فهرست عناوین

قرآن، کتاب وحیانى اسلام، افزون بر اینکه فراسوى عالم مادى و محسوس و آینده حرکت انسان و جوامع بشرى را مى‏نمایاند، چگونه بودن و شیوه زیست انسان‏ها در حیات فردى، اجتماعى و زندگى این جهانى را نیز (به گونه‏اى که سعادت تمام جانبه بشر را در پى داشته و از شقاوت و سقوط در ورطه بدبختى و گمراهى رهایى بخشد) مى‏آموزد.

از آن روى که سعادت و شقاوت بر پایه دریافت‏ها و معرفت شخصى هر کسى استوار است و انسان نمى‏تواند و نباید بر پاى بست معرفت و چگونگى شناخت دیگرى، رفتارها، کنش‏ها و در نتیجه سعادت و شقاوت خود را بنا نهد. رهیافت به آموزه‏ها و راهبردهاى سعادت آور قرآن، باید از رهگذر تفکر و اندیشیدن بى‏واسطه و مستقیم یکایک افراد به معارف قرآن و بار انداختن تدبرگرانه بر ساحل این کتاب آسمانى صورت پذیرد. نزول قرآن به زبان و گویش بشرى و عرضه حقایق والا و دور از دسترس حواس بشرى، در سطح اندیشه همگانى و مردمى نیز از همین منظر قابل فهم است، تا هر یک از انسان‏ها که دغدغه سعادت واقعى خویش را در سر بپروراند و در هر برهه‏اى از تاریخ و در هر نقطه‏اى از زمین و زیستگاه‏هاى آدمیان که قرار داشته باشد، امکان بهره‏ورى مستقیم از قرآن، براى او، مسیر باشد.(1) گو اینکه در این میان، صاحبان دانش افزون‏تر و تعقل نیرومندتر به ژرفناهاى عمیق‏ترى از کلام الهى، دست مى‏یازند، امّا این هرگز به معناى در دسترس نبودن جنبه‏هاى هدایت‏گرانه قرآن، براى عموم انسان‏ها نیست. چنان که وارد شوندگان بر کناره اقیانوس - هر چند با تفاوت بسیار - هر کدام به فراخور ظرفیت و فسحت پیمانه خویش، سهمى و بهرى بر مى‏گیرند، و هیچ کسى بدون نصیب باز نمى‏گردد، مگر اینکه خود نخواهد و اعراض کند و یا پیمانه او لبریز و مالامال مظروف دیگرى باشد. «افلا یتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها» (محمد 24)

آیا آنها در قرآن تدبر نمى‏کنند یا بر دلهاشان قفل نهاده شده است.

با این همه و بدان سبب که معارف بلند وحیانى و قرآنى در سطوح و لایه‏هاى مختلف و تو در توى معناى گنجانده شده زبان نزول قرآن آکنده از آرایه‏هاى بسیار ادبى، بلاغى و هنرى و به زبان عربى است، مردمان غیر عرب از همان اوان نزول قرآن، با مشکل فهم زبان و تعالیم قرآن، رویارو بوده و هستند براى رفع این مشکل، دو راهکار ممکن بوده و چه بسا در پیش گرفته شد، نخست اینکه جوامع مسلمان غیر عرب، زبان عربى را در سطح فراگیر بیاموزند، هم از باب تیمّن و تقدس و هم از سر ضرورت و ناگزیرى. امّا این راهبرد به دلایل بایسته و نبایسته چندى ره به جایى نبرد و معضل دست یابى به آموزه‏هاى قرآن به صورت عمومى و مستقیم پا برجا ماند. دلایلى مانند قطع ارتباط ملّت‏ها با پیشینه و میراث تمدنى و فرهنگى ایشان، ملى گرایى عربى و غیر عربى، تجزیه قلمرو حاکمیت اسلامى، استبداد و استعمار که هر دو، با انگیزه‏هاى متفاوت، وحدت زبان امت اسلامى را مایه یگانگى و نزدیکى بیشتر آنان و مانع ادامه گسترش سلطه خویش مى‏انگاشتند.

1

راهکار دوم، تفسیر، ترجمه و برگردان متن قرآن به زبان‏هاى غیر عربى بود که آن نیز به نوبه خویش با موانع بسیارى مواجه بود، از جمله اینکه از منظر تاریخى، «قول به منع ترجمه قرآن همزمان با فتواى مسیحیان عرب و استعمار در بلاد اسلامى است... آنان سعى کردند که به هر وسیله‏اى مسلمانان را مسیحى کنند؛ از این رو به فرستادن مبلّغ در لباس‏هاى گوناگون اکتفا نکردند، بلکه حتى تدریس زبان عربى را در مستعمره‏هاى عربى مانند شمال آفریقا ممنوع کردند، و ظاهر امر این است که خواستند با جلوگیرى از ترجمه قرآن به زبان‏هاى دیگر، اسلام را در محاصره قرار دهند؛ زیرا مسلمانان غیر عرب، با زبان عربى آشنایى نداشتند و ترجمه قرآن را به زبان‏هایى که مى‏دانستند، نمى‏یافتند و میدان براى ادیان دیگر خالى بود(2)...«

امّا از آنجا که راهکار ترجمه و تفسیر قرآن، هم مى‏توانست راه ورود مسلمانان غیر عرب زبان به قلمرو فهم قرآن را بگشاید و هم بین میراث فرهنگى و تمدن‏هاى پیش از اسلام ملت‏هاى غیر عرب با نسل‏هاى بعدى آنان جدایى نیفکند. - و احیاناً عوامل دیگر - مقبولیت عام و ماندگار پیدا کرد و هم اکنون ترجمه و تفسیر قرآن را مى‏شود به تمام زبان‏هاى زنده دنیا سراغ گرفت.

2

2 - پیوست تاریخى ترجمه و تفسیر

درباره نخستین برگردان عربى به فارسى، گفته شده است:

«تاریخ ترجمه از عربى به فارسى را بى گمان باید از ترجمه‏هاى قرآن، آغاز کرد، سبب آن است که اولاً هیچ ترجمه‏اى را در زبان فارسى درى، نمى‏توان قاطعانه کهن‏تر از ترجمه قرآن کریم دانست»(3)

اما در اینکه اول بار، ترجمه قرآن به فارسى انجام یافته است یا تفسیر قرآن، دو دیدگاه قابل یاد است، دیدگاه نخست که پاره‏اى از گزارش‏ها از آن حکایت مى‏کنند، بر آن است که؛ ایرانیان به سلمان فارسى، نامه نوشتند که سورة حمد را براى ایشان ترجمه کند، چون آن ترجمه به دست ایشان رسید، همان را در نماز خواندند(4)، در روایت دیگر آمده است که سلمان، ترجمه خویش را بر رسول اکرم‏صلى الله علیه وآله عرضه کرد و آن حضرت، عیبى در کار او ندید.(5)

شاهد بر درستى این روایات دو مطلب مى‏تواند باشد:

یک. در تاریخ بخارا آمده است: «مردمان بخارا در اول اسلام در نماز، قرآن به پارسى خواندندى».(6)

دو. با تأمل در ترجمه تفسیر طبرى به فارسى که در قرن چهارم هجرى، صورت پذیرفته است، این نکته به دست مى‏آید که فارسى زبانان آن روز، طى سه قرن گذشته با ترجمه‏هاى پراکنده قرآن به فارسى، دست‏کم به صورت شفاهى، انس و آشنایى داشته‏اند، چه در این ترجمه، کمتر واژه قرآنى مى‏توان یافت که معادل استوار فارسى برایش نیافته باشند، چنین فرایندى بى گمان، زمانى طولانى و پیشینه دراز کار برابر سازى در درون عرف و جامعه زبان مقصد را لازم داشت.

