود. این قیام نیز همزمان با شورش قرمطیان در 260 هجری آغاز شد. از دید تاریخی، این قیام را با قیام اسپارتاکوس سنجیده اند، با این تفاوت که در قیام اسپارتاکوس 120 هزار برده شرکت داشتند و در قیام زنج بیش از 500 هزار تن. (71)

قیام مقفع
از بزرگترین جنبشهای روستایی در سدۀ دوم هجری که از دید اقتصادی – اجتماعی، زیر تأثیر افکار و عقاید مزدک قرار داشت، قیام مقفع بود. ابوریحان بیرونی درآثار الباقیه می نویسد: «مقفع ادعای خدایی می کرد و بر اتباعش حکم کرد که پیروی از کلیه قوانین، آراء و احکام مزدک بر آنها فرض واجب است. آنچه را که مزدک تشریح کرده بود او هم امضا کرد.» (72)

قیام حروفیه
هدف اصلی حروفیه مبارزه با حکومت فئودال تیموری، نیرومندترین حکومت در سدۀ هشتم هجری بود. از دید اقتصادی و اجتماعی، حروفیه برابری و از میان رفتن هرگونه ظلم و ستم را تأکید و تبلیغ می کردند. (73)
توماس هاید از دانشمندان سدۀ 17 میلادی، فرقۀ حروفیه را تجلی تازه ای از مذهب مانی می دانست و حتی از آنهم فراتر می رفت. (74)
ولی طبری نظر دیگری دارد و می نویسد: «اگر از جهت محتوای فکری، جنبش حروفیه غیرمعقول و خرافی است، از جهت مضمون تاریخی خود یعنی از جهت جنبۀ ملی مترقی است. جنبش درویشان حروفی بیش از هر چیز دیگری پس از حمله مغول از عناصر تعالیم مزدک اشباع است و اگر جنبش سربداری شیوه عیاران و جوانمردان قرنهای سوم و چهارم را با صوفیگری در آمیخته بود، جنبش حروفیه آمیزه ای از اندیشه مزدکی و تعالیم صوفیانه است.» (75)

پیگفتار
بی گمان، ندانسته های ما دربارۀ مانی و نیز مزدک، بسیار بیش از دانسته ها است. در 1969 در شمال مصر یک دست نوشت خطی کهن یونانی متعلق به 400 پس از میلاد کشف شد که امروزه «نسخۀ مانی کلن» خوانده می شود، زیرا در دانشگاه کلن نگهداری می شود. این نوشته، شرح زندگانی مانی و نمو روحانی او همراه با اطلاعاتی دربارۀ آموزه های دینی مانی و شامل بخش هایی ای انجیل زندۀ او و نامۀ او به ادسا است. در پی پژوهشهای گستردۀ خاور شناسان غربی، سرانجام در آغاز سدۀ بیستم، نوشته های بسیاری از پیروان مانی در معابد مانوی (مانستان های) مدفون در شنزارهای منطقۀ تورفان چین کشف شد که بخش بزرگی از آنها در انستیتو خاروشناسی برلین نگهداری می شود. با وجود تلاشهای بسیار تا لحظۀ نگارش این سطور موفق به دریافت این متون از این دست نوشته ها خوانده شده و تلاش برای خواندن بقیۀ آنها همچنان ادامه دارد. آنها به زبانهای گوناگون و به خط مانوی که از نوآوریهای خود مانی بوده نوشته شده است. بیشتر این نوشته ها به زبان فارسی میانه (پهلوی) و پهلوانیگ (پهلوی اشکانی) است. ترجمه هایی قبطی در مصر و ترجمه هایی یونانی نیز از کتاب های مانی بر جا مانده است. شاید روزگاری با تلاشهای بیشتر، حقایق بیشتری دربارۀ این دو مکتب بر ما آشکار گردد.

* نگاه کنید به شاهنامۀ فردوسی، قطع رحلی، دفتر هشتم، انتشارات ققنوس. صفحۀ 460.

