دیوید الکایند (David Elkind) روانشناس کودک و نوجوان، یکی از نظریه‌پردازان برجسته در زمینه رشد روانی-شناختی است. او با الهام از نظریه مراحل رشد شناختی ژان پیاژه، ویژگی‌های روانی و شناختی دوران نوجوانی را بررسی کرده و نظریه‌هایی در مورد تغییرات روانی و اجتماعی نوجوانان ارائه داده است. الکایند معتقد است که نوجوانان در این دوره به دلیل رشد شناختی و توانایی تفکر صوری (Formal Operational Thinking)، ویژگی‌های منحصر به فردی را از خود نشان می‌دهند.

ویژگی‌های روانی نوجوانان در نظریه الکایند

الکایند برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های روانی نوجوانان را که ناشی از رشد شناختی و تفکر صوری است، به شرح زیر توضیح می‌دهد:

1. انتقاد از افراد صاحب قدرت (ناسازگاری با مراجع قدرت)

• نوجوانان به دلیل آرمانی تجسم کردن دنیا، ممکن است به این نتیجه برسند که افراد صاحب قدرت (مانند والدین، معلمان و سایر مراجع قدرت) بی‌نقص نیستند.
• این تغییر نگرش باعث می‌شود که نوجوانان نسبت به والدین، معلمان و حتی نهادهای اجتماعی انتقاد کنند.
• تفاوت جنسیتی:
  • دختران معمولاً از سن 12-13 سالگی این ویژگی را تجربه می‌کنند.
  • پسران از سن 14 سالگی به بعد این هیجانات را نشان می‌دهند.
• نکته مثبت:
  این انتقاد و ناسازگاری اگر در بستر منطقی پاسخ داده شود، می‌تواند به رشد فکری نوجوان کمک کند. والدین باید با اقناع‌گری و پاسخ‌دهی منطقی به این رفتارها واکنش نشان دهند.

2. تمایل به مجادله

• نوجوانان به دلیل علاقه به استفاده از توانایی‌های ذهنی خود، درگیر بحث‌های مذهبی، فلسفی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی می‌شوند.
• این تمایل به بحث و مجادله، ناشی از تلاش آن‌ها برای گسترش ذهنی و آزمودن توانایی‌های شناختی است.
• نقش والدین و معلمان:
  • والدین و معلمان باید فرصت‌هایی برای بحث و تبادل نظر فراهم کنند تا از بروز مجادله‌های شدیدتر جلوگیری شود.
  • آنا فروید این تمایل نوجوانان را ناشی از “فلسفه‌بافی” می‌داند.

3. توجه به خود (تماشاچی خیالی)

• نوجوانان تصور می‌کنند که همه افراد آن‌ها را نگاه می‌کنند و رفتارهای آن‌ها زیر ذره‌بین دیگران است.
• این ویژگی که به تماشاچی خیالی معروف است، باعث می‌شود نوجوانان نسبت به ظاهر، نوع پوشش، رفتار اجتماعی و موفقیت‌ها و شکست‌های خود بیش از حد حساس شوند.
• پیامدها:
  • این ویژگی می‌تواند باعث نگرانی و حساسیت بیش از حد نسبت به قضاوت دیگران شود.
  • نوجوانان تصور می‌کنند دیگران همان‌گونه درباره آن‌ها فکر می‌کنند که خودشان درباره خودشان فکر می‌کنند.
• توصیه الکایند:
  بزرگسالان باید از انتقاد و سرزنش نوجوانان در ملأ عام خودداری کنند، زیرا این کار می‌تواند تأثیر منفی بر اعتماد به نفس آن‌ها داشته باشد.

4. خودمحوری (افسانه شخصی و آرمان‌گرایی مطلق)

• نوجوانان تصور می‌کنند که تجربیات آن‌ها منحصر به فرد و خاص است و خود را متفاوت از دیگران می‌بینند.
• این ویژگی که به افسانه شخصی معروف است، باعث می‌شود نوجوانان خود را از قوانین حاکم بر طبیعت و جهان جدا بدانند.
• پیامدها:
  • نوجوانان ممکن است باور داشته باشند که با مصرف مواد مخدر یا رانندگی با سرعت غیرمجاز هرگز دچار مشکل نخواهند شد.
  • این طرز تفکر عامل اصلی خطرپذیری‌های متعدد در نوجوانان است.
• توصیه:
  والدین و مربیان باید با آگاهی‌بخشی و ایجاد ارتباط مناسب، به نوجوانان کمک کنند تا این طرز تفکر را تعدیل کنند.