در دیدگاه دوم، برگردان قرآن به فارسى به نیمه اوّل قرن چهارم هجرى برمى‏گردد که از سوى گروهى از عالمان دینى و ماوراءالنهر انجام پذیرفت، این گروه با پیشنهاد امیر خراسان منصوربن نوح سامانى (366 - 350 ق( تفسیر «جامع‏البیان فى تفسیر القرآن» نگاشته محمد بن جریر طبرى (310 - 224 ق( را به زبان فارسى برگرداندند و هم از این پس بود که حرکت ترجمه و تفسیر قرآن به فارسى، فزونى گرفت؛ زیرا که مانع شرع و عرفى برگردان قرآن از زبان اصلى عربى - به دیگر زبان‏ها، برداشته شده بود. گواه درستى این دیدگاه مى‏تواند این باشد که اگر پیش از ترجمه تفسیر طبرى، کاربرگردان قرآن به فارسى، هر چند در حد اندک و محدود به ترجمه تفسیر سوره حمد به وسیله صحابى بزرگ پیامبرصلى الله علیه وآله سلمان فارسى (که بى‏تردید بدون صواب دید رسول خدا به چنین اقدامى دست نمى‏زد) آغاز یافته بود، نیازى بدین نمى‏افتاد که امیر خراسان براى ترجمه تفسیر طبرى، علماى دینى ماوراء النهر را گرد آورد و از ایشان بپرسد که: «روا باشد که ما این کتاب را به زبان پارسى گردانیم؟»(7)

گذشته از درستى و نادرستى هر یک از دو دیدگاه پیش گفته، اگر دیدگاه نخست را بپذیریم، نتایج و آثار زیر، بر آن مترتب مى‏شود:

یک. قرآن و کلام وحیانى الهى براى نخستین بار از زبان اصلى خویش (عربى) به فارسى برگردانده شده است.

دو. قرآن، نخستین متن عربى است که به فارسى ترجمه شده است.

سه. تاریخ ترجمه قرآن به فارسى، بر تاریخ برگردان تفسیر قرآن به فارسى و یا تفسیر متن قرآن، به فارسى قرن‏ها (- حدود سه قرن -) پیشى مى‏گیرد. زیرا به اتفاق همگان، اولین تفسیر قرآن به پارسى ترجمه تفسیر طبرى به فارسى است.

3

ولى بر پایه دیدگاه دوم، تاریخ ترجمه قرآن به فارسى و تاریخ تفسیر قرآن به فارسى همزمان خواهد بود؛ چه اینکه تفسیر طبرى برگردان شده به فارسى، مشتمل بر ترجمه آیات قرآن بوده است.

3 - روند رو به رشد ترجمه و تفسیر

مسیر تاریخى ترجمه و تفسیر قرآن، پژوهنده را به این فرآیند رهنمودن مى‏گردد که این هر دو از حالت انقباض و بستگى رو به انبساط و گستردگى نهاده بوده است، نخستین ترجمه‏هاى قرآن را ترجمه‏هاى تحت اللفظى و واژگانى تشکیل مى‏دهند، برگردانندگان ترجمه و تفسیر طبرى با اینکه مترجمان چیره دست و آشنا به زبان مبدأ و مقصد و برابرهاى هر دو زبان بوده‏اند، با این حال در ترجمه خویش، صلاح کار، در آن دیدند که از رساندن پیام زبان مبدأ به زبان مقصد تا حد زیادى، چشم بپوشند و تنها به یافتن معادل و برابرهاى فارسى بسنده کنند از این رو «بسیارى از ترجمه‏هاى کهن، بلکه شاید بتوان گفت تمامى آنها، به شکل تحت اللفظى انجام مى‏گرفته است»(8)

و این روند تا قرون معاصر ادامه یافت - گو اینکه ترجمه قرآن به سایر زبان‏ها نیز سیر مشابه داشته است -

چند دهه اخیر شاهد نوع تحول به سمت ترجمه معنایى و احیاناً ترجمه آزاد و تفسیرى بوده است، چندان که اینک شمار کمترى از مترجمان را مى‏شود سراغ گرفت که به شیوه ترجمه بسته و حرفى اقدام کنند، و این، گویا از جمله بدین سبب بوده است که از یک سو بر اثر تکرار ترجمه قرآن به زبان‏هاى دیگر از احساس گناه انگارى ترجمه قرآن، کاسته شده و از سوى دیگر، جابه‏جایى و دگرشدن مصادیق و مفاهیم قرآنى، ضرورت رویکرد به ترجمه معناى و محتوایى واژگان را بر تابیده است؛ بدان سان که در ترجمه سایر متون مقدس نیز همین عامل، تأثیرگذار بوده است. برتراند راسل (1970-1872 م) درباره ترجمه سخنى از عیسى مسیح‏علیه السلام مى‏گوید:

«مسیح مى‏گفت، شما مى‏بایست همسایگان تان را نیز به اندازه خود دوست بدارید و هنگامى که از او پرسیدند، همسایگان، چه کسانى هستند، او در جواب‏شان گفت: هر سامرى خوب همسایه شما است. اما امروزه اگر بخواهید همین سخن مسیح را به صورتى که منظور گوینده بوده درک کنید باید الفاظ «آلمانى» و یا «ژاپنى» را به جاى سامرى بگذارید.»(9)

گویى از همین سبب، در آغاز، تفسیر را به عنوان بخشى از حدیث تدوین مى‏کردند و در حدود نیمه دومّ قرن سوم بود که تفسیر قرآن به صورت جداگانه و کتاب‏هاى مستقل درآمد و از اواخر دوره امویان و روزگار حکومت عباسیان، شیوه و اسلوب تفسیر قرآن رو به تحول و گستردگى افزون‏تر گذاشت و این روند رو به رشد با پدیدآیى تفسیرهاى عقلى، اجتماعى سیاسى، فلسفى و علمى در قرن چهارده که پاره‏اى از مصلحان و بیدادگران دینى و اجتماعى به کار تفسیر قرآن روى آوردند، بازترین و گسترده‏ترین شکل تفسیر قرآن را به تجربه نشست.(10)

4

4 - گسست و پیوست مفهومى و کارکردى ترجمه و تفسیر

ترجمه و تفسیر هر دو در مفهوم کشف، آشکار ساختن، باز کردن و پرده برداشتن، اشتراک و همنشینى دارند، ولى براى پرده‏بردارى و کشف معناى یک متن، دست‏کم دو مرحله مى‏توان تصور کرد؛ یک مرحله پرده برداشتن از معناى لغوى لفظ است، معناى لغوى متن براى کسى که آشنا به زبان باشد - جز در مواردى اندک - پوشیده نیست، اما براى غیر اهل زبان در حجاب و پوشش قرار دارد، از این‏رو نیازمند کشف و آشکار ساختن معنى است، این فرآیند، پایین‏ترین سطح ترجمه را که به آن ترجمه لفظ به لفظ یا ترجمه لغوى نیز گفته مى‏شود، تشکیل مى‏دهد و تنها براى غیر آشنایان به یک زبان، به چنین ترجمه‏اى نیاز مى‏افتد. از مهم‏ترین شاخصه‏هاى این گونه ترجمه یکى آن است که لفظ زبان مبدأ اساس و محور برگردان است و دیگر اینکه هدف و غایت مترجم، انتقال معانى الفاظ است تا انتقال پیام و معارف نهفته در وراى الفاظ و مجموعه واژگان و کلمات، متن بر گردان شده.

