منطقه فرهنگی کاشان با تمدنی رفیع و قدمتی بلند در برگیرنده آداب و رسوم مختلفی است که به همت عشق این مردم سینه به سینه به عصر بعد انتقال یافته است. یکی از آیین های سنتی ایرانی - اسلامی، شبیه خوانی یا تعزیه است، هنری مردمی و دینی که در گذر زمان چون تخصصی گرانسنگ میان مردمان این منطقه به ودیعه مانده است. تعزیه، هنری ایرانی است که قدمت آن در پیش ایرانیان به قبل از ورود اسلام باز می گردد ولی از آنجا که ورود اسلام به ایران مستوجب تعالی معنوی و هدف گذاری آیین های مردمی شد، تعزیه این هنر فاخر همچون دیگر هنرها به خدمت ارادت و محبت ائمه اطهار (ع) در آمد و در این زمان کمتر کسی را می‌شناسیم که نوعی از تعزیه را به جز آنچه در قالب دینی، مذهبی آن سراغ داریم به خاطر آورد.
در گوشه ی دیگر از آیین های مردمان کاشان نواهای ماندگار، جای خاصی برای خویش محفوظ دارند. مقتل خوانی، خیل عرب، بحر طویل خوانی، سنج زنی، مرشدی، پیش خوانی، سقاخوانی، چاووش خوانی، وداع خوانی، زنگ حیدری، مرثیه‌خوانی و... همه از قلب این مردم برای ئمه اطهار (ع) و پیامبر اسلام (ص) است. چه تعزیه و چه نواهای ماندگار و در کل، تمامی آیین های مردمی نظر خاصی و بهره خاصی از حماسه خونین امام حسین (ع) دارد و بسیاری از آیین ها در ماه محرم اجرا می شود و تعدای از این آیین ها انحصاراً دل در گرو سید‌الشهدا (ع) دارد و گوهر علاقه به امام حسین (ع) همه هنر‌ها را وابسته ایشان ساخته است. تعزیه هنری است که حد اکثر آن در خدمت حادثه کربلا است. به لطف خداوند آیین سوگ و مویه با هدف معرفی و ترویج آیین های عاشورایی مردم منطقه کاشان امسال نیز با همت چشمگیری برگزار می شود.
کاشان به عنوان مهد تعزیه و با دارا بودن استعدادهای بسیاری در این زمینه و توجه خواص هنرمندان این خطه به آیین های نوایی می تواند بیش از آنچه تا کنون از آن سراغ داریم به این مهم بپردازد. کاشان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود که به نوعی می توان گفت در ردیف شهرهای واحه ای ایران می باشد، دارای خرده فرهنگ ها و آیین های متفاوتی در مناطق اطراف خود می باشد؛ از طرفی به دلیل عنوان دارالمؤمنین بودن این شهر و وجود امامزادگان متعدد در گوشه و کنار، این شهرستان به راستی در ردیف شهرهای شیعه نشین دوران صدر اسلام به شمار می رود. و همین موقعیت مذهبی تاریخی باعث شده است که در این شهر از سده های چهارم و پنجم صدر اسلام، آیین‌ها و خرده فرهنگ های اسلامی که بیشتر شکل بومی دارند تولد یابند که بیشتر این آیین ها ریشه باستانی در ایران کهن دارند. در اینجا فرصت را غنیمت شمرده و به سراغ امیر مقامی، محقق و مجری طرح «سوگ و مویه» که چند سالی است آن را در کاشان برگزار می کند ولی متاسفانه امسال بدون پشتوانه و حامی مانده است، آمدیم تا با برشمردن گوشه ای از آداب و آیین های برگزاری تعزیه در کاشان پرداخته و نگاهی کوتاه به الحان مرثیه سرایی در این شهر کهن بیندازیم.
