موضوع : پژوهش | مقاله

گفتمان امنیتى پیامبر اعظم (ع)

هم چنان که عرب‏هاى جاهلى بر اساس اهداف و منافع خویش تعریفى از امنیت ارائه مى‏کردند پیامبر اکرم‏9 نیز بر اساس اهداف و منافع دین اسلام که رهبر آن به شمار مى‏رفت تعریفى از امنیت داشته است که بر اساس آن تعریف در ظرف مدتى کوتاه امنیتى ایجاد کرد که همه مسلمانان در سایه آن از هر جهت در آرامش به سر مى‏بردند. پیامبر براى ایجاد امنیت برنامه‏هایى به اجرا درآورد که هم در کوتاه مدت و هم در دراز مدت توأم با موفقیت بوده است و این برنامه‏ها علاوه بر ایجاد امنیت در جامعه به گسترش روزافزون دین اسلام نیز کمک شایانى نموده است. در این مقاله با هدف بررسى گفتمان امنیتى پیامبر اکرم‏9 ابتدا به صورت مقدمه مفهوم امنیت و گفتمان‏هاى موجود در آن را به اختصار مورد بررسى قرار داده، سپس در دو بخش به بررسى دیدگاه امنیتى آن حضرت پرداخته‏ایم. در بخش اول تلاش‏ها و زمینه‏هاى ایجاد امنیت توسط ایشان در مکه و قبل از هجرت و در بخش دوم که بحث اصلى مقاله است برنامه‏هاى پیامبر در ایجاد امنیت در مدینه و پس از تشکیل حکومت را پى گرفته‏ایم.

1. مفهوم امنیت‏
امنیت مقوله‏اى است که در فلسفه تکوین انسان‏ها نهفته است. حال باید دید که امنیت چیست و مفهوم آن کدام است؟ از گذشته‏هاى دور تا به حال تعاریف مختلفى از این واژه شده است و تحولاتى در مفهوم آن به وجود آمده است که شاید این اختلافات به دلیل پیچیدگى مفهوم آن باشد. البته برخى نیز آن را میان تهى مى‏دانند، افرادى مانند «بارى بوزان» (Barry Buzan) مهم‏ترین ویژگى امنیت را اجوف بودن آن دانسته‏اند؛ بدین معنا که «امنیت واژه‏اى حساس و مهم است که بازیگر به تناسب نیازمندى خود مى‏تواند معنایى خاص را بر آن حمل نماید و در نتیجه به سیاست‏هاى کاملاً مختلفى در مواجهه با پدیده‏اى واحد برسد»2 براى روشن شدن بیشتر مفهوم امنیت بهتر است اشاره‏اى به تحول گفتمانى این مفهوم شود.
برخى از محققین معتقدند که در تحلیل مفهومى امنیت مى‏توان چهار گفتمان را شناسایى کرد که به مرور زمان هر یک جاى‏گزین دیگرى شده است. بر اساس گفتمان اول، انسان‏هاى اولیه در جامعه بدوى امنیت را حفظ بقا و موجودیت در مقابل تهدیدات طبیعى مى‏دانسته و بر اساس آن طبیعت را منشأ اصلى تهدید تلقى مى‏کرده‏اند. در این گفتمان امنیت فرد یا گروه، محور بود. و افراد یا گروه‏ها براى بقاى خویش به همکارى با یک‏دیگر مى‏پرداختند. این گفتمان در سده هفدهم میلادى با ایجاد سرزمین‏هایى مستقل و محور قرار گرفتن ملیت تغییر کرده جاى خود را به گفتمان دوم، یعنى گفتمان فقدان تهدید داده است. در گفتمان دوم، فقدان تهدید به منزله مفهوم امنیت متجلّى شده است. ایجاد مرزها و تشکیل ملیت‏ها مهم‏ترین عامل براى ایجاد این گفتمان به شمار مى‏رود و در این صورت دیگر فرد یا گروه، محور گفتمان نیست بلکه سرزمین و ملیت محور آن به شمار مى‏رود. در این گفتمان نفى تهدید به مثابه مفهوم امنیت، مفهومى وابسته و سلبى است. قائلان امروزى این گفتمان، مفهوم نفى تهدید را در ابعاد مختلف سیاسى، نظامى، اقتصادى و... گسترش داده‏اند، ولى با این وجود این گفتمان جاى خویش را به گفتمان سوم داده و طرفداران چندانى ندارد. در گفتمان سوم، کسب قدرت و توانایى که نگرشى ایجابى است جاى‏گزین مفهوم نفى تهدید شده است، در این گفتمان حتى جامعه‏اى که فاقد تهدید است نیز چنان چه توانایى و شرایط عینى کسب قدرت و حفظ منافع خویش را نداشته باشد جامعه‏اى ناامن به شمار مى‏رود. در گفتمان چهارمى که به تدریج در حال جاى‏گزینى است امنیت به همکارى و هم‏گرایى بین دولت‏ها و ملت‏ها تعریف شده است. این گفتمان جدید با تصور جامعه جهانى، مرزهاى سرزمینى را مصنوعى فرض کرده، با محور قرار دادن انسان و جهان به اصالت همگرایى و همکارى بین‏المللى دامن مى‏زند، جالب این جاست که مفهوم این گفتمان مفهومى مستقل و توسعه یافته است و نگاهى خوش‏بینانه به انسان و جهان دارد. 3
با یک دید کلى مى‏توان گفتمان‏هاى وارده در باب مفهوم امنیت را در قالب دو گفتمان سلبى و ایجابى جاى داد. با این توضیح که شاید بتوان گفتمان‏هاى دوم و چهارم را مراحل تکامل یافته دو گفتمان اول و سوم دانست. در این جا به توضیح مختصرى درباره دو گفتمان سلبى و ایجابى مى‏پردازیم.