مرحله دیگر کشف و آشکار سازى، فهم و فهماندن یک متن است، زیرا چنان که گفته شده است: «فهمیدن یک متن، غیر از درک معناى لغوى آن است و ممکن است شخصى سخنى را بشنود یا متنى را بخواند، ولى آن را نفهمد»(11) فهم متن، بردانستن معناى لغوى الفاظ و واژگان تکیه دارد، امّا دانستن مدلول‏هاى لغوى لزوماً به فهم و آگاهى از متن، نمى‏انجامد، از این رو «فهمیدن هر متنى موقوف به تفسیر آن است».(12)

بر پایه آنچه آمد، رابطه کارکردى ترجمه و تفسیر بسیار اندک و محدود به سطح است به این معنى که مترجم در سطح رویین و کشف معناى لغوى بار مى‏اندازد، حال آنکه مفسّر، به لایه‏هاى ژرف‏تر و اندرونى‏تر ره مى‏سپارد و دست یازیدن به پیام و معارف نهفته در وراى الفاظ و مفاهیم لغوى را مقصد و غایت خویش مى‏شناسد، ولى در گونه دیگر از ترجمه که از آن به ترجمه محتوایى و معنایى یاد مى‏شود از آن‏رو که هدف مهم و بنیادین آن کشف و ارائه محتواى متن است، رابط ترجمه و تفسیر کاملاً عکس صورت پیش گفته را به خود مى‏گیرد، چه هر گاه مترجم، در صدد القاى پیام و معناى زبان مبدأ براى مخاطب باشد پیشاپیش باید خود، مفهوم متن را دریافته و فهم کرده باشد تا بتواند آن را براى دیگران تفهیم کند و این بدان معنى است که تفسیر متن، پیش درآمد و مقدمه ترجمه معنایى و محتوایى است.

و مترجم از معبر تفسیر به ترجمه مى‏رسد، و ترجمه متن در این حالت، همان چکیده و عصاره تفسیر است؛ با پیچیدگى‏ها و دشوارى‏هاى افزون‏تر؛ از جمله اینکه:

1 - دریا را باید در سبو جاى داد و آنچه را که با بسط و تفصیل بسیار در قالب تفسیر مى‏شود بیان کرد، باید در چارچوب چند واژه و جمله انسجام بخشید و جانشین آن همه قرار داد.

2 - در تفسیر متن، گاه یک واژه را با چند واژه و یا جمله تفسیرى و توضیحى مى‏توان تعبیر کرد و کسى هم بر مفسر خرده نمى‏گیرد، حال آنکه در ترجمه - هر چند معناى - فراخناى مجال بدین پیمانه نیست، مترجم باید فربه‏ترین و نزدیک‏ترین معادل معنایى را که هم گویاترین و هم گزیده‏ترین باشد برگزیند و این، امکان افتادن در خطا و لغزش را صد چندان مى‏کند.

5

3 - در چنین ترجمه‏اى، مترجم، به همه دانش‏ها، ابزارها و پیش نیازهاى علمى و ذهنى مفسر باید آراسته باشد، افزون بر چیزهاى دیگرى چون آگاهى کامل به زبان مقصد.

گو اینکه میان این نوع از ترجمه و تفسیر متن، فرآیندهاى مشترک نیز سراغ مى‏رود، مانند اینکه در صورت لغزش و خطا در فهم، اولاً: نسبت دروغ و غیرواقعى به خداوند داده شده و مصداق افترا بستن به خداوند که بدترین و بزرگ‏ترین گناه و ظلم به خداوند به شمار مى‏رود، خواهد بود.

دوم اینکه: خود به بیراهه رفته و دچار ضلالت و گمراهى شده است.

سوم اینکه: سبب گمراهى و انحراف شمارى از دینداران و متدینان شده است.

6

5 - نقش همسان پیش باورها در فرآیند ترجمه و تفسیر

هر مفسر و مترجمى به تناسب نوع نگاه خویش به متن مورد ترجمه و تفسیر و تحت تأثیر دانسته‏ها و دریافت‏هاى پیشین کلامى، فقهى، ادبى و... که ارتباط هر چند پنهان از نظر با متن مورد تفسیر و ترجمه دارد، ترجمه و تفسیر روشمند خلق مى‏کند، زیرا تفاوت معلومات و نوع گرایش مترجمان و مفسران، سبب تفاوت فهم آنان از نص - به گونه ناخواسته - مى‏شود و بر اثر آن، ترجمه‏ها و تفسیرهاى گوناگون پدید مى‏آید و البته رهیافت‏ها و نگرشهاى مشترک - که بسیارند - سبب تشابه و همسانى ترجمه‏ها و تفسیرها مى‏گردد. تأثیر نوع نگاه مترجم و مفسر به متن مورد ترجمه و تفسیر را کارل پوپر (K.R.POPPER)(متولد 1902) به هنگام بررسى شرح‏ها و ترجمه‏هاى که از آثار افلاطون (427.ق.م.) صورت پذیرفته است، چنین بیان مى‏کند:

«عشق به ساختن یک چهره خیالى و کمال مطلوب از این فیلسوف آرمان گرا، نه تنها در تفسیرات مفسران آثار افلاطون اثر مى‏گذارد، بلکه به ترجمه آثار او نیز سرایت مى‏کند. مثلاً برخى از گفته‏هاى تند افلاطون با وجهه نظر فلان مترجم درباره اینکه یک فیلسوف انسان دوست، چگونه باید حرف بزند، جور در نمى‏آید و لذا آن مترجم این گفته‏هاى افلاطون را یا نمى‏فهمد یا اگر بفهمد لحن ملایم به آنها مى‏دهد.»(13)

این تأثیر در متون چند ضلعى (داراى آرایه‏هاى بلاغى، ادبى، هنرى و...) و چند پهلو و چند وجهى از منظر معنایى، و فرا تاریخى (زمان و مکان) به سان قرآن، بسیار گسترده‏تر و آشکار، بستر پیدایى و امکان بروز و ظهور دارد، دقیقاً از همین رهگذر است که آورنده وحى قرآن (پیامبرصلى الله علیه وآله) امامان معصوم‏علیه السلام و پس از آن اصحاب تابعان و قرآن پژوهان بعدى، تفسیر قرآن را بر دو گونه‏ى تفسیر بایسته و روا و تفسیر نبایسته و ناروا تقسیم کرده و شرایط و پیش داشته‏هاى علمى، اخلاقى و اعتقادى را براى فهم درست متن قرآن ضرورى انگاشته‏اند. چنان که در ترجمه قرآن نیز بایدها و چارچوب‏هایى را در نظر گرفته‏اند.

نمونه‏هاى تأثیر گذارى پیش فرض‏ها و گرایش‏هاى مفسر بر تفسیر قرآن، چندان فراوان است که نیاز به ذکر شاهد ندارد. پى کاوى آیات مربوط به هستى شناختى و وظیفه شناختى در تفاسیر موجود بى هیچ تأملى گویاى این حقیقت است. اما در ترجمه قرآن با اینکه حوزه مانور آراء و اعمال نظرها بسى محدودتر است و مترجمان در پاسداشت مدلول مطابقى آیات و برابر سازى زبان مبدأ و مقصد کوشش بسیار دارند، باز هم ساحت ترجمه از آسیب تأثیر پذیرى و تأثیرگذارى رهیافت‏ها و تمایلات پیشا ترجمه مترجمان به دور و مصون نمانده است، نمونه‏هاى زیر بخشى اندک از این واقعیت را مى‏نمایاند. 1 - «وشددنا ملکه و آتیناه الحکمة و فصل الخطاب» (ص 20)

و محکم کردیم پادشاهى او را و دادیمش حکمت و سخن واضح.(14)

شاه ولى الله دهلوى (1176 - 1114 ق) پس از آنکه آیه مبارکه را به صورت پیش گفته ترجمه مى‏کند در حاشیه مى‏آورد:

مترجم گوید: که داودعلیه السلام 99 زن داشت، مع هذا زن دیگر که در خطبه شخصى یا در نکاح او بود درخواست کرد، خداى تعالى فرشتگان را به جهت تنبیه داود به شکل خصوم مشتمل ساخت اشارت به این قصه است در این آیات. و الله اعلم)(15)

7

گذشته از اینکه ترجمه «فصل الخطاب» به «سخن واضح» به قرینه آیات بعدى، چندان درست نمى‏نماید بلکه همان‏گونه که بسیار دیگر از مترجمان گفته‏اند، ترجمه درست آن، شیوه‏اى از داورى است یاد کرد. حاشیه از سوى مترجم به این منظور انجام پذیرفته است که پیام اصلى آیه مبارکه را ترجمه حرفى نتوانسته است منتقل کند. از این رو به حاشیه و تعلیق نیاز افتاده تا مفهوم و پیام اصلى را به مخاطب برساند.

