سیدعبدالعزیز طباطبائی یزدی
خاندان
خاندان طباطبایی یزدی از خانوادههای ریشه دار و شریف ایران هستند و مردان بزرگی را در دامن خود پرورش دادهاند. اصل این خاندان از «کسنویه» یزد است و اوّلین کسی که از آنها به عراق هجرت کرد، فقیه و عالم نامی، مرحوم آیةاللّه العظمی سید محمد کاظم یزدی (ره) ، است. ایشان از مراجع عالیقدر شیعه در قرن چهاردهم و از نظر جامعیت در فروع فقهی کم نظیر است. کتاب معروف او « عروةالوثقی»، تقریبا به وسیله همه مراجع بعد از خودش حاشیه خورده است. آن بزرگوار در عید مبعث 1328 ق در نجف اشرف به رحمت ایزدی پیوست. یکی از افراد بیت طباطبایی - که پسر عموی صاحب « عروة» می باشد. - آقا سید اسماعیل طباطبایی است. او که دروس عالی حوزه را در نجف اشرف فرا گرفته بود و از فضلای حوزه به شمار میرفت، به دامادی صاحب « عروة» درآمد. فرزند سید اسماعیل، مرحوم آقا سید جواد طباطبایی، پدر محقق طباطبایی است. مادر سید عبدالعزیز نیز فرزند سیداحمد طباطبایی، پسر صاحب عروة است. لذا محقق طباطبایی هم از سوی پدر و هم از سوی مادر، نواده صاحب عروه محسوب میشود.(1)
پدر محقق طباطبایی، یعنی آقا سید جواد، از چهرههای معروف علمای نجف اشرف بود.
آقا سید عبدالعزیز درباره پدر گرامی اش میگوید:
«ایشان از اهل علم، مشهور به تقوی و زهد بود... قسمت زیادی از وقت خود را مشغول نماز و نوافل بود و نصف آخر قرآن را حفظ داشت و هر روز قرائت میکرد.»(2)
سید جواد طباطبایی در سال 1363 ق برای معالجه به ایران آمد و در تهران در گذشت و در جوار حرم مطهر حضرت عبد العظیم حسنی (ع) مدفون شد.
تولّد
در بیت طباطبایی یزدی در 23 جمادی الاول 1348 ق ( چهارم آبان 1308 ش) کودکی پا به عرصه وجود گذاشت. او را سید عبد العزیز نام نهادند. بعد از دوران طفولیت به مکتب رفت و خط و قرآن و حساب و دیگر مقدمات را فرا گرفت. پس از آن به سلک طلاب علوم دینی درآمد و تحت اِشراف پدر گرامی اش مراحل آغازین دانش را طی کرد. پانزده سال داشت که همراه پدر به ایران آمد و در همین سفر پدرش در گذشت. اگر چه از دست دادن سایه مهر پدری برای او سخت بود، ولی سید عبد العزیز خیلی زود به قم رفت و مدتی مشغول تحصیل بود و از درس مرحوم آیةاللّه حاج آقا رضا صدر استفاده کرد. سال بعد به نجف اشرف و جوار آستان مولای متقیان امیر مؤمنان (ع) برگشت و در پرتو آن قبه نورانی مشغول کسب علم گردید.
اساتید
محقق طباطبایی (ره) سالیان متمادی از محضر بزرگان حوزه سترگ نجف بهرهها برد. بعضی از شخصیت هایی که وی از خرمن دانش آنها استفاده کرده است، عبارتند از:
1 - آیة اللّه العظمی سید ابوالقاسم خویی (ره) (م 1413 ق )
2 - آیة اللّه العظمی سید عبد الهادی شیرازی (ره) (م 1382 ق )
3 - آیة اللّه العظمی سید عبد الا علی سبزواری (ره) (م 1414 ق )
4 - آیة اللّه سید علی علامه فانی (ره) (م 1409 ق)
5 - آیة اللّه سید هاشم حسینی طهرانی (ره) (م 1411 ق)
6 - آیة اللّه میرزا محمد علی اردوبادی (ره) (م 1380 ق )
7 - آیة اللّه شیخ مجتبی لنکرانی (ره) (م 1406 ق)
8 - آیة اللّه شیخ صدرا بادکوبهای (ره) (م 1392 ق )
آقا عبدالعزیز طباطبایی مراتب عالی فقه، اصول، کلام و فلسفه را از این بزرگان فرا گرفت؛ ولی آنچه از دوران جوانی مورد علاقه فراوانش بود، علم کتابشناسی و بررسی و احیای میراث کهن شیعه بود.