2. گفتمان‏هاى امنیت‏

گفتمان سلبى‏
گفتمان سلبى از گفتمان‏هاى مهمى است که در گذشته امنیت را بر پایه آن تعریف مى‏کرده‏اند. در این گفتمان تأکید اصلى بر فقدان تهدید است و با این تأکید مى‏توان گفت هر چه تهدیدات بیرونى افزایش یابد ضریب امنیتى کاهش مى‏یابد و به عکس هر چه ضریب امنیتى افزایش یابد نشانه آن است که تهدیدات بیرونى کاهش یافته است. البته طبق نظر قائلان امروزى این نظریه مفهوم تهدید، عام بوده و تهدیدات نظامى، اقتصادى، فرهنگى و غیره را شامل مى‏شود و بستر زمان و مکان شکل تهدیدات را تغییر مى‏دهد. بر اساس این گفتمان حقوق و آزادى‏هاى فردى مى‏تواند به وسیله امنیت ملى محدود گردد و به عبارت دیگر معیار و حدود آزادى‏هاى فردى را امنیت ملى تعیین مى‏کند. چرا که لازم است انسان بخشى از آزادى‏هاى خویش را به سازمانى دهد تا آن سازمان و یا تشکیلات با فضاسازى کافى بتواند از امنیت او دفاع کند. این سازمان موظف است با ایجاد فضاى امن به وسیله ارتقاى توان نظامى، اقتصادى، فرهنگى و غیره نفى تهدید را در تمامى عرصه‏ها ایجاد کند.

گفتمان ایجابى‏
از دهه هفتاد میلادى به این سو گفتمان ایجابى مطرح شده است. در این گفتمان رضایت و اطمینان خاطر شهروندان محور امنیت است نه زور و قدرت و نفى تهدید. در این گفتمان فاصله‏اى بین خواسته‏ها و کارویژه‏ها وجود ندارد تا این که فضاى نارضایتى ایجاد شود و بدیهى است که عدم فاصله که مساوى با رضایت است نیز با زور و قدرت ایجاد نمى‏شود، بلکه با عواملى همانند: مشارکت، هم‏زیستى، عدالت اجتماعى، افزایش آسیب‏ناپذیرى، آینده‏نگرى و... شکل مى‏گیرد.
به گفته برخى از محققان «امنیت ملى وضعیتى است که در آن نظام سیاسى حاکم از بیشترین ظرفیت براى پاسخ‏گویى به نیازهاى شهروندانش برخوردار باشد. بر این اساس اصلاح روابط بین دولت و ملت و ارتقاى میزان مشروعیت در کنار رسیدگى به توان دفاعى (به معناى عام آن) مبناى امنیت را در دو حوزه داخل و خارج شکل مى‏دهد». 4 پس در گفتمان ایجابى امنیت ملى اولاً، نگاه درونى مى‏شود؛ ثانیاً، ملاحظات امنیتى، نرم‏افزارى شده و امنیت در جایى به وجود مى‏آید که شکاف جامعه و نظام به حداقل رسیده باشد و ثالثاً، حتى تهدیدات بیرونى نیز با نگاه درونى دیده مى‏شود.

3. امنیت ایجاد شده قبل از هجرت‏
پیامبر خدا در مکه مبعوث شد. با این که مکه از شهرهاى مقدس به شمار مى‏رفت، ولى از فقر فرهنگى شدیدى رنج مى‏برد. مردم آداب و رسوم خاصى داشتند. جنگ و خونریزى عادت مردم شده بود. بت‏پرستى و احترام به بت‏ها و شفاعت از آنها جزء معتقداتشان گشته بود. تعصبات خاص قبیله‏اى و قومى چشم آنان را کور کرده بود. دختران خویش را از ترس فقر یا آن که در جنگ به اسارت دشمن درنیایند زنده به گور مى‏کردند. از وضعیت اقتصادى خوبى نیز بهره‏مند نبودند. شهر مکه در منطقه‏اى لم یزرع و وادى خشک و سوزانى بنا شده بود5 و امنیت شهر نیز تا حدودى وام‏دار این وضعیت بود، زیرا کشورگشایان کمتر فکر لشکرکشى به آن شهر را در سر مى‏پروراندند، به علاوه از زمانى که سپاهیان ابرهه به دست ماموران الهى نابوده شده بودند هاله‏اى از تقدس مکه را فرا گرفته بود. مردم در پرتو امنیتى که از این طریق ایجاد شده بود زندگى آرام و در عین حال خرافى و ننگینى را مى‏گذراندند. حضرت محمد9 که از گذشته به امانت‏دارى، راستى و درستى معروف بود از طرف خدا مأمور ابلاغ رسالت خویش گشت؛ رسالتى بزرگ و دشوار که مبارزه جدى با معتقدات گروهى نادان، متعصب و خشن و پشت کردن به بت‏ها که خدایان مردم به شمار مى‏رفتند تنها بخشى از رسالت او به شمار مى‏رفت و این مبارزه سپر امنیتى مقاومى را مى‏طلبید تا در پناه آن رسالت به انجام رسد.
