اى جهان دیده بودخویش ازتو
هیچ بودى نبود پیش از تو
در بدایت بدایت همه چیز
در نهایت نهایت همه چیز
(نظامى گنجوى، هفت پیکر)
شناخت قرآن و مقاصد آن، همان گونه که براى مومنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان شناس، اقتصاد دان، حقوق دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى شناسد تا از تإثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعى معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مومن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى اطلاع یا کم اطلاع هستند.
بررسى تإثیر قرآن در انتقال جامعه جاهلى به جامعه اسلامى، پیشرفت و گسترش اسلام در قرون اولیه، پیدایش علوم مختلف، شکل دهى به نظامات مختلف سیاسى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى، اخلاقى و خانوادگى، شکل دهى به مناسبات بین المللى و نهضت هاى بیدار گرانه معاصر و جنبش هاى رهایى بخش در جهان اسلام و مبارزه مسلمانان با استبداد از مهم ترین مسائلى است که لازم است با روش هاى معتبر علمى به آنها پرداخته شود؛ همان طور که تإثیر قرآن در سرنوشت جهان در چهارده قرن گذشته نیز شایان مطالعه و بررسى است.
از سوى دیگر و با قطع نظر از ضرورت بررسى هاى عالمانه و کارشناسانه، شناخت محتواى قرآن و بررسى مقاصد و اهداف آن براى امروز ایران و جهان اسلام و بلکه جامعه بشرى فوریتى غیرقابل انکار دارد. قرآن کتاب هدایت است؛ در هر هدایتى تعیین نقطه شروع، نقطه پایان، مسیر، عوامل انگیزشى و موضوع هدایت از عناصر اساسى به شمار مىآید. انسان به عنوان مخاطب کلام خداوند، موضوع هدایت است، چنان که رسولان نیز با دغدغه هدایت انسان آمدند. قرآن بنیان هاى اعتقادى و اندیشگى براى انسان ارائه کرده که آگاهى از آنها براى نیل به مقصد ضرورى است. همچنین اصول تربیتى و اخلاقى و نظامات سیاسى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى، حقوقى و خانوادگى را نیز بیان کرده است. نقطه آغاز حرکت از خداست و نقطه پایان نیز اوست: ((انا لله و انا الیه راجعون)) ـ (بقره، آیه156). محرک ها و عوامل انگیزشى در قرآن را مى توان در دو گروه طبقه بندى کرد: عوامل هدایت بخش و عوامل ضلالت بخش. تمسک به دستور العمل ها و توصیه هاى هدایتگر قرآن طریق نجات از بحران هاى کنونى است؛ از این رو جوامعى که به قرآن اعتقاد دارند با آگاهى بیشتر از آن مى توانند بر مشکلات خود فایق آیند و آنان که بدان معتقد نیستند با پذیرش آن، در راه صواب و هدایت گام خواهند گذاشت: ((و ما إرسلناک الا کافه للناس)) ـ (سبإ، آیه 28)؛ دعوت پیامبر اسلام و در نتیجه قرآن براى تمامى انسان هاست: ((هو الذى بعث فى الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه)) ـ (جمعه، آیه 2)؛ بعثت پیامبران دو هدف کلان داشت: تزکیه و پالایش اخلاقى و معنوى جامعه و آموزش و تعلیم کتاب و حکمت. بنابراین از قرآن مى توان دو انتظار داشت: یکى، تصحیح بینش، بینشى که نشان دهنده خط سیرکلى انسان از مبدإ تا معاد است؛ دوم، تعلیم دانش، دانش هایى که اگر قرآن به ما نمى گفت، از آنها آگاه نمى شدیم: ((فاذکروا الله کما علمکم ما لم تکونوا تعلمون)) ـ (بقره، آیه 239).
بینش و دانش ارائه شده در قرآن عهده دار رهایى انسان از ظلمت ها (بحران ها) به سوى نور است: ((کتاب إنزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الى النور باذن ربهم الى صراط العزیز الحمید)) ـ (ابراهیم، آیه 1). این نور جامع حسنات دنیا و آخرت است، توسعه اى است همراه با تعالى، مادیتى است همراه با معنویت: ((ربنا آتنا فى الدنیا حسنه و فى الاخره حسنه و قنا عذاب النار)) ـ (بقره، آیه 201).
