علاقه چهارمین پادشاه سلسله قاجار به سفرهای خارجی باعث شد تا امتیازهای بی شماری به بیگانگان بدهد. سومین سفر ناصرالدین شاه قاجار به اروپا موجب شد تا امتیاز توتون و تنباکو و همچنین بانک شاهی را به دولت انگلستان بدهد. سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1306 ق بنابه دعوت رئیس جمهور فرانسه و به بهانه دیدن نمایشگاه بین المللی پاریس انجام شد. شاه به اتفاق میرزا علی اصغرخان امین السلطان صدراعظم و همراهان، قبل از ورود به فرانسه رهسپار لندن شد و در آنجا مورد استقبال مقامهای انگلیسی قرار گرفت و در میهمانیهای رسمی که به افتخار ورودش برگزار می شد، شرکت می کرد.
در یکی از این میهمانیها که در شهر برایتون برگزار شد، ناصرالدین شاه با یکی از دوستان لرد سالیسبوری نخست وزیر انگلیس به نام «جرالد تالبوت» آشنا شد.
تالبوت اطلاعاتی در زمینه توتون و تنباکوی ایران از اعتمادالسلطنه کسب نمود و با همکاری امین السلطان موافقت شاه را نسبت به کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب کرد. از طرفی، ملکه ویکتوریا برای جلب نظر همراهان شاه ازجمله امین السلطان و اعتمادالسلطنه، به هر کدام نشانها و هدایایی اهدا کرد و مقدمات کار جهت اخذ امتیازهای اقتصادی آماده شد. پس از بازگشت ناصرالدین شاه و همراهان به ایران، تالبوت جهت تأسیس شرکت (کمپانی رژی) برای انحصار امتیاز توتون و تنباکو به تهران آمد. امین السلطان صدراعظم به شاه اظهار داشت که بابت امضای قرارداد، بیست و پنج هزار لیره پاداش خواهد گرفت و نیز هر سال پانزده هزار لیره هم عایدش خواهد شد.
در این زمینه، امین السلطان و کامران میرزا نایب السلطنه، رشوه های کلانی دریافت نمودند. بنابراین، در 28 رجب سال 1308 ه. ق امتیاز توتون و تنباکوی ایران به مدت 50 سال در اختیار تالبوت و شرکای او قرار گرفت. برطبق این قرارداد: «اجازه نامچه ای برای فروش و معامله و... توتون و تنباکو و سیگار... حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه نامه جات مزبور را ندارند.»

بسترهای فرهنگی نهضت تنباکو
آغاز به کار شرکت تالبوت در ایران همراه با فعالیتهای فرهنگی و ورود زنان و دختران فرنگی به بهانه کار در این شرکت برای ترویج عقاید مسیحیت و اشاعه فرهنگ غرب در ایران بود.
محمدرضا زنجانی در کتاب «تحریم تنباکو» در این رابطه می نویسد: «پس از بازگشت ناصرالدین شاه از انگلستان، تالبوت به اتفاق چند نفر و با کمک دولت انگلیس، شرکتی را با نام «رژی» با سرمایه اولیه 650000 لیره، در لندن تشکیل داد. وی پس از کسب امتیاز، درصدد برآمد که شرکت را درشهرهای کشورمان گسترش دهد. در این راستا، ابتدا باغی را در تهران خرید و ساختمان بزرگی برای اداره مرکزی شرکت در وسط آن بنا کرد. شرکت دیوار محکم و بلندی در اطراف باغ کشید و آن را به شکل قلعه جنگی و نظامی در آورد. شرکت پس از تأسیس اداره مرکزی در تهران، تصمیم گرفت شعبه های آن را در سایر شهرهای ایران، بویژه شهرهایی که در آنها محصولات توتون و تنباکو بیشتر کشت و تولید می شد راه اندازی کند. در این راستا، تصمیم گرفته شد نمایندگانی به تبریز، مشهد، شیراز و اصفهان اعزام کند تا در آنجا شرکت تشکیل دهند و فعالیتهای خود را آغاز کنند. پس از احداث ساختمان مرکزی شرکت در تهران و آغاز فعالیت آن در ایران، چند هزار نفر از مردان و زنان و دختران فرنگی در مدت کوتاهی به عنوان کارکنان شرکت وارد ایران شدند، به طوری که در هر شهری تعداد زیادی از افراد بیگانه اقامت داشتند.
این افراد که زیر پوشش شرکت رژی وارد ایران شده بودند، شروع به فعالیتهای فرهنگی کرده، فرهنگ مسیحیت و غرب را در ایران رواج می دادند. نفوذ در بازار مسلمانان، استفاده از دختران برای افزایش فروش، اشاعه فساد از طریق ایجاد رقاص خانه و قمارخانه، فروش و مصرف مشروبات الکلی، استفاده از مسلمانان به عنوان نوکر و توهین و هتک حرمت مسلمانان، از جمله موارد اشاعه فرهنگ غربی در ایران به وسیله کارکنان شرکت رژی بود که زمینه های نهضت تنباکو را کم کم آماده می کرد.»
در آن زمان، معیشت بسیاری از مردم از طریق فروش توتون و تنباکو تأمین می شد و زارع و تاجر هیچ نوع اختیاری در تولید و فروش این محصول نداشتند. بنابر این رفته رفته موج اعتراضها در نقاط مختلف ایران بخصوص شهرهای تهران، اصفهان، شیراز، تبریز... آغاز شد و برخی از تاجران از فروش محصول خود به شرکت رژی خودداری کردند. در فارس که گفته می شود مرغوبترین تنباکوی ایران را داشت، بعضی از تاجران محصول خود را برای اینکه به دست بیگانه ندهند به آتش کشیدند. پس از اوج گرفتن مخالفت و درگیری، اقشار مختلف مردم به علمای دینی در شهرهای مختلف رجوع کردند و کسب تکلیف نمودند. به طور مثال، در اصفهان به آیةا... نجفی اصفهانی، در شیراز به سیدعلی اکبر فال اسیری، در تهران به شیخ فضل ا... نوری و میرزاحسن آشتیانی، در تبریز به میرزا جواد مجتهد تبریزی متوسل شدند. میرزا حسن آشتیانی با آیةا... محمدحسن شیرازی مکاتبه و کسب تکلیف نمود. آیةا... شیرازی ابتدا نامه ای به ناصرالدین شاه ارسال نمود و به شاه در مورد عدم سپردن سرمایه مملکت به دست بیگانه هشدار داد، ولی شاه به هشدارهای وی ترتیب اثر نداد.
در کتاب «تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران» در این رابطه چنین نگاشته شده است: «به علت گسترش شرکت و زرع و استعمال توتون و تنباکو، حدود یک پنجم جمعیت ایران از این طریق زندگی خود را می گذراندند، از این رو نمی توانستند در مقابل تسلط بیگانگان بر امرار معاش خود ساکت باشند. روستاییان، کشاورزان، بازرگانان و تاجران خرده پا و حتی کارگران روزمزد شروع به اعتراض علیه شرکت رژی کردند. به علت رابطه نزدیک و تنگاتنگی که بین طبقات مردم و علما وجود داشت، مردم به روحانیون متوسل شدند تا با رهبری آنها، وارد مبارزه و قیام عمومی شوند.»

