اتابکان لرستان
اتابکان لرستان عنوان کلی دو سلسلهٔ محلی در ایران است که به نام‌های لر بزرگ و لر کوچک شناخته می‌شوند. این سلسله‌ها از اواخر عصر سلجوقیان تا دوران صفوی، به مدت بیش از چهار قرن، بر مناطق وسیعی از خوزستان و لرستان حکومت کردند. اتابکان لر بزرگ در دوران تیموریان و اتابکان لر کوچک در اواسط دوره صفوی منقرض شدند.
وجه تسمیه و جغرافیای لر بزرگ و لر کوچک
لر بزرگ:
- نواحی شرق و جنوب کارون علیا را شامل می‌شد.
- مرکز آن ایذج (مال‌امیر یا ایذه کنونی) بود.
- قلمرو لر بزرگ در همسایگی شولستان (ممسنی کنونی) و مرز فارس قرار داشت.
لر کوچک:
- نواحی شمال کارون علیا را در بر می‌گرفت.
- مرکز آن خرم‌آباد و از مهم‌ترین شهرهای آن بروجرد بود.
- قلمرو لر کوچک در دوران صفویه بین همدان، خوزستان و بغداد محدود می‌شد.
۱. لر بزرگ (۵۵۰-۸۲۷ ق / ۱۱۵۵-۱۴۲۴ م)
تأسیس سلسله لر بزرگ
سلسله لر بزرگ به نام یکی از نیاکان خود، فضلویه، به بنی فضلویه مشهور شد. این خاندان کردتبار بودند و در نواحی شام سکونت داشتند.
- ابوطاهر بن محمد، مؤسس لر بزرگ، در سال ۵۴۳ ق به خدمت سنقر اتابک فارس درآمد و پس از پیروزی بر شبانکاره، به لرستان فرستاده شد.
- در سال ۵۵۰ ق، ابوطاهر از فرمان اتابکان فارس سرپیچی کرد و خود را اتابک خواند و سلسله لر بزرگ را تأسیس کرد.
فرمانروایان برجسته لر بزرگ
نصرت‌الدین هزار اسب (۵۵۸-۶۲۶ ق):
- تختگاه خود را در ایذج قرار داد و قلمرو لر بزرگ را گسترش داد.
- با خلیفه عباسی و اتابکان فارس روابطی داشت.
- در نبردهای متعدد شرکت کرد و مناطق وسیعی را به قلمرو خود افزود.
- در سال ۶۲۶ ق درگذشت.
تکله بن هزار اسب (۶۲۶-۶۵۶ ق):
- در سال ۶۵۵ ق به اردوی هلاکوخان پیوست، اما پس از قتل خلیفه عباسی، از مغولان گریخت.
- در سال ۶۵۶ ق به دست مغولان دستگیر و در تبریز به قتل رسید.
شمس‌الدین الب ارغون (۶۵۶-۶۷۱ ق):
- پس از تکله به حکومت رسید و تلاش کرد صدمات ناشی از حملات مغول را جبران کند.
- به آبادانی لرستان پرداخت و تا مدتی از رعایا خراج نگرفت.
یوسف شاه اول (۶۷۱-۶۸۴ ق):
- در اردوی مغولان به سر می‌برد و در نبردهای ایلخانان شرکت داشت.
- به دلیل شجاعتش، لقب بهادر گرفت.
- قلمرو لر بزرگ را گسترش داد و در سال ۶۸۴ ق درگذشت.
افراسیاب اول (۶۸۴-۶۹۵ ق):
- با ایلخانان مغول روابط پرتنشی داشت.
- در سال ۶۹۵ ق به دست مغولان دستگیر و اعدام شد.
نصرت‌الدین احمد (۶۹۵-۷۳۳ ق):
- دوران او در صلح و آرامش سپری شد.
- او را به دلیل عدالت و تدبیرش ستوده‌اند.
افراسیاب دوم (۷۳۳-۷۵۱ ق):
- به خوش‌گذرانی و بی‌کفایتی شهرت داشت.
- در سال ۷۵۱ ق در ایذج درگذشت.
زوال لر بزرگ
پس از افراسیاب دوم، حکومت لر بزرگ به تدریج تضعیف شد. در سال ۸۲۷ ق، غیاث‌الدین بن کاووس بن هوشنگ، آخرین فرمانروای لر بزرگ، به دست سپاه تیموری کشته شد و سلسله لر بزرگ منقرض شد.
