جنبش علمی اخیر
قم پس از دوران محدثین (قرن سوم و چهارم هجری) گرچه همواره از وجود دانشمندان و بزرگانی برخوردار بود ولی آن مرکزیت علمی دوران محدثین را تا حدودی از دست داد بود، تا اینکه در این اواخر دست قدرت و مشیت الهى یک مرد روحانی بزرگ شایسته و لایق را برای پی‌ریزی یک حوزه بزرگ روحانی و علمی به قم فرستاد.
آری مرحوم آیت‌الله فقید حائری به قم آمد و طرح حوزه علمیه بزرگی را ریخت و به پیش‌بینی‌های اعجاز آمیز ائمه هدی که از هزار سال قبل بلکه بیشتر صریحاً بشارت داده بودند که در آینده شهرستان قم یکی از مراکز بزرگ علمی شیعه و مورد توجه عموم مسلمانان خواهد شد صورت تحقق بخشید (۱).
این اساس به‌قدری متین و استوار بود که با رحلت مؤسس بزرگ آن یعنی مرحوم آیت‌الله حائری از بین نرفت و پس از ایشان مردان برجسته‌ای مانند مرحوم آیت‌الله حجت و آیت‌الله خوانساری و آیت‌الله صدر در شرایط بسیار سخت و اندوه‌باری که قسمتی از آن مربوط به وضع زمان و محیط بود با روشن‌بینی و شهامت و بردباری خاصی این میراث عظیم را حفظ کردند تا اینکه نوبت به زعیم بزرگ عالم تشیع حضرت آیت‌الله بروجردی رسید. این رهبر و مرجع عالیقدر دینی نه تنها در حفظ آن میراث بزرگ در برابر طوفان‌های سختی که موجودیت حوزه علمیه قم را تهدید می‌کرد به شایسته‌ترین وجهی کوشید، بلکه در زمان زعامت او پیشرفت‌ها و موفقیت‌های قابل توجهی در تمام شئون نصیب حوزه علمی قم گردید و از جهات مختلفی توسعه پیدا کرد که شرح مبسوط آن‌ را در شماره سوم سال گذشته این مجله درج نمودیم.

وضع کنونی قم 
البته نمی‌توان انکار کرد که هنوز این مرکز بزرگ علمی و روحانی دارای نواقصی است که باید با توجه زعمای بزرگ فعلی قم تدریجاً این نواقص برطرف گردد. ولی چیزی که برای هر آدم منصفی روشن است و به هیچ وجه قابل انکار نمی‌باشد این است که: 
اولاً این مرکز علمی جوان در این مدت کوتاه خدمات شایسته و ذی‌قیمتی به عالم اسلام و تشیع نمود و توانسته است یک عده شخصیت‌های برجسته روحانی، مجتهدین، نویسندگان توانا، گویندگان لایقی در دامان خود بپروراند که آثار آنها حتی در اقصی نقاط کشور به‌خوبی دیده می‌شود. کتاب‌ها و رساله‌های پرارزشی در رشته‌های مختلف علمی در این سال‌های اخیر توسط دانشمندان حوزه علمی قم نگاشته شده که نمونه‌های آن در همه جا هست و همه می‌توانند از نزدیک آنها را ببینند و قضاوت کنند. شخصیت‌های روحانی و گویندگانی که در این حوزه علمی پرورش یافته و سپس به شهرستان‌ها رفته‌اند و به هدایت و ارشاد مردم همت گماشته‌اند سهم بزرگی در وضع دینی مردم این کشور داشته و دارند. خلاصه آثار روحانی و خدمات مثبت دینی شاگردان این دانشگاه بزرگ دینی از هر جهت قابل ملاحظه است.
ثانیا این مرکز مهم روحانی از نظر اینکه در قلب این کشور جای دارد و پناهگاه بزرگی برای مشکلات دینی مردم این مملکت محسوب می‌شود در طول سال همیشه مشکلات و ناراحتی‌هایی از نظر جنبه‌های مختلف دینی برای مردم این مملکت پیدا می‌شود و بلافاصله با وسائل مختلف با بزرگان و زعمای حوزه علمیه قم تماس می‌گیرند و یا اینکه عده‌ای شخصاً برخاسته از نقاط دور و نزدیک به هم می‌آیند و مشکلات خود را با ایشان در میان می‌گذارند و از آنها استمداد می‌طلبند و با کمک ایشان به حل مشکلات و نابسامانی‌های دینی خود نائل می‌گردند. ما ضرورتی نمی‌بینیم که درباره این موقعیت خاص و اینکه اگر خدای ناکرده موقعیت کنونی حوزه علمی قم تضعیف گردد چه زیان‌های غیر قابل جبرانی از این راه دامنگیر مردم مسلمان این مملکت خواهد شد صحبت کنیم؛ زیرا در بسیاری از پیش آمدها و مشکلات دینی مردم این مطلب را تجربه کرده و دریافته‌اند و احتیاج به شرح بیشتری نیست. 
از همه این‌ها گذشته وجود یک چنین مرکز بزرگ روحانی برای این مملکت در شرایط فعلی دنیا و با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی کشور ما وزنه بزرگی برای استقلال این مملکت و حفظ تمامیت این آب و خاک در برابر بیگانگان خواهد بود در مواقع مختلفی این مطلب آزمایش شده که روحانیت این کشور سنگر مهمی برای دفاع از این آب و خاک است.
(۱) برای اطلاع بیشتر از این احادیث به تاریخ قم و بحارالأنوار مراجعه شود.

منبع: ماهنامه مکتب اسلام، سال چهارم، شماره ۸ (شهریور ۱۳۴۱)، ص ۶۸ - ۷۱.
۱۴۰۲/۰۱/۳۰مجید داداش نژاد