مقدمه: شناخت چیست؟

شناخت به معنای دانایی و آگاهی انسان از جهان و پدیده‌های اطراف است. این آگاهی می‌تواند شامل ایده‌ها، باورها، ادراکات و داده‌ها باشد. اما شناخت، به‌ویژه در جامعه‌شناسی، فراتر از یک پدیده فردی است و به‌عنوان یک پدیده اجتماعی در نظر گرفته می‌شود. جامعه‌شناسی شناخت به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه شناخت در بسترهای اجتماعی، تاریخی، فرهنگی و اقتصادی شکل می‌گیرد و چگونه نهادهای اجتماعی بر آن تأثیر می‌گذارند.

برخی از پرسش‌های بنیادین در این زمینه عبارت‌اند از:

• چگونه شناخت در ذهن انسان شکل می‌گیرد؟
• چه عواملی بر فرآیند شناخت تأثیر می‌گذارند؟
• نقش گروه‌های اجتماعی، نهادهای علمی و ساختارهای قدرت در شکل‌گیری شناخت چیست؟
• چگونه می‌توان میان شناخت درست و نادرست تمایز قائل شد؟

جامعه‌شناسی شناخت، علم و تکنولوژی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد و تأکید می‌کند که شناخت یک پدیده اجتماعی است که در بستر تعاملات اجتماعی و تاریخی شکل می‌گیرد.

1. تعیین اجتماعی شناخت

الف) تأثیر نهادهای اجتماعی بر شناخت

شناخت، به‌ویژه شناخت علمی، تحت تأثیر نهادهای اجتماعی مانند دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی، بنگاه‌های اقتصادی و نهادهای سیاسی قرار دارد. این نهادها می‌توانند:

• مسیر تحقیق و پژوهش را هدایت کنند.
• منابع مالی و حمایتی را کنترل کنند.
• ارزش‌ها و هنجارهای علمی را تعیین کنند.

ب) ارتباط ساختار اجتماعی با آگاهی فردی و جمعی

ساختارهای اجتماعی و طبقاتی جامعه نقش مهمی در شکل‌گیری آگاهی فردی و جمعی دارند. برای مثال:

• مارکس معتقد بود که آگاهی انسان‌ها بازتابی از موقعیت طبقاتی آن‌هاست.
• ارزش‌ها، باورها و ایدئولوژی‌های حاکم بر جامعه می‌توانند شناخت فردی را تحت تأثیر قرار دهند.

2. ساخت اجتماعی واقعیت

الف) واقعیت اجتماعی ساخته می‌شود

واقعیت اجتماعی چیزی نیست که به‌طور طبیعی وجود داشته باشد، بلکه توسط انسان‌ها و در بستر تعاملات اجتماعی ساخته می‌شود.

• برگر و لاکمن در کتاب “ساخت اجتماعی واقعیت” توضیح می‌دهند که چگونه انسان‌ها از طریق تعاملات اجتماعی، واقعیت‌های اجتماعی را می‌سازند و آن‌ها را به‌عنوان واقعیت‌های عینی می‌پذیرند.

ب) تأثیر شناخت بر نهادهای اجتماعی

شناخت می‌تواند نهادهای اجتماعی را دگرگون کند یا به شکل‌گیری نهادهای جدید کمک کند. برای مثال:

• پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی می‌توانند منجر به ایجاد نهادهای جدیدی مانند دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های فناوری شوند.
• شناخت، نهادهای اجتماعی موجود را نیز تغییر می‌دهد، مانند تأثیر اینترنت بر رسانه‌ها و آموزش.

3. هم‌کنشی نهادها و ساختارهای اجتماعی با شناخت

نهادهای اجتماعی و ساختارهای اجتماعی قدیمی و جدید در تعامل با شناخت قرار دارند. برای مثال:

• نهادهای سنتی مانند کلیسا ممکن است با پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی در تعارض باشند.
• نهادهای جدید مانند رسانه‌های اجتماعی می‌توانند شناخت و اطلاعات را به‌سرعت گسترش دهند، اما در عین حال، چالش‌هایی مانند اطلاعات نادرست و نقض حقوق پدیدآورندگان را نیز به همراه دارند.

4. زبان و نسبت آن با جامعه

الف) زبان‌شناسی اجتماعی

زبان به‌عنوان یکی از ابزارهای اصلی شناخت، نقش مهمی در شکل‌گیری آگاهی و شناخت اجتماعی دارد.

