مسجدی در جنوب بارگاه ملکوتی ثامن الحجج(ع)، گنبدی فیروزه ای که بیش از 600 سال آرام و بی صدا ایستاد، بی آنکه بخواهد در گذر روزگار کم بیاورد و مثل خیلی ها که کمرشان شکست، قامت خم کند. عجیب که برف و باران رنگ از رخساره این گنبد فیروزه ای نبرده است، به یاد سخن استاد حبیب ا... آیت اللهی، رئیس بخش هنر فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران می افتم که در عظمت شاهکار معماری این مسجد می گفت: مسجد گوهرشاد چنان مقاوم است که زلزله چندین ریشتری هم نمی تواند آن را از جای تکان دهد. او می گفت: آنچه در معماری اسلامی مسجد گوهرشاد نمود بارزی دارد، جریان خارق العاده معنوی و روحانی در این بنای قدسی است.
دکتر حسن بلخاری، رئیس پژوهشکده هنر هم از جریان عشق در معماری مسجد گوهرشاد می گفت: نمونه بارز مؤلفه «اتحاد و انسجام» در نظام هنری مشرق زمین را می توان در این بنا شاهد بود.
او می گفت: قوام الدین شیرازی، معمار مسجد گوهرشاد، تمام توانمندی و عشق خود را که از مکتب شیراز آموخته بود، در ساخت این مسجد باشکوه به نمایش گذاشت که نظم، تقارن، ظرافت، معانی نهفته در بنا، بهره گیری از آجر در نمای بیرونی، نقاشیهای سقف و استفاده از سنگ هزاره از جمله آن است.
به واقع، رنگ آسمانی کاشیکاری های مسجد موجی از لطافت را در روح می ریزد. ازاره دیوارهای صحن به ارتفاع بیش از یک متر با سنگ تیره پوشیده شده و بقیه سطح با تزئینات کاشی به شیوه های هنری، اسلیمی، گیاهی و... تزئین شده است که متداول ترین رنگ کاشی ها آبی لاجوردی، فیروزه ای، سفید، سبز، زرد، زعفرانی، بور، سیاه آبنوس و... است.
در انتهای ایوان مقصوره، محراب بزرگی با ازاره سنگی و بدنه کاشی معرق قرار دارد که در جوار آن محراب، منبر معروف صاحب الزمان قرار دارد که اثر استاد محمد خراسانی به جا مانده از سال 1242 هجری قمری بوده و از شاهکارهای هنر منبت کاری چوب است.
جبهه ایوان از سوی صحن با تزئینات ممتاز کاشی و کتیبه های نفیس و دو گلدسته نماسازی شده است. کتیبه ثلث اصلی این ایوان به خط بایسنقر میرزا، بزرگترین ثلث نویس عهد تیموری و فرزند شاهرخ بود که توسط استاد محمدرضا امامی از عهد صفوی بازسازی شده است.
بنای مسجد گوهرشاد از آجر و گچ بوده و به خاطر ویژگیهای ساختمانی و دارا بودن تزئینات غنی کاشی و کتیبه، از برجسته ترین بناهای تاریخی ایران است. تاریخ بنای مسجد در کتیبه ایوان مقصوره چنین آمده است: «کتیبه راجیا الی ا... بایسنقربن شاهرخ بن تیمور گورکانی سنة 820» که بنا در این سال و به استادی قوام الدین شیرازی به پایان رسیده است.
مسجد گوهرشاد در زمره مساجد 4 ایوانی است که شامل ایوان مقصوره (جنوبی)، دارالسیاده (شمال)، حاجی حسن (شرقی) و ایوان آب (غربی) است و در کتیبه های چپ و راست (دارالسیاده) آمده است:
«الامرَ بعمارَ هنر المسجد صاحب الرشاد المعظمه گوهرشاد».
ایوان جنوبی که بزرگترین آنهاست، 34 متر عمق، 12 متر دهانه، 26 متر ارتفاع- با تیره طاق- به همراه دیوار، پیشانی و مناره ها 43 متر ارتفاع دارد.
هفت شبستان در این مسجد خفته است که به ترتیب از سمت در ورودی به نامهای نهاوندی، میلانی، نجف آبادی، سرابی، گرم، سبزواری و شیخ غلامحسین شهرت دارند.
مسجد، صحن وسیعی دارد که به ایوانها و رواقها محدود است. در وسط صحن، پیشتر مسجد بویه زن قرار داشت که بعدها حوض بزرگی به جای آن ساخته شد.
زیر انتهای کتیبه اصلی داخل اسپری، نام معمار بنا آمده است: «عمل عبد ضعیف فقیر محتاج الی رحمت ا...» قوام الدین زین الدین شیرازی. بر روی بخش مرکزی ایوان مقصوره، گنبدی بنا شده است که گنبد اصلی در اثر حمله ارتش روس و به توپ بستن آن ارتش به سال 1330 هجری قمری آسیب دید و بر همین اساس به سال 1339 هجری خورشیدی گنبد کنونی با استفاده از بتن مسلح توسط مهندس آخوندزاده با همان ابعاد و شیوه بنا شد.
گنبد اصلی بنا از دو نوع پوسته گسسته پیازی شکل با ساقه کوتاه به قطر دهانه 15 متر، محیط 63 متر و ضخامت 2/5 متر تشکیل شده است که بخش محدب بدنه گنبد با کتیبه ای به خط کوفی برگدار تزیین شده است.
ایوان شمالی که کم عمق ترین ایوان به ابعاد 18*12 متر است، به دارالسیاده و رواقهای اطراف حرم مطهر رضوی راه دارد.
ایوان شرقی به ابعاد 1*7 متر و ایوان غربی به ابعاد 3/1 متر نیز طاق آهنگ پوشش یافته و دارای تزئینات غنی کاشیکاری است.
طاقهای گنبدی شکل و بنای گنبد و مناره های مسجد با ویژگی و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، همچنین نقوش و خطوط دیواری بر روی زمینه گچی و معرق کاری عصر تیموری جلوه های بی نظیری را به نمایش گذاشته است.
این مجموعه معماری اسلامی که در زیبایی و جمال در حد کمال بوده و پس از گذشت 6 قرن از ساخت آن استوار ایستاده؛ جلوه گری آن هر صاحب ذوقی را بر سر شوق آورده و جلوه گاه فرهنگ و تمدن ایرانی مسلمان است.
این بنای تاریخی نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی به شمار می رود که تمام خصوصیات و ویژگیهای معماری سنتی در آن به کار رفته است.
خدایش بیامرزد گوهرشادآغا همسر شاهرخ از پادشاهان تیموری، چنان عشقی به حضرت داشت که نماد علاقه اش همچنان بر زمین به یادگار مانده است، هر چند اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده، یکی در قسمت بالای در نقره ای که به دارالسیاده می رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر - پسر گوهرشاد بانو- است.
هم اینک بانو گوهرشاد در مسجدی که در هرات افغانستان با سبک معماری و وسعت و ابعاد همین مسجد بنا کرده، دفن است.

منبع: روزنامه  رسالت ۱۳۸۷/۱۱/۲۳
نویسنده : زهره کهندل