روزنامه 19 دی(قم) در شماره روز چهارشنبه ششم بهمن ماه 95 مطلبی با عنوان «نشانی از مکتب فراموش شده معماران قمی» را به قلم زینب آخوندی منتشر کرد.

در این مطلب می خوانیم:
عجیب است اگر قمی باشی و سری به تیمچه بازار بزرگ قم نزده باشی. بنایی بی ‌نظیر و حیرت آور با سقفی که از سه چشمه ‌اش مانند سه خورشید نور بر صورتت می ‌تابد و نقوش هنرمندانه ‌اش روحت را به پرواز در می ‌آورد.
ساخت طاق تیمچه بزرگ قم با دهانه بالغ بر 16 متر و ارتفاع 15 متر شاهکاری است که تنها کسانی که در معماری دستی بر آتش دارند، ارزشش را به درستی درک می ‌کنند. شاید بسیاری از ما وقتی این شاهکار زیبای معماری را می ‌بینیم، از خود نپرسیم که معماری که 250 سال پیش توانسته چنین شاهکاری بیافریند، نام و نشانش چیست و اهل کدام شهر است.
«استاد حسن معمار قمی» بی ‌شک یکی از مفاخر شهر قم است که کمتر شناخته‌ایم و حتی در قم خیابانی به نام وی نداریم.
سید محسن محسنی پژوهشگر تاریخ قم، کسی است که مقالاتی درباره تاریخ قم دارد و این روزها در حال تدوین کتابی درباره استاد حسن معمار قمی است.
او می ‌گوید استاد حسن معمار قمی متعلق به خاندانی بوده که معماری و هنر نسل به نسل در این خانواده جریان داشته است. پدر و جد و فرزندان وی معماران برجسته ‌ای در قم بوده ‌اند و جد استاد حسن به نام میرزا محمود قمی، در تعمیر گنبد حرم حضرت معصومه(س) نقش داشته است.
استاد حسن معمار، معمار خاص میرزا علی اصغرخان امین السطان، صدر اعظم وقت بود که همین موضوع موجب شده اجرای بخشی از برنامه ‌های صدر اعظم وقت در توسعه شهر قم به دست وی رقم بخورد.
به گفته محسنی، احداث راه ارتباطی بین قم و تهران، تعدادی میهمان ‌سراها و حمام در اطراف این راه و ساخت صحن اتابکی در حرم مطهر از جمله اقداماتی است که میرزا علی اصغرخان امین السطان در قم انجام داد و در ساخت این ابنیه استاد حسن معمار قمی هم نقش داشت.
آنطور که این پژوهشگر تاریخ قم می ‌گوید، تکمیل آخرین حلقه توسعه غربی ـ شرقی شهر کار دیگری است که استاد حسن معمار در آن نقش داشته است.
« پیش از اسلام و در قرون اولیه شهر قم در دوسمت رودخانه قم و به صورت پراکنده وجود داشته و در قرون اولیه اسلامی شهر به صورت آهسته از سمت شرق به هم پیوسته می‌شود.
در سال 241 هجری قمری که حضرت معصومه(س) در شهر قم وفات یافته در باغ بابلان دفن می‌شوند، این باغ خارج شهر محسوب می‌شده و پس از آن شهر تمایل پیدا می‌کند که به سمت غرب گسترش پیدا کند. دلیل این گفته هم بازار نو است که در امتداد بازار کهنه و به سمت غرب گسترش پیدا می ‌کند. کسی که تقویت کننده و طراح این موضوع بوده هم کسی جز میرزا علی اصغرخان امین السطان و معمار او نیست. »
این پژوهشگر قمی با استناد به آثاری که از استاد حسن معمار به جا مانده، وی را عامل تکمیل آخرین حلقه توسعه غربی ـ شرقی شهر قم می‌داند. دلیل این ادعا هم تیمچه بزرگ قم است که شاهکار معماری کشور محسوب می ‌شود و همچنین توسعه بازار و ساخت بناهای فاخری مانند سرای صدر اعظم که این روزها خالی و غبار گرفته، نشان تاریخ قم را در هیاهوی مدرنتیه نشان می‌ دهد.
اسنادی هم وجود دارد که میرزا حسن معمار قمی در احداث جاده جدید به سوی تهران که منطبق با جاده قدیم امروزی است، نقش داشته و در این مسیر پل رودخانه شور را احداث کرده است. بازسازی پل علیخانی که در دوره‌ای ورودی شهر قم بوده در زمان قاجار هم به دستور علیخان ریش بلند سنقری که نایب الحکومه شهر قم بوده و به دست استاد حسن معمار صورت می‌گیرد.