در سالهای تحصیل او در نجف، دو شخصیت فرزانه و استوانه استوار این رشته حاضر بودند: علّامه حاج آقا بزرگ تهرانی، صاحب اثر عظیم «الذریعه» و علامه حاج شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب گرانسنگ «الغدیر». این دو بزرگوار که از چهرههای تابناک حوزههای علمیه به شمار میرفتند و خود کتابخانهای سیّار از میراث شیعه بودند، در رشد و پرورش آقا سید عبدالعزیز بسیار تأثیر گذار بودند.از همان اوان تأسیس کتابخانه عمومی حضرت امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف به وسیله مرزبان غیور حریم تشیع، علامه امینی (ره) ، محقق طباطبایی در آنجا مشغول تحقیق و تدوین فهرست کتابخانه شد. این امر باعث انس و ارتباط مداوم با علامه امینی گردید. در همین سالها محقق طباطبایی برای شناسایی نُسَخ خطی، کتابشناسی و سایر ظرایف و دقایق این رشته، با علامه عالیقدر حاج آقا بزرگ تهرانی (ره) مراوده مستمر داشت.
سید عبد العزیز از سه نفر از بزرگان اساتید خود نیز دارای اجازه نقل روایت بود که عبارتند از حضرات آیات: سید ابوالقاسم خویی ؛ سید عبدالهادی شیرازی و علامه آقا بزرگ تهرانی (ره) .
مهاجرت به ایران و ادامه فعالیتهای علمی
محقق طباطبایی در سال 1396 ق (1356 ش) به علت فشارهای رژیم عراق به ایرانیها، به میهن آباء و اجدادی خویش مهاجرت کرد و در جوار نگین شهر قم، حضرت فاطمه معصومه (س) ، اقامت گزید. حضور ایشان در حوزه مقدس قم برای فضلا و محققین بسیار مغتنم و نیک بود و خیلی زود شمع جمع اهل قلم گردید. اخلاق پاک و روحیه بی آلایش، سخاوت علمی، تواضع و محبت آن عزیز باعث ارادت و علاقه مضاعف شاگردانش به او میشد.حافظه بسیار خوب، اخلاص و عشق به نشر آثار اسلامی، تجربه عملی و معاشرت طولانی با اساتید و اهل فن، از محقق طباطبایی دانشمندی جامع پدید آورده بود، به طوری که هر کسی از محضرش بهرهای میبرد. علاوه بر محققین و شاگردان، مؤسسات تحقیقاتی و علمی نیز از تجربه و تخصّص او بی نیاز نبودند. مراکزی همچون: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، دایرة المعارف بزرگ اسلامی و... با ایشان ارتباط داشتند و آثار زیادی با نظارت و همکاری مستقیم وی تحقیق و چاپ شد. بر اساس فهرستی که فرزند گرامی شان، آقای سید محمد طباطبایی، تهیه کردهاند، تعداد 94 عنوان کتاب با استفاده از راهنماییها و یادداشتهای محقق طباطبایی تحقیق شد که در مقدّمه این آثار بدین نکته اشاره شده است.(3)
علامه محقق طباطبایی همچنین در مجامع و همایشهای علمی مختلفی شرکت میجست و در بسیاری از آنها مقالاتی نیز ارائه مینمود. از آن جمله به کنگره علاّمه شریف رضی در 1406 ق در تهران، کنگره هزاره شیخ مفید در 1413 ق، در قم، کنگره امام حسین (ع) در 1404 ق در لندن و کنگره امام علی (ع) در 1406 ق در لندن، میتوان اشاره نمود.
محقق طباطبایی و فهرست نگاری
آقا عبدالعزیز طباطبایی را بدون شک باید از نامدارترین کتاب شناسان و نسخه شناسان عصر اخیر به شمار آورد. از اوان نوجوانی علاقه وافری به فهرست نگاری و کتابشناسی نشان میداد و چنان که خود فرمودهاند، در سن هشت یا نه سالگی کُتُب کتابخانه مدرسه سید (ره) را در نجف اشرف در دفتر کوچکی فهرست کردند. این دفتر اولین فهرستی است که ایشان تهیه نمود.(4)
در دوران جوانی درک محضر کتابشناس شیعه، علامه آقا بزرگ تهرانی (ره) و 25 سال ارتباط با وی، تبحّر و تخصّص ویژهای به آقای طباطبایی بخشیده بود و شاید بتوان او را یادگار و وارث علمی صاحب «ذریعه» در قم دانست.
ایشان فهرستهای زیادی را از نُسَخ خطی داخل و خارج کشور تهیه کرد که در بخش آثار به آنها اشاره خواهیم کرد.
محقق طباطبایی در مورد فهرست نگاری در ایران فرمودهاند:
«در ایران، در کل بسیار خوب است ؛ و من مکررا گفتهام که هیچ کشور دیگری به اندازه ایران، فهرست تهیه و چاپ نکرده است.»
