فهرست عناوین

‌

محمد هادی معرفت

آن چه ما آن را ضابطه قبولی قرائت می‏دانیم،عبارت است از:موافقت‏باقرائت جمهور مسلمین جدا از قرائت قراء.زیرا قرآن در دو مسیر طی طریق نموده،نخست طریقه مردمی که مسلمانان سینه به سینه از پدران و اجداد خود،از شخص‏شخیص پیامبر صلی الله علیه و آله تلقی نموده و اخذ کرده‏اند و برای همیشه دست‏به دست داده تابه امروز برای ما رسانده‏اند.

این قرائت مردمی،موافق با ثبت(نوشته)تمامی مصحف‏های موجود (1) در تمامی قرون است و نمایان‏گر آن،قرائت‏حفص است،زیرا حفص همان قرائت‏جمهور را قرائت کرده و علی علیه السلام نیز همان را قرائت کرده که توده عظیم مردمی ازپیامبر صلی الله علیه و آله شنیده‏اند.این مسیر،مسیر تواتر است و قرآن به گونه تواتر به مارسیده است.ولی مسیر قراء و قرائات مسیر اجتهاد است(جز قرائت عاصم)که‏اجتهاد در نص قرآن روا نباشد و فاقد حجییت‏شرعی است.

اینک برای تشخیص قرائت صحیح و متواتر که بر دست جمهور نقل و ضبطشده،سه شرط ارائه می‏نماییم:

شرط اول:توافق با ثبت مصحف‏های موجود،که در تمامی قرون بر دست‏توانای مردمی ثبت و ضبط شده است.تمامی قرآن‏های خطی و چاپی،مخصوصادر گستره شرق اسلام،بدون هیچ گونه اختلافی ارائه شده و می‏شود.

شرط دوم:توافق با فصیح‏ترین و معروف‏ترین اصول و قواعد لغت عرب،زیراقرآن با فصیح‏ترین لغت نازل شده و هرگز جنبه‏های شذوذ لغوی در آن یافت‏نمی‏شود.شرط سوم:توافق با اصول ثابت‏شریعت و احکام قطعی عقلی،که قرآن پیوسته‏پایه گذار شریعت و روشن‏گر اندیشه‏های صحیح عقلی است و نمی‏شود که با آن‏مخالف باشد.

در این زمینه شرح و بسط بیش‏تری در التمهید(ج 2)داده‏ایم.

به علاوه سخنانی از ائمه معصومین در این رابطه وجود دارد که در ذیل یاد آور می‏شویم:

(سخنانی از اهل بیت علیهم السلام درباره قرائت قرآن)(2)

از ائمه اهل بیت علیهم السلام سخنانی درباره قرآن کریم وارد شده که به مهم‏ترین‏موضوعاتی که مورد بحث واقع شد، اشاره دارد،و حاکی از دقت نظر وژرف اندیشی است که ائمه اطهار علیهم السلام درباره این کتاب مقدس رعایت داشته‏اند.

هم چنین نشان دهنده میزان عنایت و اهتمام آنان به حفظ و حراست نص قرآن وجلوگیری از تحریف و تاویل آن است. گزیده‏ای از این سخنان در زیر نقل می‏شود:

1.محمد بن وراق می‏گوید:مجلدی را که حاوی قرآن بود،به جعفر بن محمدالصادق علیه السلام نشان دادم که علایم و نشانه گذاری آن باطلا و یکی از سوره‏های آخرین‏آن نیز باطلا نوشته شده بود.کاستی در آن یاد ننمود جز آن که فرمود: «دوست ندارم‏که قرآن با رنگی جز رنگ سیاه نوشته شود،همان گونه که در اولین بار نوشته‏شده است‏»(3).

این سخن،نشانه دقت و علاقه شدید امام نسبت‏به حفظ و سلامت قرآن است‏تا آن جا که در رنگ خط نیز ترجیح داده شده که به همان نحوی که اول بارنوشته شده،محفوظ و باقی بماند،تا بدین وسیله قرآن با چیزی غیر از قرآن،مانندزوائد و تحسینات اخیر،اشتباه نشود.