آنطور که محسنی می‌ گوید، استاد حسن معمار در عمرش با سرشناسانی برخورد داشته که درخاطراتشان از وی یاده کرده‌اند. یکی از آنها ناصر الدین شاه قاجار است. این شاه قاجار در یکی از آخرین سفرهایش به قم بعد از زیارت حضرت معصومه(س) از دربی که به سوی خیابان ارم باز می ‌شود وارد ساختمان ‌هایی که متعلق به میرزا علی اصغر خان امین السلطان در آن سوی خیابان ارم بوده، می‌شود. این ساخت و سازها به دست استاد حسن معمار صورت گرفته و ناصرالدین شاه از وی به عنوان معمار معمر معممی یاد می ‌کند که بناهای فاخری ساخته است.
این پژوهشگر قمی، با اشاره به اینکه معماران و بنایان قمی برای خود مکتبی داشته ‌اند که این مکتب در روزگار حاضر به دست فراموشی سپرده شده است اظهار داشت: نسل ما این کوتاهی را کرده که این مکتب را ثبت و ضبط نکرده و این میراث معنوی را به سادگی از دست داده است.
محسنی معتقد است مجموعه ‌ای که الان الحاق شده به حرم مطهر که به جای ساخته ‌های دست استاد حسن معمار نشسته، از بسیاری جهات با ساختمان اصلی حرم مطهر نامتجانس است و اگر در ساخت و سازهای جدید هم از مکتب معماران قم از جمله استاد حسن پیروی می ‌شد الان با مجموعه زیباتری روبه‌ رو بودیم.
به گفته محسنی، از دیگر اشخاصی که استاد حسن یاد کرده‌ اند ملاعلی کیوان قزوینی که واعظ مشهوری در دوران قاجار است. استاد حسن یکی از مستمعین وی بوده و این واعظ از هوش و زکاوت و سختکوشی وی به نیکی یاد می‌ کند. در خاطرات وی آمده که میرزا علی اصغرخان امین السطان، صدر اعظم ناصرالدین شاه، یکصد تن از بهترین هنرمندان از جمله معماران، کاشی‌کاران، حکاکان و …را برای توسعه شهر قم جمع ‌آوری کرده و ساختمان ‌های نیکویی در شهر قم ساخته است.
میرزا حسن خان ممتحن الدوله، نخستین آرشیتکت ایرانی که در فرانسه تحصیل کرده، از دیگر مشاهیری است که در کتاب خاطرات خود از این معمار قمی یاد کرده است.
آشنایی استاد حسن معمار قمی با ممتحن الدوله در سفری که وی به قم داشت، موجب می‌شود همکاری بین این دو فرد صورت بگیرد. محصول این همکاری مشارکت استاد حسن در ساخت مجلس شورای ملی و مسجد و مدرسه سپه سالار است که همه از میراث ماندگار ملی در پایتخت هستند.
از بناهای شاخص دیگری که استاد حسن ساخته گنبد شاه عبدالعظیم حسنی است که میرزا علی اکبر خان فیض در کتاب تذکرۀ الشعرای قم به آن اشاره می ‌کند.
از بناهای شاخص دیگری که استاد حسن معمار ساخته گنبد شاهزاده حمزه در قم است که از نظر سبک هندسی به طور کلی با دیگر گنبدها متفاوت است. به گفته این قم‌ پژوه، اطراف این بنا هم امروز ساختمان‌ های زائد و نامتجانس قرار دارد و منظره گنبد در بافت اطراف به راحتی دیده نمی ‌شود اما اگر نگاهی دوباره به زیبایی‌ های این گنبد بیندازیم، حتما به شکوه هنر استاد حسن پی خواهیم برد.
محسنی می‌ گوید استاد حسن معمار تبحر خاصی در بناهای شاخص و به ویژه گنبدهای بزرگ داشته و بناهایی که به قول خودش شاهوار است و نسبت دادن بناهای غیر فاخر در قم مانند خانه لاجوردی ‌زاده به استاد حسن معمار اشتباه است.
استاد حسن در سال 1312 هجری قمری فوت کرده و در صحن نو یا همان صحن اتابکی به خاک سپرده میشود که در شرایط فعلی مشخص نیست که مزار ایشان کدام نقطه از این صحن است.
بسیاری از بناهای فاخر ساخته شده توسط استاد حسن از جمله خانه‌ ها و حمام مربوط به میرزا علی اصغر خان امین السلطان امروز از بین رفته است. میراثی که نشان دهنده فرهنگ غنی قم و مردمش بود اما قدر دانسته نشد…نام استاد حسن معمار هم بر هیچ معبر و پل و ساختمانی در قم حک نشده. گویا ما چندان به مفاخرمان افتخار نمی‌ کنیم یا برای هویت ‌بخشی به شهر و مردم احساس نیازی نسبت به آنان نداریم….