مخالفت مردم؛ فتوای مرجعیت
آیةا... شیرازی، حکم به تحریم استعمال تنباکو را بدین شرح اعلام نمود: الیوم، استعمال تنباکو و توتون بِ؛ یِِ نحوه کان در حکم محاربه با امام زمان عجل ا... تعالی فرجه است.
با توجه به اعتقادات دینی و مذهبی مردم، همه اقشار مختلف از حکم نامبرده استقبال نمودند، حتی درباریان، بخصوص زنان حرم سرای ناصرالدین شاه این حکم را لازم الاجرا دانستند. در نتیجه شاه به رفع انحصار داخلی پرداخت ولی مردم دست از مبارزات خود برنداشتند، تا اینکه شاه وادار به لغو قرارداد شد. دکتر فوریه پزشک مخصوص ناصرالدین شاه، در این رابطه می نویسد: «فتوایی از عتبات رسیده و به مردم امر شده است که برای برچیدن بساط کمپانی از استعمال دخانیات خودداری کنند. این فتوا باانضباط تمام رعایت شده، تمام توتون فروشان دکانهای خود را بسته تمام غلیانها را برچیده اند و احدی نه در شهر ونه در میان نوکران شاه و نه دراندرون او لب به استعمال دخانیات نمی زند. مردم ایران هر وقت فتوایی از طرف ملایی متنفذ یا مجتهدی معتبر برسد، با انضباط تمام اطاعت آن را گردن می نهند. پس از انتشار خبر تحریم تنباکو شاه و صدراعظم کوشیدند تا شایع کنند که خبر تحریم صدور حکم میرزای شیرازی را جعلی اعلام نمایند و چون نتیجه نگرفتند آنان را مجبور به ترک شهر و دیار کردند.»
این خود پیروزی بزرگی برای مردم به پشتوانه روحانیت بود، و ناصرالدین شاه به اهمیت جایگاه روحانیت در بین مردم پی برد و از آن پس مردم جرأت دخالت در تعیین سرنوشت خویش را پیدا نمودند. این حرکت زمینه ساز حرکتهای بعدی بویژه مشروطیت بود.

پیروزی نهضت
مردم ایران که هر لحظه منتظر چنین حکمی بودند؛ پس از دریافت آن با هر وسیله ای که در اختیار داشتند در پخش آن اقدام کردند، زیرا چنین کاری را وظیفه شرعی خود می دانستند. استقبال از چنین حکمی بی نظیر بود. مردم ایران از پیر و جوان، زن و مرد، کشاورز و کارگر، تاجر و کاسب، همه بدون چون و چرا از آن اطاعت کردند، قلیانها و چپق ها را شکستند و توتونها، تنباکوها و سیگارها را به آتش کشیدند و حاضر نشدند حکم عالم و مرجع خود را که استعمال تنباکو را در حکم جنگ با امام زمان (عج) می دانست، نقض کنند.
سرانجام به دلیل فشار نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری میرزای شیرازی که اساس سلطنت استبدادی ناصرالدین شاه را به مخاطره انداخته بود، وی تصمیم گرفت امتیاز را لغو کند و با اعلام رسمی لغو امتیاز از سوی دولت ایران و شرکت رژی، مبارزه پیروزمند تنباکو پس از 55 روز خاتمه یافت و حکم تحریم لغو شد.

منابع:
1 - فوریه. جان/سه سال در دربار ایران/ ترجمه اقبال آشتیانی.
2 - تیموری، ابراهیم/ تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران.
3 - جمال الدین حسینی/ بررسی تاریخی تنباکو.
4 - محمد نهاوندیان/ پیکار پیروز تنباکو.
5 - تاریخ سیاسی معاصر ایران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، صص 45 تا 54.

منبع: روزنامه  قدس ۱۳۹۰/۱/۱۶
نویسنده : سید محمد رضا سعیدی