در سده های اخیر روستاها و شهرهای اطراف کاشان به دلیل توسعه راه ها و گسترش شبکه اطلاع رسانی، به رشد شهرنشینی قابل قبولی رسیدند. اگر این مناطق را به دو دسته مورد نظرمان تقسیم نماییم می توان گفت روستاهایی که انتهای خط توسعه راه های ماشین رو قرار دارند، از نظر حفظ آیین ها و سنت‌های پیشینیان اهمیت بیشتری دارند. یقیناً ارتباط اندک با دنیای جدید و فرهنگ های وارداتی و امروزی، باعث حفظ این آیین های ناب در روستاهای ذکر شده می باشد. از این دسته می توان به مناطق کوهستانی اطراف کاشان که در خصوص آیین های مذهبی خصوصاً در زمینه نواها و نمایش مذهبی (تعزیه) حتی سرآمد تر از شهر کاشان بوده اند، نام برد؛ آزران، جوشقان، اسحاق آباد، نشلج، قزاآن، قهرود و کامو. در قسمت غرب کوهستانی کاشان؛ محمد آباد، نوش آباد و ابوزیدآباد در طرف شرق کویری کاشان، مناطقی هستند که شبیه خوانی یا به عبارت دیگر تعزیه خوانی (این هنر نمایشی و مذهبی مربوط به واقعه تلخ و تراژدی عظیم شهادت امام حسین و یارانش) را حفظ کرده اند. امروزه متاسفانه شهرهای کاشان و آران و بیدگل به همان پاره ای از دلایل که ذکر شد و نیز به دلیل توسعه کاذب شهرنشینی و رشد فرهنگ های جدید و بی بنیان، از هنر تعزیه‌خوانی بهره کمتری می برند. شهر کاشان با وجود اینکه مهد‌هنر شبیه خوانی از بدو تولد آن در ایران بوده است و شبیه‌خوان‌های کاشانی سرآمد شهرهای ایرانی بوده اند؛ متاسفانه به جز چند گروه، دیگر در کوچه و محله های این شهر صدای شیپور و موافق خوانی و مخالف خوانی و ضجه و زاری مردم داغدار در ایام محرم به گوش نمی رسد که این خود جای افسوس و نگرانی است. نکته بسیار مهم در خصوص شبیه خوانی کاشان، وجود نسخه نویسان تعزیه در این سامان بوده است که بدون تردید می توان گفت نسخه های کاشان سهم اعظم در تعزیه‌خوانی ایران را در روزگار فعلی ایفا می کند. با وجود اینکه کاشان در ایام محرم از مجالس متعدد تعزیه محروم است؛ ولی نسخه‌های میر عزا و میر غم کاشانی در دست تعزیه خوان‌های سراسر ایران و حتی خارج از ایران که از روی آنها تعزیه اجرا می شود با عث افتخار کاشانی ها است. با توجه به اینکه شهرها و روستا های اطراف شهرکاشان از نظر اجرای تعزیه از کاشان پیشی گرفته اند؛ ولی در مجموع در سراسر ایران تعزیه را به نام کاشان دانسته اند و هر جا سخن از نمایش«آیینی - مذهبی» شبیه‌خوانی باشد، سرآمد نخست آن، شهر کاشان می باشد. یکی از خصوصیات ایرانیان باستان تا امروز، هنروری و فرهنگ پیشگی بوده است.تا آنجا که هجوم قبایل مهاجم به این سرزمین، تنها موجب تغییر شکل هنرها و فرهنگ ها گردیده است و هیچ‌گاه باعث نابودی هنر و فرهنگ ایرانیان نشده است؛ اسناد تاریخی بیانگر این مطلب می باشد. به عنوان مثال حمله مغول ها به ایران باعث به وجود آمدن اشکال دیگری از هنر گردید. نقوش فرش و طرح‌ها تغییر کرد و نوع سبک معماری به شیوه « ایرانی-مغولی» درآمد که خود سبک جدیدی از معماری را به وجود آورد؛ مهمتر اینکه قبایل مهاجم در طول تاریخ، با ذوب شدن آداب خود، در فرهنگ و هنر ایرانی جای گرفته و شکل و محتوای ایرانی به خود گرفتند.
ایرانیان پس از ورود اسلام به کشورشان، با آیین مقدس اسلام که توسط اعراب به ایران ارمغان آورده شده بود،آشنا شدند و به تدریج هنر و فرهنگ ایران با حفظ آداب و آیین قبلی، رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت. با کمک ایرانیان راه گسترس اسلام در دوران اولیه اسلامی، در دیگر نقاط جهان هموارتر شد و سرعت رشد و توسعه فرهنگ و هنر اسلامی بیشتر گردید. از همان صدر اسلام و احتمالا از دوران سلجوقیان به بعد، پرچم سرخ تشیع در ایران برافراشته شد و ایرانیان خود را سربازان حضرت علی(ع) و اولاد او دانستند؛ به این ترتیب در جهان اسلام، ایران طلایه دار نهضت تشیع گردید.