ایشان در مورد زبان فهرستها گفتهاند:
«به نظر من بهتر است که فهرست به زبان کتابها باشد؛ مثلاً کتب عربی به زبان عربی و کتابهای فارسی به زبان فارسی فهرست شوند.»
مرحوم طباطبایی درباره فهرست نگاری کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نیز ضمن تجلیل، فرمودهاند:
«کار اشتباهی که انجام شده فهرست موضوعی است؛ زیرا کتابخانهای را که دائماً در حال رشد است نمیتوان به صورت موضوعی فهرست کرد، بلکه باید کتابها را شمارهای فهرست کرد.»(5)
پدر پیر پژوهش در نگاه هنرشناسان
همه کسانی که با محقق طباطبایی (ره) آشنایی داشتند به صفای روح او و خلوص و ارادت ایشان به مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و همچنین تبحّر و تخصّص او در کتابشناسی شیعه، اذغان دارند.
استاد فرزانه حضرت آیة اللّه آقا موسی شبیری زنجانی - دامت برکاته - درباره آقا سید عبد العزیز میفرمودند:
«سه نکته در مورد ایشان قابل ذکر است: اوّل این که تسلط او بر کتابشناسی اسلامی جای شک و شبهه نبود، به صورتی که اگر نگوییم بی نظیر، مسلّم کم نظیر بود؛ دوم این که اهل مسامحه و تعارف در تعبیر نبود و مطالبی که نوشته است با توجه به پشتوانه تحقیق ایشان قابل اعتماد و اعتنا است و سوم این که اگر میفهمید کسی اهل استفاده و تحقیق است، با عشق تمام و با سخاوت و سماحت به او کمک میکرد.»(6)
علامه محمد تقی جعفری (ره) در مورد تواضع و فروتنی او فرمودهاند:
«از محاسن با اهمیت شخصیت آن مرحوم، که متاسفانه تا حدودی کمیاب است، این بود که معمولاً در صدد ابراز معلوماتِ وافری که اندوخته بود برنمی آمد. اگر کسی روزها با آن بزرگوار همنشینی میکرد نمیتوانست از کمیت معارفی که در درون داشت، اطلاع پیدا کند.»(7)
استاد محمد تقی دانش پژوه (ره) نیز چنین فرمودهاند:
«هیچ آخوندی مثل او چنان پراطلاع ندیده بودم.»(8)
و استاد عبدالحسین حائری نیز درباره میزان تسلط وی نوشتهاند:
«در باب تسلط ایشان باید گفت که از مسلمترین امور که جای شک در آن نیست، تسلط کامل ایشان بر میراث فرهنگی مخطوط اسلام و تشیع است.»(9)
از خصوصیات بارز آن بزرگوار سماحت و سخاوت وی در کمک به پژوهشگران و شاگردان بود که همه کسانی که از او استفاده کردهاند، به این خصیصه اشاره میکنند. آقای صحتی سردرودی در این باره نوشتهاند:
«هرگز فراموش نمیکنم آن شبی را که استاد برای معالجه میخواست چند صباحی به تهران رود و من بی خبر از همه جا، سر در کتاب و دفتر فرو برده بودم و مینوشتم که دیدم استاد خم شد و کلیدهای خانه را پیشم نهاد و گفت: ما عازم تهرانیم و در خانه کسی نیست. کتابخانه در اختیار شماست، هر وقتی از شبانه روز که خواستی میتوانی بیایی و مطالعه کنی؛ و اگر هم خواستی میتوانی به خانه خود تلفن بزنی و همین جا بمانی و شبانه روز به تحقیق بپردازی.»(10)
وفات
با وجود آن که علامه طباطبایی در اواخر عمر از ناراحتی قلبی رنج میبرد، ولی کار و تلاش را رها نکرد و همچنان به فعالیتهای علمی خود ادامه میداد. تا این که روز دوشنبه 6 ماه رمضان 1416 ق به علت نارسایی شدید قلبی در بخشccu بیمارستان آیة اللّه العظمی گلپایگانی (ره) بستری شد و ساعت 2 بامداد روز بعد، یعنی 7 رمضان المبارک 1416 (18 اسفند ماه 1374)، مرغ روح آن عزیز کالبد تن را رها نمود و به ملأ اعلی پر کشید.
عصر همین روز پیکر پاک او در میان موج تألّم، تأثّر و ناباوری هزاران نفر از دوست داران و ارادتمندان و شاگردانش از مسجد امام حسن عسگری (ع) به سوی حرم حضرت معصومه (س) تشییع شد. پس از اقامه نماز به وسیله حضرت آیة اللّه آقا موسی شبیری زنجانی - دامت برکاته - ، در جوار بارگاه ملکوتی کریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه (س) ، در حجره 14 صحن بزرگ به خاک سپرده شد. در واقع با دفن این محقق فرزانه، کتابخانهای وسیع در گوشهای از حرم مدفون گشت.