• زبان نه‌تنها وسیله‌ای برای انتقال اطلاعات است، بلکه چارچوبی برای درک جهان و واقعیت اجتماعی فراهم می‌کند.

ب) تحلیل گفتمان

تحلیل گفتمان به بررسی ساختار زبان و نقش آن در بازتولید قدرت و ایدئولوژی می‌پردازد.

• برای مثال، فوکو نشان می‌دهد که چگونه گفتمان‌های علمی و سیاسی می‌توانند قدرت را بازتولید کنند و شناخت را تحت تأثیر قرار دهند.

سنت‌های جامعه‌شناختی در مطالعه شناخت

1. سنت هگلی-مارکسی

• این سنت بر ارتباط میان شناخت و وضعیت اجتماعی طبقات تأکید دارد.
• مارکس معتقد بود که ایدئولوژی‌ها و شناخت، بازتابی از شرایط مادی و طبقاتی جامعه هستند.

2. پدیدارشناسی

• این رویکرد به بررسی ساختار شناخت بر اساس داده‌های حسی و تجربه‌های روزمره می‌پردازد.
• برگر و لاکمن در این سنت به ساخت اجتماعی واقعیت توجه دارند.

3. قوم‌روش‌شناسی

• این رویکرد به بررسی استدلال‌ها و برهان‌آوری‌های عملی در گروه‌های قومی و خرده‌فرهنگ‌ها می‌پردازد.

4. نظریه‌های فمینیستی

• این نظریه‌ها به بررسی نقش جنسیت در شکل‌گیری شناخت می‌پردازند و نشان می‌دهند که چگونه زنان در فرآیند تولید دانش و شناخت به‌طور سیستماتیک کنار گذاشته شده‌اند.

5. تحلیل گفتمان انتقادی

• این رویکرد به بررسی نقش زبان در بازتولید قدرت و ایدئولوژی می‌پردازد.
• فوکو و دیگر نظریه‌پردازان انتقادی به تحلیل گفتمان‌های علمی، سیاسی و رسانه‌ای می‌پردازند.

6. شناخت جامعه‌ی اطلاعاتی

• این رویکرد به بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و جهانی‌سازی بر ساختارهای اجتماعی و شناخت می‌پردازد.
• ظهور اینترنت و رسانه‌های اجتماعی، چالش‌های جدیدی مانند اطلاعات نادرست، نقض حریم خصوصی و بحران اعتماد به اطلاعات را به همراه داشته است.

پرسش‌های کلیدی در جامعه‌شناسی شناخت

1. تأثیر نهادهای اجتماعی بر دانشمندان: نهادهای علمی، سیاسی و اقتصادی تا چه اندازه بر کار دانشمندان و پژوهشگران تأثیر می‌گذارند؟
2. بنیان‌های اجتماعی شناخت: چگونه عوامل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بر شناخت انسان از جهان تأثیر می‌گذارند؟
3. نقش فناوری اطلاعات: فناوری اطلاعات و جامعه‌ی اطلاعاتی چگونه شناخت و نهادهای اجتماعی را دگرگون کرده‌اند؟
4. تفاوت شناخت و اطلاعات: چگونه می‌توان میان شناخت و اطلاعات در رسانه‌های جمعی تمایز قائل شد؟

نتیجه‌گیری

جامعه‌شناسی شناخت به بررسی ماهیت شناخت و تأثیر عوامل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بر آن می‌پردازد. این حوزه نشان می‌دهد که شناخت یک پدیده اجتماعی است که در بستر تعاملات اجتماعی و تاریخی شکل می‌گیرد.

نهادهای اجتماعی، ساختارهای طبقاتی، زبان، فناوری اطلاعات و جهانی‌سازی از جمله عواملی هستند که بر شناخت تأثیر می‌گذارند. جامعه‌شناسی شناخت با استفاده از رویکردهای مختلف مانند مارکسیسم، پدیدارشناسی، تحلیل گفتمان و نظریه‌های فمینیستی، به تحلیل این عوامل و تأثیرات آن‌ها بر شناخت می‌پردازد.

در نهایت، این حوزه به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از فرآیندهای اجتماعی تولید شناخت و چالش‌های پیش روی آن داشته باشیم.