حال آنکه نه در خود آیه مبارکه و نه در آیات پس از آن، دلالت و رد پاى روشن و پیدا به این قصه دیده نمى‏شود، فهم دلالت آیه بر این داستان، افزون بر الهام‏گیرى از روایات اسرائیلى بر آیند پیش فرض و تفکر کلامى و نگاه ویژه‏اى است که برخى از فرقه‏ها اسلامى در باره عصمت پیامبران الهى دارند.

نمونه دیگر است، از همین رویکرد، سخن دهلوى است در آیه زیر: 2 - «ولقد فتناّ سلیمان و ألقینا على کرسیّه جسداً ثم أناب» (ص 34)

که پس از ترجمه آن مى‏نویسد:

«مترجم گوید: سلیمان از امراى خود منغّص شد و به خاطر آورد که امشب با صد زن صحبت دارم و هر زنى پسرى زاید و هر یکى از شهسوارى باشد و جهاد کننده مرا احتیاج متعلق امرا نیفتد. فرشته گفت: إن‏شاءالله بگو. سلیمان سهو کرد، پس هیچ زن حامله نشد إلاّ یک زن، طفل ناقص‏الخلقت نهاد و آن طفل را بر تخت سلیمان انداختند، سلیمان‏علیه السلام متنبه شد و رجوع به رب العزت کرد. و اللَّه اعلم».(16) 3 - «و إذ قال ربک للملائکة إنّى جاعل فى الأرض خلیفة قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها و یسفک الدماء و نحن نسبّح بحمدک و نقدّس لک قال إنّى أعلم مالا تعلمون (بقره 30)

«به مردم خاطر نشان ساز که پروردگارت به فرشته‏هاى سنا گفت: مى‏خواهم در روى زمین نسلى دیگر جایگزین سازم، آماده فرمان باشید. فرشته‏ها گفتند: آیا باز هم نسل دیگر در کره زمین جایگزین خواهى ساخت که چون پیشینیان در عوض تسبیح و تقدیست تباهى بینگزیند و خون بریزند، با آنکه ما در پهنه زمین از دشت و دریا و کوهستان و صحرا تو را ستایش و تسبیح مى‏کنیم و به تقدیست زبان گشاده‏ایم؟ پروردگارت گفت: من چیزها مى‏دانم که شما نمى‏دانید.(17)

چنان که دیده مى‏شود آقاى بهبودى آیه مبارکه را بر خلاف استنباط و برداشت بیشتر یا همه تفسیرگران و مترجمان قرآن ترجمه و معنى کرده و این، مبتنى بر پیش باورهایى است که ایشان درباره چگونگى آفرینش انسان و ادوار حیات بشرى دارند مبنى بر اینکه؛ پیش از نسل کنونى بشر - فرزندان آدم و حوا، نسل دیگرى از انسان در این عالم مى‏زیسته‏اند و مقصود از خلافت انسان کنونى، جانشینى آن از نسل پیشین است. اعتراض و یا پرسش فرشتگان نیز از این حقیقت ریشه مى‏گرفت که آنان خون‏ریزى و فساد پیشگى انسانها را در گذشته دیده و آشنا بودند، هر چند که از تفاوت دو نسل اطلاع و آگاهى کامل نداشتند، آقاى بهبودى خود، از دلایل، باورها و پیش فرض‏هاى خویش چنین سخن مى‏گوید:

8

«با توجه به مفهوم خلافت، باید معناى «إنى جاعل فى الأرض خلیفة» چنین باشد: نسل کنونى بشر، موقعى بر روى زمین مستقر نشد که نسل پیشین منقرض گشته بود و چون فرشتگان الهى از نسل قبلى، جز فساد و خون‏ریزى و تبهکارى و سیه کارى چیز دیگرى مشهودشان نشده بود از این رو تجدید نسل بشر امرى شگفت و بى دلیل در نظر آنان بود و گفتند: اى پروردگار عزیز! مى‏خواهى دوباره نسل بشر را بر روى این کره خاکى مستقر سازى تا باز هم به فساد و تبهکارى بپردازند، اگر به انتظار اطاعت و تقدیس آنان هستى، ما خود از تقدیس و سپاس تو، دم فرو نمى‏بندیم...

نکته‏اى که از حیطه دانش و تجربیات فرشتگان خارج بود، این است که نسل جدید با نسل منقرض شده قبلى تفاوت کلى داشت، زیرا خداوند در نسل جدید، مکاتب تربیتى منظور کرده بود و کسانى در نسل بشر پا به عرصه وجود مى‏نهادند که تاریکى‏هاى جهالت و ضلالت را مى‏زدودند و با جدیت و اخلاص و فداکارى به تربیت و ارشاد بشر همت مى‏گماشتند...؟!

جدا از سست بنیادى هر یک از مدعیات مترجم، نمود پیش یافته‏هاى مترجمان را - اعم از پیش یافته‏هاى صحیح و سست - در کار ترجمه در این نمونه به خوبى مى‏شود دید. 4 - «وامسحوا برءُسکم و أرجلکم الى الکعبین» (مائده 6)

این آیه مبارکه را دهلوى و سایر مترجمان سنّى مذهب به شستن پاها ترجمه کرده‏اند، ولى مترجمان شیعى، آن را به مسح پا، برگردانده‏اند. این خود نشانگر نفوذ پیش باورهاى مذهبى در فهم معانى و مراد الفاظ و کلمات قرآن است و بیانگر این واقعیت که امکان دورى جستن از گرایش‏هاى مذهبى در ترجمه‏اى پاره‏اى از آیات نه تنها میسّر که از منظر فهم مذهبى روا و بایسته نیست. برخى از قرآن‏پژوهان بر این باورند که نقش و تأثیر پیش فرض‏ها در فرآیند تفسیر و ترجمه بس اندک و یا ناپیداست چه اینکه مترجم و مفسر در پى دلالت الفاظ و واژگان و پیام زبان متن است براى رهیافت به معانى الفاظ هر چند که نیاز است تا شان نزول، مقتضیات گفتارى، ادبى و سایر شرایط فهم زبان در نظر گرفته شود، امّا پس از این همه، آنچه فرا روى تفسیرگر و مترجم قرار دارد دلالت متن است که مى‏باید به جامه دیگر آراسته شود، عبور از جاده صواب آن‏گاه رخ مى‏نماید که مترجم - و نیز مفسر - از دلالت منطوق متن، پا فراتر نهد و به حوزه تأویل و تطبیق در آید، شمایى از تفاوت این هر دو را در جمله زیر مى‏توان به مشاهده نشست. «ألا له الحق و الأمر» (اعراف 54) در فهم مقصود این فراز از آیه مبارکه لازم است که معنى و مفهوم «امر» و «خلق» در لغت کاربرد زبان عربى و خود قرآن دانسته شود، مترجم و مفسر پس از مراجعه به منابع زبان شناختى و لغوى عربى، در خواهد یافت که «خلق» به معناى ایجاد و آفرینش و «امر» به معناى فرمان، فرمان روایى، تدبیر و حاکمیت است. برپایه این دریافت، باید جمله را چنین ترجمه کند:

9

«آگاه باشید که آفرینش و فرمان و حاکمیت از آن او است».