5. بلاتصمیمی

• نوجوانان با آگاهی از وجود احتمالات متعدد، خود را در برابر طیف وسیعی از انتخاب‌ها می‌بینند.
• این مسئله باعث سرگردانی در تصمیم‌گیری می‌شود، به ویژه در موضوعاتی مانند انتخاب رشته تحصیلی، شغل و سایر مسائل مهم زندگی.

6. دوگانگی در فکر و عمل (تضاد در فکر و عمل)

• نوجوانان در این دوره ممکن است در تفکیک واقعیت از خیال دچار مشکل شوند.
• این مسئله باعث بروز تناقض در افکار و رفتارها می‌شود.
  • مثال: نوجوان ممکن است به آلودگی محیط زیست اعتراض کند، اما همزمان دخانیات مصرف کند.
• نقش والدین و معلمان:
  بحث و تبادل نظر با نوجوان می‌تواند به او کمک کند تا به افکار روشن‌تر و سالم‌تری دست یابد.

تفاوت تماشاچی خیالی و افسانه شخصی

• تماشاچی خیالی:
  ناشی از عدم توانایی نوجوان در تفکیک بین افکار خود و دیگران است. نوجوان تصور می‌کند که دیگران به طور مداوم او را زیر نظر دارند.
• افسانه شخصی:
  ناشی از تمایز بیش از حد خود از دیگران است. نوجوان خود را منحصر به فرد و متفاوت می‌بیند و باور دارد که تجربیات او با دیگران کاملاً متفاوت است.

نیازهای اساسی نوجوانان از منظر الکایند

الکایند معتقد است که نوجوانان برای عبور سالم از این دوره، به پشتیبان و راهنمای قوی نیاز دارند. خانواده‌ها باید:

1. نیازهای نوجوان را درک کنند.
2. به موقع به نیازهای او پاسخ دهند.
3. سبک فرزندپروری قاطع داشته باشند، زیرا این سبک احتمال گرایش نوجوانان به آسیب‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد.

نیازهای دوره نوجوانی شامل:

• توجه
• محبت
• مسئولیت‌پذیری
• اقتدار
• احترام

مرحله جست‌وجو برای درک

• در این مرحله، نوجوانان به دلیل ظرفیت تفکر صوری، می‌توانند به طور عمیق‌تر درباره اشیا، حوادث و روابط اجتماعی فکر کنند.
• آن‌ها به دنبال چرایی روابط هستند و تلاش می‌کنند نظریه‌هایی درباره روابط اجتماعی و مفاهیم انتزاعی ایجاد کنند.
• دین و معنویت در این مرحله می‌تواند به عنوان پاسخی به سوالات و نیازهای شناختی نوجوانان عمل کند.

مشکلات دوره نوجوانی

الکایند برخی از مشکلات رایج در این دوره را شناسایی کرده است:

1. افسردگی
2. بزهکاری
3. خودکشی

نقش بازی در رشد نوجوانان

الکایند معتقد است که بازی نقش مهمی در رشد ذهنی، اجتماعی و احساسی کودکان و نوجوانان دارد.

• حذف بازی از زندگی نوجوانان می‌تواند به اندازه فشار زودهنگام برای بزرگسالی مضر باشد.
• او در کتاب خود “نقش بازی در رشد کودک” تأکید می‌کند که بازی‌های خودجوش و انگیزشی باید بخشی از زندگی کودکان و نوجوانان باقی بماند.

جمع‌بندی نظریه رشد روانی دیوید الکایند

نظریه دیوید الکایند بر ویژگی‌های روانی، شناختی و اجتماعی نوجوانان تمرکز دارد و توضیح می‌دهد که چگونه رشد شناختی و تفکر صوری بر رفتار و نگرش نوجوانان تأثیر می‌گذارد.

• ویژگی‌های کلیدی:
  • انتقاد از مراجع قدرت
  • تمایل به مجادله
  • تماشاچی خیالی
  • افسانه شخصی
  • بلاتصمیمی
  • دوگانگی در فکر و عمل

الکایند تأکید می‌کند که خانواده‌ها و مربیان نقش مهمی در هدایت نوجوانان و کمک به آن‌ها برای عبور سالم از این مرحله دارند. سبک فرزندپروری قاطع، ایجاد محیط حمایتی و پاسخ‌دهی به نیازهای نوجوانان از جمله عوامل کلیدی در این زمینه هستند.