بى‏تردید خداوند براى حفظ جان پیامبر خود ابزارها و مقدماتى امنیتى فراهم آورده که او را مأمور به ابلاغ آن نموده بود و دوست نداشت دین پیامبر آخرین در سنگلاخ‏هاى مکه و گرگ‏هاى نادان آن دیار به نابودى کشیده شود. لذا از دیر زمان، یعنى قبل از بعثت و نزول وحى الهى مقدمات یکى پس از دیگرى فراهم مى‏شد. خاندانى پاک و بزرگ، مردى امین، درست کردار و راستگو که همه به خوبى و صداقت وى ایمان داشته باشند در شهرى مقدس که دیرزمانى با دفاع مأموران الهى از آن جا تن سالم بیرون برده بود و کسى خیال حمله به آن را در سر نمى‏پروراند.
خداوند پیامبرى از شهر، قبیله و جنس خودشان برگزید که آشنا با زبان و فرهنگ آنان با مفاهیم عالیه انسانى جامعه را متحول گرداند و به دور از چشم قدرت‏هاى آن روز دنیا و در میان صحرایى سوزان و بزرگ، مردمانى پاک، متحد، باایمان و هم‏چون پاره‏هاى آهن بسازد تا به یک باره جهان را دگرگون کنند. ولى این دگرگونى‏ها باید آهسته آهسته آغاز مى‏شد تا امنیت فرستاده خدا نیز حفظ گردد و هدف الهى در نطفه خفه نشود. به همین دلیل رسالت در سال‏هاى آغازین به طور نهانى انجام مى‏شد و پیامبر طى سه سال رسالت خویش را به طور سرى به برخى از افراد مستعد رساند و طى این چند سال به طور خصوصى روى افرادى خاص کار مداومى انجام داد و آنان با استفاده از موقعیت جغرافیایى مکه که داراى شعب‏ها و دره‏هاى زیادى بود در درون آنها به عبادت مى‏پرداختند. هسته اولیه و مرکزى رسالت تشکیل شد. اینان افرادى بودند که پیامبر به طور خصوصى اعتقادات آنان را دگرگون کرده از آنها مردانى باایمان، مقاوم، صبور و نفوذناپذیر ساخته بود تا قدرت ایمان را به نمایش گذاشته و شگفتى بیافرینند و جان خویش را با وجود بدترین شکنجه‏ها در راه اعتقاداتشان تسلیم نمایند. و این چیزى بود که در مخیله قریشیان نمى‏گنجید.
با تشکیل این هسته، مردم کم و بیش با دشمنى پیامبر با بت‏ها و برخى رسوم آنان آشنا شده بودند و دشمنى‏ها آغاز مى‏شد. پیامبر مى‏بایست از اهرمى براى امنیت خود و پیروانش استفاده کند تا از ظلم ظالمین بکاهد. این اهرم مى‏توانست حمایت‏هاى قبیله‏اى باشد. با وجود بزرگ بودن قبیله بنى‏هاشم و وجود شخصیت‏هاى بزرگ مکه در این قبیله، آزار رساندن به فردى از قبیله امرى دشوار بود. به ویژه اگر فرد از نزدیک‏ترین افراد رئیس قبیله و ارجمندترین و شریف‏ترین فرد آن باشد. فردى که رئیس قبیله سال‏ها از او همانند فرزند خود حمایت مى‏کرده است. بى‏تردید پیامبر از این حمایت بهره‏مند بود، ولى حمایت قبیله‏اى براى استحکام و عدم سستى باید رنگ دینى به خود مى‏گرفت و چون تأثیر سخن فرد در اقوام و بستگان او بیش از دیگران است لذا پیامبر مأموریت یافت که نزدیکان و بستگان خود را به اسلام دعوت کند. 6 تدین سران و مردان قبیله بر روآورى قبائل دیگر به این دین نیز بى‏تأثیر نبود. به علاوه ایمان بستگان و نزدیکان امنیت مسلمانان و شخص پیامبر را نیز بیشتر حفظ مى‏کرد که ایمان آوردن افرادى هم‏چون حمزه، عموى پیامبر و برخى دیگر پیروزى بزرگى براى مسلمانان محسوب مى‏شد. پیامبر دعوت خویش را علنى و عمومى نمود.
فقر فرهنگى مکیان و غناى قرآن مشرکان را به سوى آن کشانده بود، ولى چون پیامبرى محمد9 با حکومت و قلدرى آن‏ها در تضاد بود به آن تن نمى‏دادند. قریشیان مى‏دیدند که هر کس به کلمات پیامبر گوش فرا دهد مجذوب او مى‏گردد. لذا آزار و اذیت را فراتر از حد کردند، زیرا مى‏دیدند روز به روز بر تعداد جوانان، بردگان و طبقه مستضعفى که به پیامبر پیوسته بودند بیشتر مى‏شد و خطر از دست دادن ریاست و سرورى آنان بالا مى‏گرفت. امنیت مسلمانان روز به روز کمتر و جسارت دشمن رو به افزایش بود در این دوره‏ها امنیت براى مسلمانان حالت فردى و یا گروهى داشت. برخى از امنیتى که در پناه قبیله و خاندان خود به دست آورده بودند تا حدودى از شکنجه و آزارها در امان بودند در حالى که برخى دیگر افرادى بى‏پناه یا بردگانى بودند که پیوسته مورد شکنجه قرار مى‏گرفتند، زیرا حداکثر امنیتى که پیامبر مى‏توانست ایجاد کند همه مسلمانان را پوشش نمى‏داد چه این که حکومتى نداشت و خود نیز در معرض تهدید بود به همین دلیل گروهى به حبشه هجرت کردند. تا در پناه حکومت پادشاه آن منطقه بتوانند به امور دینى خویش بپردازند و از تهدیدهاى قریش در امان باشند.