با این حال، شمارى از فیلسوفان و عارفان مسلمان، پس از آنکه جهان را بر دو گونه مجرد و مادى، تقسیم کرده‏اند از جمله در ترجمه این فراز قرآنى گفته‏اند، «خلق» یعنى جهان مجرد و «امر» یعنى جهان مادى و این هر دو نیز به خداوند تعلق دارد. واضح و پیداست که «متن» با در نظر داشت منابع لغوى و زبانى، چنین معنایى را برنمى‏تابد، بلکه این معنى تطبیقى است بر یافته‏هاى پیشینى عارفان و فیلسوفان. بدین ترتیب، این دست از برداشت‏ها را نمى‏توان مفاهیم ثابت و برآمده از دل متن که رابطه ضرورى با نصّ دارند، به شمار آورد، بلکه فهم‏هاى متّکى به شخص و گروه‏هاى فکرى و مذهبى است که براى همگان حجیّت و الزام آورى ندارد و ترجمه نیز شمرده نمى‏شود، بر عکس فهم و دلالت نوع اولّ که حجیّت و اعتبار دائمى و فراتر از سلیقه و ذوق شخصى و صنفى دارد و در گذر زبان با متن، همراه است.

با این همه مى‏شود گفت که این گفتار بیش از آنکه ناظر به تفسیر و ترجمه متن هر دو باشد، واقعیت ترجمه را بیان مى‏کند زیرا همان سان که در بحث ناهمسانى ترجمه و تفسیر گفتیم، ترجمه ناظر به کشف معانى بیرونى، پیدا و لغوى است، حال آنکه مفسر در کار تفسیرگرى، فهم و تفهیم متن را جست‏وجو مى‏کند.

10

6 - مبادى و نیازهاى مشترک ترجمه و تفسیر

برگردان و ترجمه اگر نتواند مقصود متن را به مخاطب منتقل کند از عهده ایفاى نقش ویژه خویش برنیامده است از همین رهگذر است که ترجمه معنایى و محتوایى بر ترجمه تحت‏اللّفظى و حرفى مزیت و برترى مى‏یابد. با این حال بر این نکته تأکید مى‏شود که در ترجمه معناى قرآن باید از افتادن در فرآیند تفسیر بپرهیزیم و نباید ترجمه قرآن را با انواع شرح‏ها و تفسیرها درآمیزیم و یا سعى کنیم ظاهر آیات را به گونه‏اى برگردانیم که هیچ اشکال کلامى، علمى، فلسفى و جز آن، متوجه آن نباشد. و همچنین باید مترجم:

1 - از طرح نظریات و فرضیه‏هاى علمى مانند تکامل، تضاد هستى، حقیقت رعد، برق، آسمان‏ها... پرهیز کند.

2 - آراى کلامى، مذهبى، تاریخى و... خویش را در ترجمه وارد نکند.

3 - از دخالت دادن معنى و مفاد روایات تفسیرى (اسباب نزول و جز آن) اجتناب ورزد - مگر آنکه مفهوم آیه بدون توجه بدان روایت روشن و واضح نباشد و آن روایت نیز قطعى و صریح باشد.

4 - متشابهات قرآنى را تأویل نکند، هر چند که برگردان بدون تأویل، پرسش و اما و اگرهایى را برتابد. با این همه، دخالت ندادن عناصر تفسیرى در ترجمه، این نتیجه را نمى‏دهد که در بر گردان قرآن تنها آگاهى به زبان مبدأ کافى است و شخص مى‏تواند با آشنایى به زبان قرآن بى آنکه نیاز به معلومات کلامى، فقهى، تاریخى، روایى و سایر دانش‏هاى پیش نیاز براى فهم قرآن داشته باشد، به کار ترجمه قرآن اقدام کند، بلکه ترجمه و تفسیر هر دو، نیازمند آگاهى کامل به تمامى دانشهاى پیش نیاز تفسیر، ابزارهاى فهم، گزینش سلسله‏اى از قواعد و اصول معیار و تأثیر گذار در فهم قرآن هستند، چه از یک سو مفسر و مترجم هر دو، در پى فهم مقاصد و مدلول‏هاى آیات قرآنى‏اند و از سوى دیگر «براى فهم مدلول‏هاى کلامى و استخراج معانى از الفاظ، اسلوب و قواعدى وجود دارد که مردم همواره در گفت و گوهاى خود از آنها پیروى مى‏کنند و هنگامى که مفسر ]یا مترجم [همین اسلوب و قواعد را در فهم معانى و مقاصد قرآن به کار مى‏گیرد، خواه‏ناخواه از روش و اسلوب خاص قرآنى خارج مى‏گردد، زیرا قرآن در تفهیم مطالب اسلوب خاصى دارد که لازم است مفسر ]و مترجم[ کاملاً آن را رعایت کرده از حدود آن تجاوز نکند». ناآگاهى و یا اختلاف در این قواعد و اسلوب و روش فهم معانى قرآن، تنوع و گونه گونى تفسیر و ترجمه را بر مى‏تابد، ترجمه و تفسیر قرآن به ماثور، با قرآن، میزان اعتبار اسباب نزول، تاریخ، قول اصحاب و تابعان، آراى لغویان، قراءت قاریان و... هر کدام مى‏تواند به عنوان پایه و اساس کار تفسیر و ترجمه مفسران و مترجمان قرار گیرد و به آن سمت و سوى ویژه بخشد نمونه‏هایى که در پى مى‏آید، شمایل کلى و اجمالى از این موضوع را به تصویر مى‏کشد.

11

6 1 - مبادى قرآن شناختى

6 1 1 - لایه‏هاى معنایى سخن خداوند

موضع‏گیرى و پاسخ به پرسشهایى چون؛ وجود، چیستى، امکان فهم و رهیافت به بطون قرآنى، رابطه ظاهر و باطن، میزان اعتبار و حجیت لایه‏هاى درونى مفاهیم قرآن و عنوان‏هاى بسیارى از این دست، هم بر تفسیر و هم بر ترجمه تأثیر گذار است.

6 1 1 2 - وحدت و تعدد مراد در سخن خداوند

از جمله پرسشهایى که بر ساقه درخت باطن و ظاهر قرآن روییده این است که آیا کلام الهى مى‏تواند بیش از یک مراد داشته باشد یا خیر؟ اگر تعدد مراد را نپذیریم، ناگزیر باید گفت کلام الهى تنها یک معنى دارد و آن هم معناى ظاهرى است، چه اینکه معناى باطن، فرع وجود معناى ظاهر است، اگر بیش از یک معنى براى کلام خداوند تصور نرود، آن معنى، همان ظاهر خواهد بود نه چیز دیگر.