2.امام محمد بن علی الباقر علیهما السلام فرموده:«قرآن واحد است و از پیش گاه خدای‏یگانه و واحد فرود آمده است و این اختلافات از راویان بر آن وارد می‏شود»(4).این‏سخن،بدین معنا است که قرائت نازل شده از جانب خدا یکی است و قرآن به نص‏واحد نازل گشته است و اختلاف در روایت این نص بر حسب اجتهاد قاریان است.

1

حدیث‏بعدی،این معنا را توضیح می‏دهد:

3.امام جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام می‏فرماید:«قرآن بر حرف واحد و از نزدخدای واحد نازل گشته است‏»(5) منظور نفی قرائت‏های متداولی است که مردم آن‏هارا متواتر از پیامبر صلی الله علیه و آله پنداشته‏اند.امام چنین مطلبی را انکار می‏کند،زیرا قرآن به‏نص واحد نازل شده است.اما اختلاف لهجه‏ها(بر حسب تفسیری که از حروف‏سبعه داشته‏ایم)از طرف امام نفی نمی‏شود،چنان که در روایات دیگر آمده و قبلانقل شد.

4.سالم بن سلمه گوید:شخصی در محضر امام صادق علیه السلام آیاتی از قرآن را قرائت‏کرد و به طوری که من شنیدم، قرائت او غیر از قرائت دیگر مردم بود.ابو عبد الله علیه السلام‏به وی گفت:«از این قرائت‏خود داری کن و همان گونه که مردم می‏خوانند تو هم‏بخوان‏»(6).شاید این شخص بر حسب تفنن قراء،قرآن را به وجوه مختلف قرائت‏کرده است و از آن جا که این قبیل قرائت‏ها،به منزله بازی با نص قرآن کریم است،امام وی را نهی کرده است و دستور داده که همان قرائت معروفی را که مردم ملتزم به‏آن هستند اختیار کند،زیرا قرائت صحیح که در شریعت‏بدان امر شده،همان قرائتی‏است که هر نسلی از نسل پیش تا از پیامبر صلی الله علیه و آله و او از جبرئیل و او از خدای عز و جل،اخذ کرده است و توجهی به قاریانی که فن قرائت را همانند یک نو آوری و صنعت‏حرفه خود قرار داده‏اند،نباید کرد و تنها قرائتی که با قرائت عامه مسلمانان موافق‏باشد،باید مورد توجه قرار گرفته شود.

5.سفیان بن السمط می‏گوید:در مورد تنزیل قرآن از امام صادق علیه السلام پرسیدم،وی‏گفت:«همان گونه که آموخته‏اید، بخوانید»(7).

وی از نص اصلی که برای نخستین بار نازل شده سئوال کرده است،زیرا دیده‏است که قراء در این زمینه اختلاف دارند و امام پاسخ می‏دهد که نص اصلی همان‏است که امروز میان مردم متداول است و فرموده او(همان گونه که آموخته‏ایدبخوانید)به این معنا است که بر شما(یعنی عامه مسلمانان)واجب است قرآن راهمان گونه که خلفا عن سلف از پیامبر صلی الله علیه و آله فرا گرفته‏اید،بخوانید.

6.علی بن الحکم می‏گوید:عبد الله بن فرقد و معلی بن خنیس برای من نقل‏کردند که ما در محضر امام صادق علیه السلام بودیم و ربیعة الرای نیز با ما بود.در آن جاپیرامون فضل قرآن سخن به میان آمد.امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر ابن مسعود قرآن راطبق قرائت ما نمی‏خوانده است،گم راه بوده است‏».ربیعه گفت:گم راه؟امام علیه السلام‏گفت:«بلی، گم راه‏».امام صادق علیه السلام،اضافه کرد:«ما قرآن را طبق قرائت ابی‏می‏خوانیم‏»(8).

شاید در آن مجلس درباره قرائت‏های غیر متعارف ابن مسعود بحث می‏شده وامام علیه السلام به آنان تذکر داده که این قرائت‏ها جایز نیست و قرائت صحیح،همان قرائت‏عامه مسلمانان است و کسی که از این روش متداول عامه تخطی کند گم‏راه است،زیرا چنین کسی از روش مسلمانان که نسلا بعد نسل از پیامبر فرا گرفته‏اند،عدول وتخطی کرده است.و اگر ابن مسعود قرآن را بر خلاف روش مسلمانان قرائت‏می‏کرده است(به فرض صحت نسبت)گم‏راه است،زیرا طریق میانه، طریقی است‏که جامعه مسلمانان در آن مشی می‏کنند و کسی که از این راه میانه گام برون نهد،هرکس که باشد گم‏راه خواهد بود.