گستاخى‏هاى قریش روز به روز بیشتر مى‏شد آنان با ابو طالب اتمام حجت کردند، ولى او پس از استماع سخنان آنان به سوگند - که سنت مورد احترام عرب بود - تمسک جست و سوگند یاد کرد که دست از حمایت پیامبر برندارد تا مأموریت خویش را به پایان رساند. پس از چندى کفار نیز متقابلاً به سنت پیمان تمسک جسته با یک‏دیگر عهد کردند که پیامبر و مسلمانان را در محاصره‏اى اقتصادى، اجتماعى و... قرار دهند تا بدین وسیله دست از اعمال و رفتار خویش بردارند. آنان در شعب ابى‏طالب محصور شدند و همگان از کمک به آنها منع شده ازدواج و ارتباط با آنان را نیز ممنوع کردند. مسلمانان در وضعیت بسیار سختى قرار گرفته بودند. شکنجه‏ها و تهدیدهاى جانى کمتر شده بود، ولى وضعیت بد اقتصادى طاقت‏فرسا بود. در این برهه امنیت مسلمانان در عرصه‏هاى مختلف اقتصادى، اجتماعى، جانى و... مراحل مختلفى را پشت سر گذاشت. محاصره اقتصادى و اجتماعى سه سال به طول انجامید و سرانجام با کشف درستى خبر غیبى پیامبر مبنى بر از بین رفتن عهدنامه‏اى که قریشیان در کعبه آویختند بودند7 مسلمانان رسماً و بااحساس غرور آزاد شدند، پیامبر و اصحاب به خانه و کاشانه خویش بازگشتند تا امنیتى افزون‏تر از قبل را تجربه کنند، ولى طعم شیرین این آزادى با از دست رفتن مهم‏ترین حامى پیامبر، یعنى ابو طالب رئیس مکه به تلخى گرایید و امنیت مسلمانان نیز به تبع این واقعه کمتر از گذشته شد. گروهى در پى یافتن محلى براى عبادت خدا از مکه متوارى شدند. مدتى گذشت دشمن جسورتر شده آزارها بیشتر مى‏شد. پیامبر نیز باید تصمیم مهمى اتخاذ مى‏کرد تا از شر آنان در امان باشد. پیامبر از مدت‏ها قبل به چنین روزى مى‏اندیشید و لذا مقدماتى را فراهم مى‏کرد، چرا که در پناه امنیتى که ابو طالب براى او ایجاد کرده بود کنار کعبه و به خصوص در ایامى که زائران از اطراف و اکناف به مکه مى‏آمدند پیام الهى را به مردم مى‏رساند. اولین فرد از مدینه على‏رغم تأکید میزبانش که «مواظب باش سخنان سحرآمیز محمد را نشنوى» به پیام او گوش داده همان جا مسلمان شد، سپس عده‏اى در عقبه با پیامبر پیمان بستند. پیامبر نیز به امید ایجاد پایگاهى امن براى پیروان خود در مدینه به درخواست آنان مبنى بر اعزام مبلغ به مدینه پاسخ مثبت داده مصعب بن عمیر را با آنان همراه کرد. 8 در سال بعد تعدادى دیگر بر آنان افزوده شده و با پیامبر بیعت کرده و در سال سوم نیز بر پیروان و بیعت کنندگان با پیامبر از اهل مدینه افزوده شد، از وى براى هجرت به مدینه دعوت به عمل آمد و این نویدى بود براى پیامبر که مى‏تواند با پیروان خود به جمع آنان در شهرشان بپیوندد. و به دور از ناامنى‏هاى مکه بتواند به تبلیغ دین خود بپردازد. جالب این جاست که براى دورى از تعصبات قومى و قبیله‏اى یا استفاده مطلوب از این گونه تعصبات بین پیامبر و اهل مدینه نیز از قبل خداوند چاره‏اندیشى کرده و همسر هاشم - جد پیامبر (پدر عبدالمطلب) را از مدینه انتخاب کرده بود. 9 یعنى اهل مدینه به خصوص خزرجیان که یکى از دو قبیله بزرگ مدینه بودند پیامبر را از خود و منسوب به قبیله خویش مى‏دانستند و مشتاقانه پذیراى تشریف‏فرمایى حضرت به مدینه بودند. در مکه اقوام و بستگان پیامبر به هیچ وجه اجازه نمى‏دادند که کسى به طور علنى به پیامبر آزار برساند و حتى با دریافت خبر دعوت اهل مدینه از پیامبر به دنبال آن بودند که دریابند که آیا تضمینى براى تأمین امنیت ایشان در مدینه وجود دارد یا خیر. در همین راستا عباس عموى پیامبر در جریان پیمان دوم عقبه خطاب به خزرجیان گفت: 10 «بدانید که وى (محمد) گرامى‏ترین افراد قبیله خود مى‏باشد تمام بنى‏هاشم از مؤمن و غیر مؤمن دفاع از او را بر عهده دارند، ولى اکنون محمد جانب شما را ترجیح داده و مایل است در میان شما باشد حال اگر تصمیم دارید که روى پیمان خود بایستید و او را از گزند دشمنان حفظ کنید او مى‏تواند در میان شما زندگى کند و اگر در لحظات سخت قدرت دفاع از او را ندارید هم‏اکنون دست از او بردارید و بگذارید او در میان عشیره خود با کمال عزت و مناعت و عظمت به سر برد. 11
پیامبر نیز پس از آن که تمایل زیاد آنان نسبت به اسلام را مشاهده کردند دعوت به مدینه را پذیرفتند و با آنان پیمان بستند که همان گونه که از زن و فرزندان خویش دفاع مى‏کنند از او نیز دفاع کنند و با تضمین حفظ امنیت تصمیم بر ترک مکه و هجرت به مدینه گرفتند. این تصمیم با فکر قریش مبنى بر ترور ایشان هم‏زمان بود. قریشیان پى برده بودند که نمى‏توانند پیامبر را در روز مورد حمله قرار دهند، از طرفى به هجرت ایشان نیز تن نمى‏دادند که مدینه را پایگاه خود کند و لذا تصمیم گرفتند که شبانه با یورش به خانه پیامبر اقدام به قتل ایشان نمایند از طرفى به تعصبات قبیله‏اى نیز کاملاً واقف بودند و مى‏دانستند که اگر افرادى از یک یا دو قبیله به پیامبر حمله کنند بنى‏هاشم که قبیله‏اى بزرگ و باشرافت بود به جنگ با آنان برمى‏خیزند، لذا تصمیم گرفتند که تمامى قبایل مکه را با حضور یک نفر از هر قبیله در این توطئه شریک کنند که بنى‏هاشم نیز با تمامى اهالى مکه طرف باشند و نتوانند به جنگ با آنان برخیزند. 12
قرآن مجید قضیه هجرت را این گونه بیان مى‏کند: وَإِذْ یَمْکُرُ بِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِیُثْبِتُوکَ أَوْ یَقْتُلُوکَ أَوْ یُخْرِجُوکَ وَیَمْکُرُونَ وَیَمْکُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِینَ‏13؛ و (یاد کن) هنگامى را که کافران درباره تو نیرنگ مى‏کردند تا تو را به بند کشند یا بکُشند یا (از مکه) اخراج کنند و نیرنگ مى‏زدند و خدا تدبیر مى‏کرد و خدا بهترین تدبیرکنندگان است.