منابع:
1. راوندی، مرتضی. تاریخ اجتماعی ایران، 1383، انتشارات نگاه. جلد اول. صفحۀ 661.
2. کریستین سن، آرتور. ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی، چاپ پنجم. 1377، انتشارات دنیای کتاب. صفحۀ 170.
3. راوندی. پیشین، صفحه 662.
4. کریستین سن، پیشین، صفحه 149.
5. عطایی فرد، امید. «فتنه مزدک». روزنامۀ شرق. 1384. سال سوم. شمارۀ 648. صفحۀ 19.
6. میخائلوویچ دیاکونوف، میخائیل. تاریخ ایران باستان. ترجمه روحی ارباب، چاپ سوم. 1383. انتشارات علمی فرهنگی. صفحۀ 340.
7. مینوی، مجتبی. نامه تنسر. 1311. انتشارات تهران. صفحۀ 56.
8. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 149.
9. همان.
10. راوندی، پیشین، صفحۀ 680.
11. دیاکونوف، پیشین، صفحۀ 320.
12. راوندی، پیشین، صفحۀ 691.
13. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 176.
14. راوندی، پیشین صفحۀ 693.
15. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 176.
16. همان، صفحۀ 193.
17. گیرشمن، رومن. تاریخ ایران از آغاز تا اسلام. ترجمه محمود بهروزی. 1379. انتشارات جامی. صفحۀ 330.
18. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 194.
19. راوندی، پیشین، صفحۀ 754.
20. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 196.
21. همان. صفحۀ 197.
22. گیرشمن، پیشین، صفحۀ 334.
23. راوندی، پیشین، صفحۀ 702.
24. گیرشمن، پیشین، صفحۀ 335.
25. راوندی، پیشین صفحۀ 690.
26. همان، صفحه 837.
27. همان
28. همان، صفحۀ 771.
29. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 363.
30. وسکایا، پیگولو. تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن 18. ترجمه کریم کشاورز، 1353. انتشارات تهران.
31. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 363.
32. سایکس، پرسی. تاریخ ایران. ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی. چاپ هفتم. 1380. انتشارات افسون. جلد اول. صفحۀ 550.
33. گرانتوسکی، ا. آ. وم. آ، داندامایو. تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز. ترجمه کیخسرو کشاورزی. 1385.
انتشارات مروارید.
34. گیرشمن، پیشین، صفحۀ 309.
35. راوندی، پیشین، صفحۀ 765.
36. گرانتوسکی، ا. آ. وم. آ، داندامایو. پیشین.
37. گیرشمن، پیشین، صفحۀ 310.
38. راوندی، پیشین، صفحۀ 760.
39. همان، صفحه 771.
40. همان.
41. همان، صفحه 772.
42. همان.
43. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 256.
44. همان، صفحۀ 257.
45. همان، صفحۀ 258.
46. همان، صفحۀ 259.
47. قاضی، نعمت الله. تاریخ سیاسی اسلام. انتشارات پیروز. صفحۀ 447.
48. سایکس، پیشین، صفحۀ 605.
49. همان، صفحه 606.
50. همان، صفحه 608.
51. همان، صفحه 607.
52. راوندی، پیشین، صفحۀ 707.
53. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 276.
54. فرای، ریچارد نلسون. تاریخ باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. انتشارات علمی فرهنگی. صفحۀ 520
55. دیاکونوف، پیشین، صفحۀ 440.
56. سایکس، پیشین، صفحۀ 608.
57. گیرشمن، پیشین، صفحۀ 296.
58. عطایی فرد، پیشین.
59. وسکایا، پیشین.
60. گیرشمن، پیشین صفحۀ 310.
61. سایکس، پیشین، صفحۀ 607.
62. کریستین سن، پیشین، صفحۀ 256.
63. همان، صفحه 259.
64. سایکس، پیشین، صفحۀ 608.
65. کریستین سن، پیشین صفحۀ 260.
66. حلاج، حسین بن منصور. اشعار حلاج. به ک. شش بیژن الهی. انتشارات انجمن فلسفه ایران. صفحۀ 26.
67. ابن ندیم. الفهرست. به کوشش محمدرضا تجدد. انتشارات ابن سینا.
68. نفیسی، سعید. سرچشمه تصوف در ایران. انتشارات فروغی. صفحۀ 47.
69. میرفطروس، علی. حلاج. 1337. انتشارات کار. صفحۀ 137.
70. بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. به کوشش سعید نفیسی. انتشارات سنائی. جلد دوم. صفحه 847.
71. میرفطروس، پیشین، صفحۀ 165.
72. بیرونی، ابوریحان. آثار الباقیه. به کوشش اکبر دانا سرشت. انتشارات ابن سینا.
73. پطروشفسکی. نهضت سربداران خراسان. به کوشش کریم کشاورز. انتشارات پیام. صفحۀ 465.
74. براون، ادوارد. تاریخ ادبی ایران. ترجمه عل پاشا صالح. انتشارات دانشگاه تهران. جلد اول. صفحۀ 67.
75. طبری، احسان. برخی بررسیها درباره جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران. صفحۀ 340.

پاورقی:
* این نوشتار در پاسخ به مقالۀ «درنگی بر سیاست دینی ساسانیان (فرجام مانی، شهزادۀ نورآور اشکانی)» که در شمارۀ 248-247 به چاپ رسیده بود، در اختیار ماهنامه قرار گرفته است.

منبع: / ماهنامه / اطلاعات سیاسی اقتصادی / 1387 / شماره 249-250، خرداد و تیر ۱۳۸۷/۰۴/۰۰
نویسنده : حنیف رضا گلزار