اساطیر و افسانه‌های عید نوروز | از جمشید شاه تا حاجی فیروز
عید نوروز، یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین جشن‌های ایرانی، نماد آغاز سال نو و تجدید حیات طبیعت است. این جشن باستانی، به دلیل قدمت و اهمیت فرهنگی‌اش، در طول تاریخ با افسانه‌ها و اسطوره‌های متعددی گره خورده است. از داستان‌های مربوط به جمشید شاه، نخستین پادشاه اسطوره‌ای ایران، تا شخصیت نمادین حاجی فیروز، نوروز نمایانگر هویت فرهنگی و تاریخی ما ایرانیان است.
در این مقاله، قصد داریم به بررسی ریشه‌های تاریخی و فلسفی نوروز و همچنین افسانه‌ها و اسطوره‌های مرتبط با این جشن بزرگ بپردازیم. نوروز برای ما ایرانیان و پارسی‌زبانان سراسر جهان، نه تنها یک جشن ملی بلکه بخشی از هویت و فرهنگ ماست که با آداب و رسوم خاص و داستان‌های کهن پیوند خورده است.
نوروز چیست؟
نوروز، به معنای «روز نو» یا «روز جدید»، به‌عنوان آغاز سال نو جشن گرفته می‌شود. این جشن ریشه در تاریخ باستان ایران دارد و به دوران پیش از مادها و هخامنشیان برمی‌گردد.
نوروز در طول تاریخ، به‌ویژه در دوره‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی، با شکوه و عظمت برگزار شده است. در کتاب اوستا، که کهن‌ترین متن زرتشتی است، نامی از نوروز نیامده است، زیرا این کتاب بیشتر به مضامین دینی می‌پردازد. در حالی که نوروز به‌عنوان یک جشن ملی و مردمی شناخته می‌شود.
در تقویم خورشیدی، نوروز با «هرمزد روز» در ماه فروردین مصادف است. جالب است بدانید که اولین روز هر ماه از ۱۲ ماه ایرانی، به نام «اورمزد» یا «هرمزد» نامیده می‌شود.
مبدأ جشن نوروز
بر اساس افسانه‌ها، نوروز نخستین بار در زمان «جمشید شاه» جشن گرفته شد. جمشید، پادشاهی اسطوره‌ای است که در تاریخ واقعی وجود ندارد و به‌عنوان نماد نیکی و شجاعت شناخته می‌شود. در متون زرتشتی، جمشید به‌عنوان پادشاهی که ایران را از خشکسالی و اهریمن نجات می‌دهد، معرفی شده است.
طبق اساطیر ایرانی، جمشید پس از پیروزی بر اهریمن، خشکسالی را از سرزمین ایران دور کرده و برکت و فراوانی را به ارمغان می‌آورد. مردم این روز را به‌عنوان نوروز جشن می‌گیرند. در ادبیات کهن ایران، از جمله شاهنامه و تاریخ طبری، جمشید به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز شناخته می‌شود.
افسانه‌ها و اسطوره‌های عید نوروز
نوروز به دلیل جایگاه ویژه‌ای که در تقویم ایرانی دارد، در هاله‌ای از داستان‌های واقعی و اسطوره‌ای قرار گرفته است. برخی از مهم‌ترین افسانه‌ها و اسطوره‌های مرتبط با نوروز عبارتند از:
1. آفرینش در ایران باستان
در اساطیر زرتشتی، نوروز به‌عنوان جشن آفرینش انسان و پیروزی نیکی بر بدی شناخته می‌شود. قبل از آفرینش انسان، اهورامزدا شش پیش‌نمونه از موجودات آرمانی را در فواصل زمانی مختلف در طول سال آفرید:
- آسمان (11 تا 15 اردیبهشت)
- آب (11 تا 15 تیرماه)
- زمین (11 تا 15 شهریور)
- گیاهان (26 تا 30 مهر)
- گوسفند (در میانه زمستان)
- انسان اولیه (در 5 روز پایانی سال)
نوروز، جشن آفرینش انسان است که به‌عنوان یاری‌دهنده اهورامزدا برای شکست اهریمن شناخته می‌شود.
2. نیایش ایزد گرما
«رپیتون» یکی از ایزدان مهم زرتشتی است که نماد گرما و روشنی است. او در زمستان به زیر زمین می‌رود و در بهار بازمی‌گردد. بازگشت رپیتون در بهار، نماد پیروزی نیکی بر بدی و بهار بر زمستان است.
3. بازگشت روان درگذشتگان
یکی از باورهای کهن ایرانی، بازگشت روان یا فروهر درگذشتگان در ایام نوروز است. فروهرها، که نوعی از روان انسان‌ها هستند، در این ایام به زمین بازمی‌گردند تا به بازماندگان خود سر بزنند. ایرانیان برای خوشامدگویی به این روان‌ها، خانه‌های خود را تمیز می‌کنند و آتش روشن می‌کنند. این باور، ریشه سنت خانه‌تکانی و چهارشنبه‌سوری است.
4. نوروز و پادشاهی جمشید
جمشید شاه، پس از شکست خشکسالی و سرما، دوباره بر تخت پادشاهی نشست. او دستور ساخت جوی‌ها و آبراه‌ها را صادر کرد تا فراوانی آب را به سرزمین ایران بازگرداند. این رویداد نیز به‌عنوان یکی از ریشه‌های جشن نوروز شناخته می‌شود.
5. مرگ و رستاخیز سیاوش
در اساطیر ایرانی، سیاوش به‌عنوان ایزد گیاهی و نماد باروری شناخته می‌شود. مرگ او نماد زمستان و زنده شدن دوباره‌اش، نماد بهار است. مردم ایران پیش از نوروز برای سیاوش عزاداری می‌کردند و با آغاز نوروز، زنده شدن او را جشن می‌گرفتند.
6. افسانه حاجی فیروز
حاجی فیروز، یکی از شخصیت‌های نمادین نوروز، با لباس قرمز و صورت سیاه، نویددهنده بهار است. این شخصیت، ریشه در اساطیر کهن دارد و به ایزد شهید شونده (سیاوش) مرتبط است.
سنت‌های عید نوروز
نوروز با گذشت زمان، سنت‌ها و آیین‌های مختلفی را به خود اختصاص داده است. از مهم‌ترین این سنت‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- پهن کردن سفره هفت‌سین: هر یک از اجزای این سفره نمادی از فرهنگ و باورهای کهن ایرانی است.
- دید و بازدید: عیدی دادن و دیدار با دوستان و خانواده از رسوم مهم نوروز است.
- سیزده‌بدر: بیرون رفتن از خانه در روز سیزدهم فروردین و گره زدن سبزه به‌عنوان نمادی از گره زدن زندگی به طبیعت.
پیام نوروز
نوروز، جشن شادی و سرزندگی است. پیام اصلی این جشن، غنیمت شمردن فرصت زندگی و شاد بودن در کنار عزیزان است. نوروز یادآور این است که هر آغاز تازه‌ای، فرصتی برای امید و خوشبختی است.
نظر شما