۲. لر کوچک (۵۸۰-۱۰۰۶ ق / ۱۱۸۴-۱۵۹۷ م)
تأسیس سلسله لر کوچک
سلسله لر کوچک به نام بنیان‌گذار آن، شجاع‌الدین خورشید، به بنی خورشید نیز مشهور است.
- شجاع‌الدین خورشید در سال ۵۸۰ ق در بخش‌های شمال و غرب لرستان حکومتی مستقل تأسیس کرد.
- مرکز حکومت او خرم‌آباد بود.
فرمانروایان برجسته لر کوچک
شجاع‌الدین خورشید (۵۸۰-۶۲۱ ق):
- مؤسس سلسله لر کوچک.
- به دادگری و شجاعت شهرت داشت.
- در سال ۶۲۱ ق درگذشت.
سیف‌الدین رستم (۶۲۱-۶۴۳ ق):
- به دادگری و سرکوب راهزنان شهرت داشت.
- در اثر توطئه‌ای به دست برادرش کشته شد.
بدرالدین مسعود (۶۵۶-۶۹۲ ق):
- پس از سقوط بغداد به دست هلاکوخان، به حکومت لر کوچک رسید.
- قلمرو لر کوچک را گسترش داد و در سال ۶۹۲ ق درگذشت.
عزالدین حسین (۷۳۰-۷۵۰ ق):
- قلمرو لر کوچک را گسترش داد و با همسایگان خود روابط دوستانه‌ای داشت.
- در سال ۷۵۰ ق درگذشت.
شاه حسین (۸۱۵-۸۷۳ ق):
- در دوران او لر کوچک به اوج قدرت رسید.
- در سال ۸۷۳ ق به دست طایفه بهارلو کشته شد.
شاه رستم (۸۷۳-۹۱۴ ق):
- در زمان شاه اسماعیل صفوی به حکومت رسید.
- با صفویان روابط دوستانه‌ای داشت و حکومت او مورد تأیید شاه اسماعیل قرار گرفت.
شاهوردی (۹۴۰-۱۰۰۶ ق):
- آخرین اتابک لر کوچک.
- به دلیل نافرمانی از شاه عباس اول، به قتل رسید و سلسله لر کوچک منقرض شد.
ویژگی‌های حکومت اتابکان لرستان
۱. روابط با خلفای عباسی و مغولان
- اتابکان لر بزرگ و کوچک برای حفظ قدرت خود با خلفای عباسی و سپس با ایلخانان مغول روابط نزدیکی برقرار کردند.
- اتابکان لر کوچک پس از سقوط بغداد به دست مغولان، به خراج‌گذاری ایلخانان تن دادند.
۲. نظام قبیله‌ای و نظامی
- حکومت اتابکان لرستان بر پایه نظام قبیله‌ای استوار بود.
- سپاه آنان بیشتر از جنگجویان قبایل لر تشکیل می‌شد.
۳. روابط با صفویان و عثمانی‌ها
- اتابکان لر کوچک در دوران صفویه به دلیل موقعیت جغرافیایی خود (در مرز ایران و عثمانی) اهمیت ویژه‌ای داشتند.
- شاهوردی، آخرین اتابک لر کوچک، به دلیل حمایت از عثمانی‌ها به دست شاه عباس اول کشته شد.
۴. آبادانی و رفاه
- برخی از اتابکان لرستان برای آبادانی و رفاه مردم تلاش کردند.
- نصرت‌الدین احمد، اتابک لر بزرگ، ۴۶۰ خانقاه در قلمرو خود تأسیس کرد.
زوال اتابکان لرستان
- لر بزرگ: در دوران تیموریان به دلیل ضعف داخلی و حملات خارجی، منقرض شد.
- لر کوچک: در دوران صفوی به دلیل نافرمانی شاهوردی و مداخله شاه عباس اول، منقرض شد.
نتیجه‌گیری
اتابکان لرستان، با وجود نظام قبیله‌ای و محدودیت‌های جغرافیایی، توانستند بیش از چهار قرن در مناطق لرستان و خوزستان حکومت کنند. این سلسله‌ها نقش مهمی در حفظ امنیت و آبادانی منطقه داشتند و در دوره‌هایی از تاریخ ایران، به‌ویژه در دوران مغول و صفوی، تأثیرگذار بودند. با این حال، اختلافات داخلی، ضعف نظامی و مداخله قدرت‌های بزرگ‌تر، به زوال این سلسله‌ها انجامید.
نظر شما