ولى اگر تعدد مراد را باور داشته باشیم و معتقد باشیم که گوینده مى‏تواند از یک لفظ چندین معنى اراده کند عرصه تعدد معانى فراهم مى‏آید و در صورت پاسخ مثبت به حجیت و اعتبار معانى بطنى و نهفته در وراى معانى ظاهرى، راه بر تفسیرها و ترجمه‏هاى عرفانى، اشارى و... گشوده مى‏شود و فرآیندهاى چهارگانه، تفسیر، ترجمه، تأویل و هرمنوتیک براساس برخى از تعریف‏ها فراهم مى‏آید. پل ریکور، یکى از هرمنوتیست‏ها در تعریف تأویل مى‏گوید:

«تأویل، فعالیتى فکرى است که مبتنى بر رمزگشایى معناى پنهان در معناى ظاهرى و آشکار ساختن سطوح دلالت ضمنى در دلالت‏هاى تحت اللفظى است.»(18)

و نیز در تعریف هرمنوتیک مى‏آورد: «هرمنوتیک فعالیتى فکرى است مبتنى بر رمز گشایى در معناى ظاهرى و آشکار ساختن سطح دلالت ضمنى در دلالت‏هاى تحت اللفظى».(19)

6 1 2 - ابزارهاى فهم سخن خداوند

مبدأ دیگرى که اسلوب و درون مایه هر دو کار ترجمه و تفسیر را دگرگون مى‏سازد، به رسمیت شناختن و گزینش ابزارهاى فهم قرآن از عقل، نقل - کتاب و سنت - لغت، شهود و دریافت وجدانى و... اولویت و اولیت قائل شدن در به کارگیرى هر یک است، چه همان سان که روش‏هاى تفسیر عقلى، روایى، قرآن به قرآن و شیوه‏هاى دیگر، از مبدأ پیش گفته، سرچشمه مى‏گیرند، ره آورد متفاوت ترجمى آن مشرب‏ها نیز نه تنها ممکن و پذیرفتنى که در واقعیت ترجمه‏هاى موجود، قابل احساس و ردیابى است. از باب مثال، تفاوت کیفى تفسیر و نیز ترجمه‏هایى را که بر بنیاد دو نگرش مختلف زیر، درباره ابزارهاى فهم قرآن، شکل مى‏گیرد، نمى‏توان از نظر دور داشت:

اوزاعى در تعیین نحوه تعامل کتاب و سنت در تبیین یکدیگر مى‏نویسد:

«کتاب نیازمند است به سنّت تا سنّت به کتاب»(20)

و علامه سید محمد حسین طباطبایى در همین زمینه مى‏نویسد:

«قرآن که از سنخ کلام است، مانند سایر کلام‏هاى معمولى از معنى مراد خود کشف مى‏کند و هرگز در دلالت خود گنگ نیست و از خارج نیز دلیلى وجود ندارد که مراد تحت‏اللفظى قرآن، جز آن است که از لفظ عربى‏اش فهمیده مى‏شود... جز اینکه برخى گفته‏اند در فهم مرادات قرآن، تنها به بیان پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله یا به بیان آن حضرت و بیان اهل بیت‏علیه السلام باید رجوع کرد، ولى این سخن پذیرفتنى نیست، زیرا حجیت بیان پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله و امامان اهل بیت‏علیه السلام را نیز باید از قرآن، جست و جو کرد، بنابراین چگونه متصور است که حجیت دلالت قرآن به بیان ایشان متوقف باشد...»(21)

12

6 1 3 - اختلاف، تواتر و تعارض قراءت‏ها

چگونگى نطق کلمات و واژگان و آداى صوتى بر مفهوم و مدلول آنها تأثیرگذار است، این در حالى است که در پاره‏اى از کلمات، قراءت‏هاى متعدد و در نتیجه معانى و فهم‏هاى متفاوت را مى‏شود سراغ گرفت در چنین مواردى، مفسر و یا مترجم، دستکم با دو پرسش اساسى رویارو است:

یک: کدام یک از قراءت‏ها مراد و مقصود خداوند است؟

و مراد و مقصود را با چه مکانیسمى مى‏توان مشخص کرد؟ تواتر قراءت‏ها مى‏تواند تکیه گاه مفسر و یا مترجم باشد؟

دو: در صورت برآمدن تعارض مفهومى از دل قراءت‏هاى مختلف، آیا مى‏شود از قواعد تعادل و تراجیح در باب روایات بهره جست و قراءت بهتر را برگزید و تفسیر و ترجمه را بر پایه آن انجام داد؟ اهمیت این آن گاه بیشتر رخ مى‏نماید که به اظهارنظر یکى از برجسته‏ترین نظریه پردازان علم اصول، ملاّ محمدکاظم خراسانى، در این باره تأمل کنیم که مى‏گوید:

«تحقیق آن است که اختلاف در قراءت قرآن در صورت منجر شدن به اختلاف در مراد و معنى، تمسک به آن را مختل مى‏کند، چرا که در این صورت آنچه واقعاً قرآن است بر ما پوشیده است. تواتر قراءت‏ها و یا امکان استدلال به آنها نیز درست نیست، هر چند تواتر آنها را به مشهور، نسبت داده‏اند؛ زیرا که این تواتر، پایه و اساس درستى ندارد. آن چه درست است، جواز قراءت قرآن به این قراءت‏ها است، روشن است که تلازمى بین جواز قراءت و صحت استدلال بر آنها وجود ندارد. و امّا در صورتى که استدلال به قراءت‏هاى مزبور، درست باشد در صورت تعارض آنها در معنى، نیازى به در نظر گرفتن ترجیح بین آنها نیست، چرا که دلیلى بر مراجعه به مرجحات مقرر در باب تعادل و تراجیح در غیر باب روایات وجود ندارد، بنابراین در صورت تعارض، باید به قاعده اولیه در تعارض دو دلیل مراجعه کرد که بنابر اعتبار امارات از باب طریقیت، حجیت هر دو دلیل از بین مى‏رود و بنا بر سببیّت، مقتضاى قاعده، تخییر بین دو قراءت است.(22)

6 1 4 - مبادى استدلالى کشف مراد سخن الهى

کشف مراد و مقصود گوینده کلام، بر پایه شیوه‏هاى استدلال در کشف معنى استوار است که بخشى از دانش اصول، عهده دار آن است، از سوى دیگر، شما بسیارى از قواعد لفظى استنباط معنى، مورد اختلاف است و فهم‏ها و استنباطهاى گوناگون را بر مى‏تابد، از باب نمونه به شیوه استنباط معناى دو آیه زیر بر اساس دو شیوه استدلال در کشف معناى آن دو آیه اشاره مى‏کنیم.

«کل شیئى هالک إلا وجهه» (قصص 88)

«کل من علیها فان» (رحمن 26)

استاد جوادى آملى در تفسیر و توضیح دو آیه مبارکه مى‏نویسد:

«شایان ذکر است که «هالک» و «فانى» مشتق است و کاربرد مشتق گرچه نسبت به گذشته مورد اختلاف است ولى براى آینده به یقین مجاز، و هر مجازى نیازمند قرینه است، بنابراین، هالک و فانى را به «سیهلک» و «سیفنى» معنى کردن از آن رو که مجاز است، قرینه مى‏خواهد و قرینه‏اى همراه این تعبیرها نیست. مستفاد از ظاهر این دو آیه شریفه آن است که همه چیز، هم اکنون، هالک، فانى و مرده است نه اینکه در آینده مى‏میرد، پس اکنون همه چیز هالک است و تنها یک چیز زنده، و آن وجه اللَّه است، بر همین اساس، مناجات امیر مؤمنان‏علیه السلام با خداى سبحان: «یا مولاى أنت الحى و أنا المیت و هل یرحم المیتّ إلا الحى» مجاز نیست».(23)

13

بر پایه این کشف و استدلال باید هر دو آیه را به ترتیب چنین ترجمه کرد:

همه چیز، جز ذات (پاک) او، هم اکنون مرده است.

همه کسانى که روى زمین هستند، هم اکنون فانى و مرده‏اند.

در حالى که بر اساس نظر دیگر قرآن پژوهان - مفسران و مترجمان - دو آیه شریفه از آینده جهان خبر مى‏دهند و در مقایسه بین پدید آورنده و پدیدارها، صفت ازلیت و ابدیت و پاینده بودن را براى آفریدگار، و صفت فانى شدن و از میان رفتن را براى پدیدارها بیان مى‏کند و ترجمه هر دو آیه چنین خواهد بود:

همه چیز جز ذات (پاک) او فانى مى‏شود.