پیامبر خدا این تهدید را جدى تلقى نمود. پس از اعلام حمایت و دفاع مدنى‏ها از ایشان به سوى مدینه مهاجرت کرد. البته سخنان عباس عموى پیامبر خطاب به خزرجیانى که با ایشان در عقبه بیعت مى‏کردند نشان آن است که پیامبر از حمایت جدى اقوام خویش بهره‏مند بوده‏اند و به همین دلیل در توطئه قتل ایشان نیز طوایف مختلف را شرکت دادند تا بنى‏هاشم با همه قبایل طرف باشد نه با یک یا دو قبیله، به علاوه قرار بود عملیات در شب و به طور سرى انجام شود، چرا که بنى‏هاشم در روز مانع از اجراى آن مى‏شدند. در شب اول هجرت نیز پیامبر نکات امنیتى را حتى در انتخاب پناهگاه رعایت نمودند چه این که کوه ثور که در سمت مقابل راه مدینه بود را انتخاب کردند و در غار ثور پناه گرفتند.
در مدینه دو گروه اوس و خزرج حضور داشتند و اختلافات دیرینه آنان تعصبات قبیله‏اى خاصى را ایجاد کرده بود و بدیهى بود که پیامبر باید به گونه‏اى وارد مدینه مى‏شدند که تعصبات هیچ کدام علیه دیگرى بروز نکند. پیامبر در بدو ورود با تدبیر خاصى مانع از ایجاد این گونه تعصبات گردید چه این که هر گروه دوست داشتند که پیامبر به محله آنان رفته و نزد آنان رحل اقامت افکند. رؤساى قبایل هر کدام اصرار داشتند که مرکب پیامبر را به طرف خود ببرند. به همین دلیل پیامبر افسار شتر را بر گردن خود شتر انداخت و فرمودند که از جلو راه او کنار بروید که او مأمور است‏14 و در هر کجا زانو بزند من در آن جا پیاده مى‏شوم. این امر مقدمه و یا اولین اقدام براى ایجاد امنیت با تعریف گفتمان مثبت به شمار مى‏رود چه این که اگر خود یکى از قبایل را انتخاب مى‏کرد تعصبات و کینه‏هاى قبایل دیگر باعث درگیرى‏ها و نارضایتى‏هایى مى‏شد که ده‏ها سال بعد نیز اثر آن از بین نمى‏رفت.
پیامبر براى ایجاد امنیت در دولت شهر مدینه که در حال شکل‏گیرى بود غالباً گفتمان مثبت امنیت را مدنظر قرار داده و در راستاى آن دست به اقدامات متعددى زدند که در مباحث بعد به این اقدامات اشاره مى‏کنیم.

4. برنامه‏هاى پیامبر در ایجاد امنیت پس از هجرت به مدینه‏
چنان چه یادآور شدیم بحث اصلى این مقاله امنیت از دیدگاه پیامبر است و عمده بحث راجع به امنیت ایجاد شده در مدینه مى‏باشد، زیرا هر چند پیامبر تا حد توان در مکه به ایجاد امنیت براى خود و پیروانش همت گماشت و این امر موفقیت‏هایى را براى ایشان به همراه داشت، ولى از آن جا که پیامبر پس از تشکیل حکومت و گرفتن زمام امور در مدینه اقدامات بسیارى براى ایجاد امنیت انجام دادند و اینها همه دلیل بر وجود گفتمانى مستقل از گفتمان جاهلى بوده، لازم است به بررسى تفصیلى این امر پس از هجرت بپردازیم. علاوه بر این که حضرت در مکه حکومتى نداشتند تا فرصتى براى اعمال گفتمان امنیتى وجود داشته باشد. در آن جا تنها دفاع از خود و یاران مورد توجه حضرت بوده است. به هر حال بحث از امنیت قبل از هجرت در مباحث قبل تا حدودى مورد توجه گرفت و حال به بحث اصلى در گفتمان امنیتى پیامبر، یعنى امنیت ایجاد شده در مدینه پس از هجرت مى‏پردازیم.