اما این گفته امام که ما قرآن را بر طبق قرائت ابی می‏خوانیم،اشاره است‏به دوران‏یک‏سان شدن مصحف‏ها در عهد عثمان که ابی بن کعب قرآن را املاء می‏کرد،وگروهی آن را بر وفق املاء او می‏نوشتند و هرگاه در مورد نص اصلی اختلاف‏داشتند، برای رفع اختلاف به وی مراجعه می‏کردند و مصحف موجود که مورد قبول‏عامه مسلمانان است.بر طبق املاء ابی بن

2

کعب است و قرائت منطبق بر قرائت‏ابی بن کعب،کنایه از التزام به چیزی است که هم اکنون عامه مسلمانان برآنند.ا] 7.صدوق از امام جعفر بن محمد الصادق و او از پدران خود علیهم السلام روایت‏کرده است که رسول الله صلی الله علیه و آله فرمود:«قرآن را با همان کیفیت عربی آن بیاموزید و از نبردر قرآن(یعنی مبالغه در اظهار همزه)بپرهیزید»(9).

امام صادق علیه السلام فرمود:«اظهار همزه به منزله اضافه کردن بر قرآن است،مگرهمزه‏های اصلی،مانند:«الخبا»در آیه(الا یسجدوا لله الذی یخرج الخبا)(10) و یا(لکم‏فیها دف‏ء)(11) و نیز(فاداراتم)(12).

در برخی نسخه‏ها کلمه‏«النبر»به زای یعنی‏«النبز»نوشته شده که اشتباه است وهمان طور که قبلا از نهایه ابن اثیر نقل شد،صحیح آن‏«نبر»است و کسائی به‏«نبر» قرائت می‏کرده است.این که در احادیث اهل بیت علیهم السلام آمده است قرآن را به کیفیت‏عربی خالص قرائت کنید(13)،از نظر علاقه شدیدی است که به حفظ لغت اصیل قرآن‏داشته‏اند و لغت اصیل،همان لغت فصیح عرب و لهجه رایج آن است،تا قرآن ازهر گونه تغییر و غلط خوانی مصون باشد و دگرگونی در آن راه نیابد.

3

پی‏نوشتها:

1- در مراکزی که نشر و پخش مصاحف و قرائات از آن جا نشات گرفته،مانند کوفه و بصره و دیگر مناطق شرق بلاد اسلامی.

2.این سخنان از کافی،تالیف ثقة الاسلام کلینی،استخراج شده است.ر.ک:به جلد دوم کافی،کتاب فضل القرآن،باب النوادر، شماره‏های 8 و 12 و 13 و 15 و 23 و 27،ص 627.

3.«لا یعجبنی ان یکتب القرآن الا بالسواد کما کتب اول مرة‏»

4.القرآن واحد نزل من عند واحد و لکن الاختلاف یجی‏ء من قبل الرواة‏»

5.«و لکنه نزل علی حرف واحد من عند الواحد».

6.«کف عن هذه القراءة اقرا کما یقرا الناس‏».

7.«اقرؤوا کما علمتم‏».

8.«ان کان ابن مسعود لا یقرا علی قراءتنا فهو ضال‏».فقال ربیعة:ضال؟فقال علیه السلام:«نعم،ضال‏».ثم قال ابو عبد الله علیه السلام:«اما نحن فنقرا علی قراءة ابی‏».

9.قال رسول الله:«تعلموا القرآن بعربیتة و ایاکم و النبر فیه،یعنی الهمز»(صدوق،معانی الاخبار،چاپ نجف، ص 237).

10.نمل 27:25.

11.نحل 16:5.

12.بقره 2:73.ر.ک:معانی الاخبار،ص 98.

13.ر.ک:وسایل الشیعه،جلد 6،ص 222،باب 30 از ابواب قرائت قرآن شماره 1