همه کسانى که روى آن ]‌ زمین[ هستند، فانى مى‏شوند.(24)

و یا: هر چیزى نابودن شدنى است مگر ذات او. هر چه بر روى زمین است، دستخوش فناست.(25)

7 - ناهمسانى‏هاى ساختارى ترجمه و تفسیر

7 1 - همراهى متن و برگردان در متون مقدس

روش معمول در ترجمه و برگردان متون آن است که ترجمه بدون متن آورده مى‏شود و مخاطبان تنها با برگردان سروکار دارند، اما در برگردان پاره‏ى متون مهم از جمله متون مقدس و قرآن، برگردان همراه با اصل متن آورده مى‏شود، حال آنکه در تفسیر و شرح متون، تنها روش آن است که نصّ با شرح و تفسیر آن یکجا آورده مى‏شود و مخاطبان همچون شارحان و مفسران، متن محورند و با شرح و تفسیر ارائه شده به دیده آلى و ابزارى براى رهیافت به پیام و مضمون متن مى‏نگرند.

ضرورت همراه آوردن نص با برگردان در متون مقدس بدان سبب است که همه یا بیشتر آثار و احکام کلامى، فقهى و... همچون ثواب تلاوت، نگاه کردن به الفاظ و کلمات، قراءت در نماز و... جملگى بر متن اصلى قرآن مترتب است و برگردان، در این عرصه‏ها نمى‏تواند جانشین متن اصلى قرار بگیرد.

دکتر وهبة زحیلى در تفسیر المنیر در این باره مى‏نویسد:

«ترجمه قرآن، به هر پیمانه که دقیق باشد، قرآن شمرده نمى‏شود و در استنباط احکام شرعى معتمد و منبع نمى‏تواند قرار بگیرد، زیرا در فهم مراد و مقصود از خود آیات قرآن احتمال خطا وجود دارد، این احتمال در برگردان قرآن دو چندان مى‏شود، پس با وجود احتمال خطاى مضاعف، اعتماد بر ترجمه روا نیست.»(26) افزون بر این «ویژگى‏هاى زبان قرآن در اصطلاحات، فنون ادبى و سیاق‏هاى محاوره‏اى قرآن خلاصه نمى‏شود، بلکه به لحاظ زبان دینى که در حوزه فلسفه دین، همواره مورد توجه پژوهش گران بوده، شناخت زبان قرآن از اهمیت فوق العاده‏اى برخوردار مى‏شود، بى گمان هر کدام از حوزه‏هاى هنر، علم، ادبیات، عرفان و دین، ویژگى خاص خود را دارد که مفاهمه و گفتمان به رغم بعد زمانى براساس آن زبان انجام مى‏گیرد «نقل این زبان به زبان غیر قرآن به هنگام انتقال معانى از دست مى‏رود.» پس باید که در کنار ترجمه و برگردان متن اصلى همراه آن آورده شود.(27)

7 2 - ناهمسانى شکلى و آمایشى

ترجمه قرآن، به سان برگردان هر متن دیگر، از آغاز تاکنون، بدین صورت بوده است که پابه پاى متن، واژگان و جمله‏ها و سرانجام تمام آیه را به زبان مقصد بر مى‏گردانند و در نتیجه تمامى ترجمه‏هاى قرآن، ساختار آیه به آیه دارد و حتى شمارگان آیات در آن لحاظ مى‏گردد و مرز میان برگردان آیات را مشخص مى‏کند، هر چند که در این جهت با هم این اختلاف و تفاوت را دارند که در برخى از ترجمه‏ها متن اصلى در بالا و برگردان، در ذیل همان سطر آورده مى‏شود و در پاره‏اى دیگر از ترجمه‏ها، متن اصلى در یک صفحه و برگردان در صفحه مقابل قرار مى‏گیرد.

14

روش نخست، در روزگاران آغاز ترجمه قرآن بیشتر رایج بوده است، امّا در گذر زمان، اندک اندک، اسلوب دوّم، مقبولیت بیشتر یافته است. ولى در تفسیر قرآن، مى‏توان از سه روش یاد کرد:

1 - تفسیر پیوسته 2 - تفسیر گسسته 3 - تفسیر آیه به آیه. در تفسیر پیوسته که مى‏شود نام تفسیر جمله وار نیز بر آن نهاد، مفسر، قرآن را به صورت ترتیبى و آیه به آیه تفسیر مى‏کند، ولى حتى تمام یک آیه را یک جا مورد شرح و تفسیر قرار نمى‏دهد، بلکه از توضیح کلمات و واژگان یک جمله آغاز مى‏کند و هر فراز و جمله آیات را جداگانه شرح و بسط مى‏دهد، اگر آیه‏اى مرکب از ده جمله باشد مفسر ده بار و به صورت ده بخش جداگانه به تفسیرگرى مى‏پردازد. نمونه‏هاى این روش را در تفسیرهاى طبرى، جلالین، بیضاوى، روح المعانى و... مى‏توان دید. هرگاه مفسر براى گروهى از آیات، شأن نزول و یا ارتباط ارگانیکى در ارائه پیام و محتواى شخص و بریده از آیات پیشین و پسین، سراغ بگیرد و چنان احساس کند که اگر پیوند و صورت مجموعى آیات از هم بگسلد، رهیافت بدان پیام و درون مایه، میسّر نمى‏گردد، آن مجموعه را بر روى هم، به تفسیر مى‏نشیند، مانند آنچه را که نگارندگان تفسیر المیزان، فى ظلال القرآن، المنار و... در پیش گرفته‏اند.

8 - تنگناهاى مشترک ترجمه و تفسیر

راز و حکمت پدید آیى زبان و گفتار و نیز نوشتار و کتابت آن است که تفهیم و تفاهم و تبادل معنویات و دل داشته‏هاى انسان‏ها در تعامل و روابط اجتماعى با یکدیگر فراهم آید، بى آنکه در این میان به واسطه‏اى از جمله به شرح، تفسیر و یا ترجمه آن نیاز افتد، ولى به دلایل پیش گفته و نیز به دلیل تعدد زبان‏ها و گویش‏ها، والایى سطح معانى برخى از گفتارها و نوشتارها، غفلت گوینده و نویسنده از برخى زوایا، و جزئیات مراد خویش و یا بر اثر وجود ویژگیهاى لفظى و بیانى مانند اشتراک، استعاره، مجاز، چند پهلو بودن معانى واژگان، دلالت‏هاى پوشیده اشارى، فحوایى و...کلمات، متن نوشتارى و یا گفتارى، نیازمند ترجمه و تفسیر مى‏گردد.

فرآیند ترجمه و تفسیر به مقتضاى تفاوت سطح و ژرفاى معانى، گوناگونى شیوه بیان، ناهمسانى در اسلوب بلاغى و سایر آرایه‏هاى کلامى، نابرابر و ناهمسانند. متون وحیانى به ویژه قرآن کریم از آن رو که سخن مستقیم الهى است دشوارترین متون براى ترجمه و تفسیر است، رهیافت به وجود چنین دشوارى‏ها و تنگناها است که برخى از اندیشه ورزان را بر آن داشته است تا ترجمه قرآن را آرزوى دست نایافتنى و پرداختن به چنان کارى را ناروا اعلام کرده، بگویند:

«ترجمه «نظم» قرآن کریم از منظر شریعت حرام و نارواست، زیرا به دلیل اختلاف طبیعت زبان عربى - که زبان نزول قرآن است - با سایر زبان‏ها و آراسته بودن زبان عربى با آرایه‏هایى چونان ، مجاز استعاره، کنایه، تشبیه و دیگر فنون بیانى که نمى‏توان این همه را در قالب زبان‏هاى دیگر جاى داد، کار ترجمه نظم قرآن، غیر ممکن و ناشدنى است و اگر چنین کوششى صورت پذیرد، فساد معنایى، اختلال در ترکیب و شگفتى‏هایى در فهم معانى و احکام قرآن پدید مى‏آید، قدسیت قرآن از بین مى‏رود و عظمت و ابهت آن زایل مى‏گردد و فصاحت و بلاغت که مایه اعجاز قرآن مى‏باشد، ویران مى‏گردد.»(28)