این بینش و دانش واجد عناصرى است که عوامل بحران ساز را مى خشکاند و از بین مى برد. برخى از این عناصر به قرار زیر است: تإکید بر ولایت الهى: ((الله ولى الذین آمنوا)) ـ (بقره، آیه 357)، حرمت و ممنوعیت هر نوع رهبرى و حکومت غیرالهى و ظالمانه: ((لاینال عهدى الظالمین)) ـ (بقره، آیه 124)، ضرورت اجراى عدالت: ((اعدلوا هو إقرب للتقوى)) ـ (مائده، آیه 8)، واگذارى کارها به افراد متعهد و متخصص: ((ان الله یإمرکم إن تودوا الامانات الى إهلها)) ـ (نسإ، آیه 54)، وجوب اطاعت از خدا و پیامبر و اولوالامر (نسإ، آیه 59)، وفاى به عهد (بقره، آیه 40)، پرهیز از مراجعه به طاغوت (نسإ، آیه60)، آزادى انسان از هر آنچه او را از عبودیت خدا دور مى کند: ((ویضع عنهم اصرهم و الاغلال التى کانت علیهم)) ـ (اعراف، آیه 157)، آمادگى نظامى متناسب با شرایط زمانه (انفال، آیه 60)، خمس و زکات و انفاق براى رفع محرومیت هاى اقتصادى، رعایت حقوق همدیگر و منع غیبت و تهمت و دروغ و افترا براى حفظ کرامت انسان ها، منع قتل و سرقت و مفاسد اخلاقى براى حفظ حقوق بشر، احترام به پدر و مادر و....
بر همین اساس است که حضرت محمد (ص) تمسک به قرآن و عترت را راه نجات و هدایت دانسته است:
میراث رسالت من دو وزنه وزین است: یکى کتاب خدا و دیگرى عترت طاهرین و این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار حوض کوثر با هم بر من وارد شوند و شما نیز اگر به این دو وزنه وزین تمسک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد. (محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج23، ص 106).
قرآن کتابى است که بیانگر همه علوم و معارف ضرورى و سودمند براى بشر یا بیانگر همه حقایق خلقت است: ((نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شىء)) ـ (نحل، آیه 89)؛ البته این بدان معنا نیست که دریافت همه افراد از قرآن به یک میزان باشد. همان گونه که در روایات آمده است، عبارات قرآن براى استفاده توده مردم، اشارات آن براى استفاده خواص، لطایف آن قابل فهم براى اولیا و حقایق آن در اختیار انبیاست. (محمد باقر مجلسى، پیشین، ج75، ص 278).
مومنان و دانشمندان وقتى به مطالعه و بررسى قرآن مى پردازند، لازم است به مقاصد قرآن توجه داشته باشند و الا ممکن است مجذوب نکات حاشیه اى شوند. تمرکز بر مسائل ادبى قرآن، تلاوت زیباى آن، حفظ و چاپ زیباى آن، از کارهاى خوب و لازم است، اما مقصود اصلى قرآن نیست. تلاش براى فهم مقاصد قرآن مقدمه عمل به آن است. از نکاتى که امام خمینى (ره) در وصیت نامه الهى ـ سیاسى خود بر آن تإکید کرده، افتخار عمل به مقاصد قرآن و سنت است:
ما امروز مفتخریم که مى خواهیم مقاصد قرآن و سنت را پیاده کنیم و اقشار مختلف ملت ما در این راه بزرگ سرنوشت ساز سر از پا نشناخته، جان و مال و عزیزان خود را نثار راه خدا مى کند. (صحیفه نور، ج21، ص 171 ـ 172).
ایمان و معنویت، قسط و عدل، علم و معرفت، صفا و اخوت، فلاح و رستگارى، سعادت دنیا و آخرت، صلاح ظاهر و باطن، اقتدار و عزت و حرکت کاروان بشرى به سوى خداوند متعال، از مقاصد قرآن محسوب مى شود؛ اما اگر از لسان قرآن مقصدى اصلى براى آن بیان کنیم، ((قیام لله)) است: ((قل انما إعظکم بواحده إن تقوموا لله مثنى و فرادى)) ـ (سبإ، آیه 46). قیام براى هواهاى نفسانى تاریخ را به سمت و سویى مى برد که رضایت خدا در آن نیست. قیام و تلاش و حرکت و سمت و سوى انسان ها در طول تاریخ به سوى دو جهت و گرایش انجام شده است: آنان که به سمت خدا در حرکت بوده اند و کسانى که به سوى غیرخدا رفته اند. قرآن و عترت ضامن حرکت و چراغ هدایت بشر در مسیر الهى است و قیام لله در صورتى که با استقامت بر آن همراه شود ضامن فلاح و سعادت دنیا و آخرت خواهد بود.
امر اول را که فرموده اند قیام کنید براى خدا، اطاعت کردید، باقى مانده است امر دوم: ((فاستقم کما امرت و من تاب معک))؛ استقامت کنید، این قیام را حفظ کنید. (امام روح الله خمینى، صحیفه نور، ج6، ص 276).
تفرقه و تشتت در میان مسلمانان ناشى از اشکال در استقامت بر حرکت در مسیر الهى است. اگر در صدد تحقق مقاصد قرآن و حکومت آن برخود هستیم لازم است مقاصد قرآن را به تفصیل بشناسیم و قوانین آن را براى اجرا، متناسب با شرایط عصر و نسل حاضر، عملیاتى کنیم؛ در غیر این صورت مشمول شکایت پیامبر اسلام در قیامت خواهیم شد که ((ان قومى اتخذوا هذا القرآن مهجورا)) ـ (فرقان، آیه 30).

منبع: / فصلنامه / علوم سیاسی / 1380 / شماره 15، پاییز ۱۳۸۰/۸/۰۰