آثار و تألیفات
اگر چه چندین سال است که از فیض حضور آن محقق سخت کوش محروم شدهایم، ولی آثار جاوید او هماره عطر وجودش را در دل و جان مؤمنان زنده خواهد ساخت. فهرست مختصر تألیفات و نوشتههای ایشان بر اساس مقاله «خزان در گلشن تحقیق»(11)، اثر فاضل ارجمند جناب صدرایی خویی - که خود از ارادتمندان و شاگردان محقق طباطبایی است. - به شرح ذیل میباشد.
آثار ایشان را میتوان به هفت بخش تقسیم کرد:
الف) آثاری که در تکمیل تألیفات استادشان علامه تهرانی تألیف نمودند
مثل «مستدرک الذریعه»، «اضواء علی الذریعه»، «مهذّب الذریعه»، «معجم اعلام الشیعه»، «تعلیقات علی طبقات اعلام الشیعه» و «تنظیم و تصحیح نقباء البشر».
ب) آثاری که در تکمیل تألیفات استادشان علامه امینی تألیف نمودند
مانند «علی ضفاف الغدیر» در تکمله الغدیر و «انباء السماء برزیة کربلا» در تکمیل سیرتنا و سنتنا.
ج) تحقیق و تصحیح آثار بزرگان
مانند «فهرست منتجب الدین»، «الاربعون المنتقی من مناقب المرتضی»، «عقدالدرر فی اخبار المهدی المنتظر»، «مقتل امیرالمؤمنین (ع) از ابن ابی دنیا»، «مناقب امیرالمؤمنین (ع) از احمدبن حنبل»، «ترجمه امیرالمؤمنین (ع) از تاریخ دمشق»، «ترجمه امام حسن و امام حسین (ع) از طبقات ابن سعد» و...
د) فهرست نُسَخ خطی
مانند «فهرست کتابخانه امیرالمؤمنین (ع) در نجف اشرف»، «فهرست نسخ خطی آستان قدس رضوی»، «فهرست نسخ کتابخانه علامه طباطبایی در شیراز»، «فهرست نسخ کتابخانه سید محمد علی قاضی طباطبایی در تبریز»، «فهرست نسخ کتابخانه فراز عبدالقادر گیلانی در بغداد»، «فهرست نسخ کتابخانه ثقة الاسلام در تبریز» و...
ه ) کتابنامهها
از جمله «اهل البیت فی مکتبة العربیة»، «الغدیر فی التراث الاسلامی»، «حیاة الشیخ المفید»، «مکتبة العلامة الحلّی»، «فی رحاب نهج البلاغه»، «مخطوطات اللغة العربیه»، «فهرست تصانیف کراجکی» و...
و) یادداشتها و مطالب منتخب از کتابخانهها که در سفرهای ایشان تنظیم شده است
مانند «نتایج الاسفار»، «قید الاوابد و جمع الشوارد»، «فهرست نسخههای منتخبه از کتابخانههای ترکیه»، «فهرست نسخ خطی منتخب از حجاز»، «فهرست نسخ منتخب از کتابخانههای تبریز» و...
ز) سایر آثار
مثل «الحسین (ع) والسنة»، «المهدی (ع) فی السنة النبویة»، «حیاة الشیخ یوسف بحرانی»، «شخصیت علمی و مشایخ شیخ طوسی» و....
علاوه بر آثار مذکور، مقالات متعددی نیز از آن فقید در مجله وزین «تراثنا» به چاپ رسیده است. برای شناخت دقیق و تفصیلی آثار ایشان میتوان به جلد اول یادنامه مراجعه نمود.
پینوشتها:
1 - الغدیر فی النراث الاسلامی، ص 233.
2 - المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی، ج 1، ص 350 - 348.
3 - همان، ج 3، ص 1135 - 1090.
4 - همان، ص 1223.
5 - همان، ص 1223 - 1219.
6 - مصاحبه نگارنده با معظم له.
7 - المحقق الطباطبائی فی ذکراه السنویة الاولی، ج 3، ص 1030.
8 - همان، ص 1036.
9 - همان، ص 1039.
10 - «پدر پیر پژوهش زنده است» محمد صحتی سردرودی، هفته نامه گلستان قرآن، ش 6، ص 35.
11 - «خزان در گلشن تحقیق» علی صدرائی خوئی، فصلنامه وقف میراث جاویدان، ش 12 - 11.
منبع: www.hawzah.net
نظر شما