15

و آنانى هم که ترجمه قرآن را ممکن و روا شناخته‏اند، بر این باورند که ترجمه و تفسیر قرآن، گروهى از مشکلات و دشوارى‏هاى مشترک را فراروى خویش دارند، «خُوَىّ» بخشى از تنگناهاى تفسیر را چنین بر مى‏شمارد:

آشکارترین مشکل تفسیر قرآن این است که قرآن سخن گویى است که نه امکان دست یابى به مراد گوینده آن از راه شنیدن از خود وى میسر است و نه دسترسى به گوینده کلام مقدور است، حال آنکه در فهم مراد و مقصود گفتار انسان‏ها مى‏شود از خودشان شنید و یا پرسید. آگاهى قطعى به تفسیر قرآن جز از راه شنیدن از رسول صلى الله علیه وآله حاصل نمى‏شود؛ آن هم جز در آیات اندک در اختیار ما قرار ندارد، بدین ترتیب آگاهى به مراد خداوند و تفسیر قرآن باید به وسیله قرائن و شواهد استنباط گردد.»(29)

ناگفته پیداست که این دشوارى‏ها، اختصاص به تفسیر قرآن ندارد، زیرا همان سان که در کار تفسیر قرآن رهیافت به مراد الهى مقصود است در ترجمه نیز برگرداننده سخن (دست‏کم در ترجمه معنایى و یا آزاد) در پى آن است که مقصود و پیام کلام را به مخاطبان انتقال دهد، شاید بتوان گفت این دشوارى‏ها در کار ترجمه افزون‏تر است چه اینکه اوّلاً: مترجم در کار ترجمه با دو زبان سر و کار دارد که هر یک، قواعد، اسلوب، ریزه کارى‏ها و ویژگى‏هاى خاص خویش را دارد و بسیار دشوار است که فردى، همزمان به دو زبان در تمام مزایاى کلامى - چه از لحاظ لفظى و چه از لحاظ معنوى - احاطه داشته باشد و بر استعاره‏ها و کنایه‏هاى معمول در دو زبان آگاه باشد و بتواند تمام ریزه کارى‏هاى کلام را از قالبى به قالب دیگرى بریزد که از هر جهت شبیه آن و نماینده آن باشد. گذشته از این باید سطح علمى و ادبى مترجم در سطح متن ترجمه شده و یا نزدیک به آن باشد، و این سخت‏ترین و مهم‏ترین شرایط است که جایگاه لغزش قدم‏ها و قلم‏ها است.

ثانیاً: از آن رو که ترجمه نوعى تفسیر و توضیح به زبان دیگر است، ولى در این تفسیر و توضیح میدان باز و فراخ براى مانور دادن ندارد تا بتواند با تبیین گسترده، مبسوط، عبارات و بیان‏هاى گوناگون و به هر طریق ممکن - آن گونه که مفسران انجام مى‏دهند - مقصود و مراد نویسنده و متن را بازگو کند، ناگزیر باید که در عین حفظ وفادارى تمام به معناى زبان مبدأ، کوتاه‏ترین و گویاترین برابر زبانى مقصد را برگزیند، در این گزینش، اسلوب، نظم و آرایه‏هاى ساختارى زبان مبدأ از نظر دور نماند، بلکه تا اندازه ممکن در ترجمه منعکس شود. این در حالى است که در ترجمه قرآن متن مورد ترجمه داراى شاخصه‏هاى زیر است:

1 - ایجاز و گزیده گویى در عین پر بارى و فربهى معنایى.

2 - زیباى، دل پذیرى و شیوایى لفظى؛ آن هم در راستا و تعقیب هدف‏هاى معین معناى و معرفتى.

3 - عرضه اصول و کلیات و گریز زدن‏هاى اشارى در جهت القاى نگرش‏ها و دیدگاه‏هاى پیچیده علمى .

16

4 - کاربرد واژگان چند وجهى (‌ حمال ذو وجوه) که خود بستر ساز ورود دیدگاه‏هاى مختلف کلامى، فقهى، ادبى و... و دشوار کننده انتخاب و گزینش یکى از میان چندین است. 5 - ماندگارى مفاهیم مراد و جاودانگى و مانایى تعبیرها و واژگانى که در خدمت معانى قرار گرفته‏اند.

پی نوشت‌ها:

1 - «و ما أرسلنا من رسول إلا بلسان قومه لیبین لهم...» (ابراهیم 4) ما هیچ پیامبرى را، جز به زبان قومش، نفرستادیم تا (حقایق را) براى آنها آشکار سازد.

2 - شواخ اسحاق، على، معجم مصنفات القرآن الکریم، 13 2 - به نقل: محمد هادى، معرفت، بحثى درباره ترجمه و امکان آن، فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوّم، اسفند 1376، صفحه 15.

3 - آذرنوش، آذرتاش، تاریخ ترجمه از عربى به فارسى، ترجمان وحى، سازمان اوقاف و امور خیریه، قم، سال اوّل، شماره اوّل، شهریور 1376، صفحه 104

6 - 4- همان، صفحه 105 7 - ترجمه تفسیر طبرى، به اهتمام و تصحیح، حبیب یغمایى، چاپ دوّم، تهران، انتشارات توس، 5 1 1356

8 - انصارى، محمدرضا، نگرشى بر سیر ترجمه قرآن به زبان فارسى، ترجمان وحى، سال اوّل، شماره اوّل، صفحه 27

9 - جعفرى، محمدتقى، بررسى‏ونقد افکارراسل، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1364، صفحه 217. 10 - مصرى، احمد امین، ضحى الاسلام، 367 1 به نقل: سید على کمالى دزفولى، شناخت قرآن، صفحه 425.

11 - کمالى دزفولى، سید على، شناخت قرآن، تهران، انتشارات فجر، 1364، صفحه 421

12 - و 13 - شبسترى، محمد، هرمنوتیک کتاب و سنتّ، صفحه 13 و 15 به نقل: فصلنامه کتاب نقد: سال دوم، شماره پنجم و ششم صفحه 164.

14 - پوپر، کارل، جامعه باز و دشمنانش، صفحه 97

17 - 15 - دهلوى، شاه ولى اللَّه، فتح الرحمن بترجمة القرآن، آیات یاد شده.

19 - 18 - بهبودى، محمد باقر، مقاله بازنگرى تاریخ انبیاء در قرآن، فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، دفتر تبلیغات اسلامى خراسان، شماره 11-12، پاییز و زمستان 1376، صفحه 287.

22 - 21 - نیچه، هایدگر و دیگران، هرمنوتیک مدرن، ترجمه: احمدى، مهاجر، نبوى، تهران، نشر مرکز، صفحه 124.

23 - کمالى دزفولى، على، شناخت قرآن، صفحه 320.

24 - طباطبائى، سید محمد حسین، قرآن در اسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، صفحه 20-18. 25 - خراسانى، ملا محمد کاظم، کفایة الاصول، 64 2.

26 - جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، 273 6 1383.

27 - ترجمه قرآن، استاد ناصر مکارم شیرازى .

28 - ترجمه قرآن، عبدالمحمد آیتى. 29 - زحیلى وهبة، تفسر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفکر، 1411 ه.ق، 37 1

30 - عمید زنجانى، عباس على، مبانى و روشهاى تفسیر قرآن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1379، مقدمه 11. 31 - زحیلى وهبة، تفسر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دارالفکر، 1411 ه.ق، 37 1

32 - سیوطى، عبدالرحمن، الاتقان فى علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات رضى، 197 4 1367

17

33 - معرفت، محمد هادى، بحثى درباره ترجمه قرآن مجید و امکان آن، ترجمان وحى، سال اول، شماره دوّم، صفحه 1.