هنرهای آیینی - نوایی مربوط به واقعه غمبار عاشورا، در قالب اشعار مذهبی اجرا می گردد؛ در این آیین، «سقا خوانی» از مهم ترین نواهای ماندگار می باشد که توسط هنرمندان کاشان، آران و بیدگل، نوش آباد و نیاسر، حفظ شده و هم اکنون نیز همچون نواهای دیگر فوق به حیات خود ادامه می دهند. الحان سقا خوانی از مقام های موسیقیایی سنتی ایران الهام گرفته است؛ با این تفاوت که سقاخوانی در قالب اشعار مذهبی اجرا می گردد. در سقا خوانی برای بیشتر وقایع محرم ردیف و الحان تعریف شده است که به صورت کاملا سینه به سینه از پدران به فرزندان به ارث رسیده است.
محرم که می رسد، توگویی زمین وآسمان ایران اسلامی، در پاسداشت شهیدان کربلا یکپارجه شور و شعور می شود، و
نوش‌آباد نیز جغرافیایی است تاریخی، به فاصله 5 کیلومتری شمال کاشان، که بنا به سنت دیرین خود، با سقاخوانی به استقبال کاروان حسینی می روند. شهروندان نوش آباد که عید غدیر را به دیدار از سادات محل به سرآورده اند، بعد از نماز مغرب و عشاء در مرکز هیئت حسینی حلقه هایی تشکیل داده و سقاخوانی می کنند. سقاخوانی شیوه ای از عزاداری شبیه به شروه خوانی مردم جنوب کشور است اما شعر و آهنگ آن به گونه ای خاص و منحصر به فرد است. سقاخوانان، در سه دسته، گرد هم نشسته و با درهم بردن سرهای خود، اشعاری ناب و بی ریا در رثای شهدای کربلا می خوانند که آهنگ آن در مایه دشتی و همایون است. سقاخوانان نوش آباد، در یکصد سال گذشته بنا به سنت مرسوم، طی 12 شب، منزل به منزل همراه کاروان حسینی شده و متناسب با هر مرحله، اشعاری را شروه می کنند. در عرفه ای که فرزند رسول خدا(ص) حج خویش ناتمام گذارده و عزم سفر می کند، می خوانند: از حریم کعبه قصد کربلا دارد حسین/ عزم جانبازی به راه کبریا دارد حسین...
و در آخرین شب از ذی حجه در کوچه ها و خیابان می گردند و غمگنانه خبر رسیدن محرم را به همگان اعلام می کنند: زهر سو نوحه و بانگ فغان می آید/ گویا محرم شده نوای یاحسین برگوش جان می آید. گویا محرم شده سقاخوانی مردم نوش‌آباد، در روزهای تاسوعا و عاشورا نیز با آدابی خاص برگزار می‌شود.
در صبح تاسوعا، سقاخوانی در منزل یکی از سادات که از بنیانگذاران این مراسم بوده است، شروع شده و مقارن اذان ظهر در منزل یکی دیگر از سادات خاتمه می یابد. در این روز، سقاخوانان در کوچه ها گشته و برای درگذشتگان به فاصله دو محرم، فاتحه خوانی می‌کنند و خانواده اموات نیز به یادبود، پرچمی را به هیئات هدیه می کنند. اما سقاخوانی روز عاشورا توسط سادات محل اجرا می شود. سادات هیئات حسینی، شال‌‌ های سبز، بر گردن انداخته و پیشاپیش هیئات سینه زنی و بعداز تابوت نمادین کشته، حرکت می کنند. اشعار سقاخوانی روز عاشورا حامل پیام قیام حسینی است. سقاخوانی، نه تنها یک مراسم آیینی، که روایتی از فرهنگ مردمی است برای جاودانه ماندن حماسه عاشورا از گزند تحریف و خرافه. و مسئولین فرهنگی کشور باید برای حفظ و ترویج این آیین، تلاشی را مبذول دارند. از دیگر مراسم آیینی مردم نوش آباد، خیمه کوبی روز هشتم و خیمه برداری در عصر روز یازدهم محرم است که چونان آیینه‌ای، تجلی گر قیام حسینی است.

منبع: روزنامه رسالت ۱۳۹۰/۰۹/۱۳
نویسنده : فروغ صالحی