واضح است که پیامبر خدا پس از هجرت به مدینه باید برنامه‏اى را براى حفظ و یا ایجاد امنیت مى‏اندیشیدند تا دولت تازه تأسیس خود را از خطرات و تهدیدات احتمالى برهانند. با مرورى بر تاریخ و سیره پیامبر مى‏توان گفت که آن حضرت دو برنامه کلى براى ایجاد امنیت در مدینه داشته‏اند که هر دو با موفقیت به اجرا درآمد و آثار فراوانى از خود بر جاى گذاشت که تا سال‏ها پس از ایشان آثار آن دو را در جامعه اسلامى مشاهده مى‏کنیم.
به طور کلى مى‏توان برنامه‏هاى پیامبر در ایجاد امنیت را به کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم نمود. در برنامه کوتاه مدت، هدف حضرت رفع خطرات احتمالى علیه اهالى مدینه و اطراف آن و به خصوص مسلمانان بوده است. در این برنامه پیامبر برنامه‏هاى عملى و فورى و گاه موقت را اجرا کردند که به اتحاد اهل مدینه یا مسلمانان و در نهایت به حفظ امنیت مدینه مى‏انجامید، در حالى که برنامه بلند مدت ایشان با هدف عمق بخشیدن به امنیت مسلمانان و هم‏پیمانان آنان و تشویق غیر مسلمانان به اسلام یا استفاده از امنیت مسلمانان بود که در این برنامه پیامبر با فرهنگ‏سازى و کار مداوم و مستمر به تحول درونى در مسلمانان دست زدند و به موفقیت‏هاى زیادى نایل آمدند که آثار آن تا کنون نیز باقى مانده است و تا زمانى که مسلمانان به توصیه‏هاى جاوید پیامبر در این زمینه عمل کنند آثار مذکور را مشاهده مى‏کنند. در این جا به شرح این دو برنامه مى‏پردازیم.

الف) برنامه کوتاه مدت و عملى‏
پس از هجرت پیامبر اکرم به مدینه و استقبال گسترده مردم از ایشان دین اسلام روز به روز گسترش یافت و طبیعى بود که به میزان گسترش دین خطراتى که پیامبر و مسلمانان را تهدید مى‏کرد نیز گسترش یابد، هم چنان که در مکه هر چه دعوت علنى‏تر مى‏شد خطرات بیشترى مسلمانان را تهدید مى‏کرد، تا این که پس از دعوت عمومى بحران‏هاى بى‏شمارى براى مسلمانان به وجود آمد و این بحران‏ها در نهایت به هجرت پیامبر به مدینه انجامید.
برخى از خطراتى که ممکن بود پیامبر و مسلمانان را در مدینه مورد تهدید قرار دهد عبارت بود از: خطر حمله گسترده قریشیان، خطر یهود و بت‏پرستان مدینه و اطراف آن به خصوص از ناحیه کسانى که با تازه مسلمانان مدینه از یک قبیله بودند، خطر بروز اختلافات قومى قبیله‏اى در بین مسلمانان به ویژه بین دو قبیله بزرگ اوس و خزرج که سابقه‏اى دیرینه داشتند و در گذشته جنگ‏هایى را نیز به دنبال داشته بود و بالاخره خطر عدم تحمل اهالى مدینه نسبت به مسلمانان مهاجرى که از مکه آمده بودند. هر یک از این خطرات مى‏توانست در ناکامى و عدم موفقیت پیامبر و بر هم زدن آرامش و امنیت شهر مدینه نقش به سزایى داشته باشد و پیامبر به مثابه آغازگر قیام و رهبر مسلمانان باید براى جلوگیرى از خطر ناامنى چاره‏اى مى‏اندیشیدند. بدیهى بود که استفاده از ابزارى هم‏چون ایمان و اعتقاد مسلمانان به خدا، ایجاد صفات و روحیات متعالى در افراد و خلاصه فرهنگ‏سازى براى مقابله با این خطرات نیازمند زمان زیادى بود و پیامبر براى حفظ امنیت و جلوگیرى از خطرات مذکور نیازمند برنامه‏اى عملى، فورى و کوتاه مدت بودند و فرهنگ‏سازى و استفاده از ایمان افراد در برنامه بلندمدت مى‏توانست بیشتر مفید فایده باشد.
حال باید دید که پیامبر خدا از چه ابزارى مى‏توانست براى رسیدن به هدف خویش کمک گیرد. مسلماً ابزار باید اولاً مورد قبول همگان بوده و ثانیاً، استفاده از آن با دین اسلام منافاتى نداشته باشد و این دو شرط، لازمه چنین ابزارى بود.
در بررسى این موضوع مى‏توان گفت که با عنایت به وضعیت فرهنگى و اجتماعى آن روز مدینه بهترین ابزارى که پیامبر مى‏توانست به خوبى از آن بهره گیرد و دو شرط لازم نیز در آن موجود بود: «اَیمان» و به عبارت دیگر عهد و پیمان و حلف (سوگند) بود. از یک طرف جامعه آن روز عربستان به شدت پاى‏بند به اَیمان بود و از سویى روح تازه بخشیدن به این سنت اجتماعى و استفاده جدید از آن توسط پیامبر هیچ منافاتى با دین ایشان نداشت، چه این که پیامبر خدا قبلاً نیز در یکى از این پیمان‏ها (حلف الفضول) شرکت داشته بود15 و مى‏توانست از این سنت اجتماعى بهره کافى ببرد و پیامبر نیز همین گونه عمل کرد. به قول دکتر على شریعتى «حلف قوى‏ترین سنت اجتماعى عرب بوده که پیغمبر این سنت ریشه‏دار و نیرومند را مى‏گیرد و بدان یک روح و معناى کاملاً انقلابى مى‏بخشد، رسم هم‏چنان محفوظ مى‏ماند، اما به جاى پیمان قبایلى، پیمان اعتقادى و به جاى دست دیگرى دست خدا بر روى دست‏ها قرار مى‏گیرد». 16
حال پاسخ این سؤال که چرا پیامبر به جاى استفاده از «اَیمان» از «ایمان» استفاده نکرد نیز روشن مى‏شود. چرا که اَیمان از مهم‏ترین سنت‏هاى اجتماعى مستحکم و ریشه‏دار بین آنان بود در حالى که اکثر مسلمانان در مدینه تازه به اسلام گرایش پیدا کرده بودند و ایمان مستحکمى نداشتند، حتى بسیارى دین را نشناخته بودند و تنها به دلیل رفتار نیک پیامبر دین او را پذیرفته بودند و دست‏مایه‏هاى اعتقادى آنان عمق چندانى نداشت. از طرفى پیامبر خدا مى‏خواست غیر مسلمانان را نیز در حفظ امنیت مدینه مشارکت دهد و ایمانى که پیامبر ترویج مى‏کرد را نمى‏پذیرفتند، ولى به اَیمان که سنت اجتماعى آنان بود پاى‏بند بودند و استفاده از این ابزار در این مورد نیز کاربرد داشت. استفاده از تعصبات قومى قبیله‏اى به منزله یک ابزار گرچه به شکل موجود موافق با دین پیامبر نبود، ولى پیامبر مى‏توانست به تعصبات مزبور رنگ اعتقادى داده به طور هدایت شده از آن استفاده کند، چرا که تعصب دینى صرف مثلاً دفاع از فرد تنها به دلیل آن که مسلمان است مورد نظر پیامبر نبود، آرى در برخى موارد آن هم به صورت هدایت شده این وسیله مى‏توانست مورد استفاده پیامبر خدا قرار گیرد و پیامبر نیز به ندرت از این تعصبات آن هم به صورت هدایت شده استفاده کردند.
با روشن شدن ضرورت اقدام عاجل پیامبر و ابزار مورد استفاده باید دید که پیامبر خدا چه اقداماتى در راستاى فضاسازى براى ایجاد امنیت در مدینه انجام دادند. در زیر به برخى از این اقدامات اشاره مى‏کنیم:
1. ساخت مسجد: اولین اقدام پیامبر در مدینه بناى مسجدى بود که با کمک تمامى مسلمانان به منزله محل اجتماع و عبادت و میعادگاه همه ساخته شد. 17 با بناى مسجد، مرکز اجتماع و محل اداره امور عمومى و اعلام برنامه‏هاى پیامبر و محل آموزش دین شکل گرفت و سکونت پیامبر خدا در کنار مسجد به این مرکز رونق خاصى بخشید. این مرکز در اتحاد و یکپارچگى آنان نیز نقش به سزایى داشت، مسلمانان بدون هیچ امتیازى در کنار یکدیگر مى‏نشستند و پیامبر خدا نیز به گونه‏اى در حلقه آنان جاى مى‏گرفت که اگر بیگانه‏اى وارد مى‏شد نمى‏فهمید کدام یک پیامبر خدا مى‏باشند. مسلمانان با شنیدن صداى اذان تمامى کارهاى خویش را رها کرده و با شتاب به مسجد مى‏آمدند و در نماز شرکت مى‏جستند و یا در جریان امور فورى قرار مى‏گرفتند و این اولین مرکزى بود که در اسلام براى امور عبادى و سیاسى ساخته شد و ظاهراً در بین صاحبان ادیان آسمانى دیگر نیز سابقه نداشته که از معبد براى امر دیگرى به جز عبادت استفاده شود.
2. اصطلاح مهاجر و انصار: پیامبر خدا در اقدامى دیگر براى زدودن تعصبات قومى و قبیله‏اى انتساب افراد به قوم و قبیله خود را محدود نموده اصطلاح دیگرى براى انتصاب افراد وضع کردند. ایشان در این اقدام مسلمانانى که از مکه به مدینه هجرت کرده بودند را مهاجر و اهالى مدینه را انصار نامیدند. این امر اولاً، در اتحاد این دو گروه از مسلمانان که از دو شهر بودند و ثانیاً، یکپارچگى مسلمانان مدینه که از دو قبیله اوس و خزرج که حدود یک صد و بیست سال با یک‏دیگر در نبرد بودند تأثیر به سزایى داشت. هم‏چنین به یکپارچگى مسلمانان مهاجرى که از قبائل مختلف آمده بودند نیز کمک شایانى کرد.
3. پیمان مدینه: مسلمانان اعم از مهاجر و انصار همه مطیع پیامبر بودند ولى از یک سو خطر غیر مسلمانان اهل مدینه و یهودیان اطراف روز به روز بیشتر مى‏شد و از سوى دیگر خطر کفار قریش مسلمانان را تهدید مى‏کرد و باید تدبیرى دیگر اندیشیده مى‏شد، در همین راستا پیامبر دست به اقدامى گسترده‏تر از قبل زده پیمانى دفاعى که در آن مسلمانان، یهودیان و حتى مشرکان مدینه هم‏پیمان مى‏شدند را منعقد کردند. بر اساس مفاد این پیمان امضا کنندگان ملت واحدى دانسته شدند؛ هر گونه ظلم و ستم ممنوع شده و هر گروه رسوم زندگى سابق خویش را مى‏توانستند حفظ کنند، دفاع مشترک از یثرب بر عهده همگان نهاده شده و ضمناً تصریح شده است که هر یک از گروه‏هاى مسلمان و یهود و به طور کلى تمامى امضا کنندگان و هم‏پیمانان آنان دیگرى را به صلح با دشمن دعوت کرد باید بپذیرد مگر اینکه دشمن قصد مقابله با دین اسلام را داشته باشد همچنین تصریح شده است که قریش و هم‏پیمانان آنها پناه داده نمى‏شوند، داخل یثرب منطقه حرم اعلام شده و مناسبات افراد با یکدیگر بر اساس نیکى و خوبى مى‏باشد در پایان نیز مرجع حل اختلافات پیامبر دانسته شده است. 18
4. پیمان برادرى: پیامبر هم‏چنان به دنبال استحکام و یکپارچگى مسلمانان اقداماتى انجام مى‏دادند و یکى دیگر از این اقدامات که به استحکام هر چه بیشتر مسلمانان کمک کرد پیمان برادرى بود که بین مهاجرین و انصار بستند. چه این که هر گروه از مهاجر و انصار در محیط خاصى پرورش یافته بودند و در طرز تفکر و آداب و معاشرت و تعصبات قومى قبیله‏اى فاصله زیادى با یک‏دیگر داشتند و از طرف دیگر مهاجران که خانه و کاشانه خویش را ترک کرده غالباً با دست خالى به مدینه گریخته بودند در فقر شدیدى به سر مى‏بردند نه کارى وجود داشت که بدان بپردازند نه سرمایه‏اى داشتند و نه ابزارى براى کسب درآمد، و پیامبر باید براى ناامنى اقتصادى که پى‏آمد هجرت این افراد بود تدبیرى مى‏اندیشیدند که اولاً، اینان به نان و نوایى برسند و فقر شدید موجب ناامنى اقتصادى نگردد و ثانیاً، اهل مدینه آنان را کَلّ و سربار بر خود ندانسته بتوانند آنها را تحمل کنند. در همین راستا پیامبر تدبیرى نو اندیشید و در یک اقدام شایسته آن دو گروه را برادر یک‏دیگر خوانده بین هر یک از انصار با هر یک از مهاجرین پیمان اخوت و برادرى برقرار ساختند. 19 این امر علاوه بر آن که افراد را به یک‏دیگر نزدیک کرده کدورت‏ها را از بین مى‏برد باعث گردید که انصار که خانه و درآمدى از خود داشتند مهاجران را در آن چه داشتند شریک کنند. انصار به خوبى از این امر استقبال نمودند و واقعاً مهاجران را در اموال خود شریک کردند، به گونه‏اى که برخى از انصار همه اموال خود را با برادر مهاجر خود تقسیم کردند. این اقدام علاوه بر جلوگیرى از خطر فقر مهاجرین اتحاد و یگانگى بین آنان را نیز مستحکم‏تر ساخت.
5. کنترل و مهار تعصبات قومى و قبیله‏اى: تعصبات قومى قبیله‏اى بین عرب‏ها سابقه‏اى دیرینه داشت و تهدیدى جدى براى ناامنى مدینه به شمار مى‏رفت به همین دلیل مبارزه پیامبر با آن نژادپرستى‏ها مبارزه‏اى سخت و جدى بود. چه این که گاه آتش کینه‏ها شعله مى‏کشید و درگیرى‏هایى به وجود مى‏آورد. یهود مدینه نیز که به دنبال ایجاد ناامنى در بین مسلمانان بودند به شعله‏ور شدن این آتش‏ها دامن مى‏زدند. گاه دوستىِ مسلمانان دو قبیله اوس و خزرج را با یادآورى خاطرات تلخ جنگ‏ها و درگیرى‏هاى دو قبیله به دشمنى مبدل مى‏کردند20 و اگر هوشیارى و تدابیر پیامبر خدا نبود درگیرى‏ها و دشمنى‏ها ادامه مى‏یافت و امنیت داخلى به خطر مى‏افتاد.
6. پیمان با غیر مسلمانان اطراف مدینه: در پیمان مدینه تنها یهودیان و مشرکان ساکن مدینه اعم از اوس و خزرج و تیره‏هاى دیگر حضور داشتند و به عبارتى اهالى مدینه هم‏پیمان شدند، ولى یهود و طوایف مشرک اطراف مدینه نیز مى‏توانستند خطرساز شوند. در این راستا لازم بود پیامبر به هم‏پیمان ساختن آنان با مسلمانان و به طور کلى با اهل مدینه اقدام نمایند. بر این اساس ابتدا با طوایف بزرگى هم‏چون یهود بنى‏قریظه، بنى‏نضیر و بنى‏قین‏قاع پیمان بستند و آنان را از پناه دادن به دشمن یا جاسوسى براى آنان برحذر داشتند و سپس طوایف کوچک و بزرگ اطراف را با خود هم‏پیمان ساختند که این امر نیز به ثبات امنیت مدینه کمک شایانى نمود.
7. پیمان با قبائل مسیر تجارتى قریش: اقدام دیگر پیامبر اکرم اعزام گروه‏هایى براى انعقاد پیمان با قبایل مسیر تجارتى قریش بود. پیامبر و مسلمانان نباید خطر قریش را هیچ گاه از یاد مى‏بردند و در همین راستا انعقاد پیمان با قبایل مسیر تجارتى تهدیدى براى منافع قریشیان به شمار مى‏رفت که مسلمانان مى‏توانستند از این گونه پیمان‏ها به نفع خود و مسلمانان مکه استفاده کنند چه این که با این روش اولاً، امنیت و آسایش مسلمانان ساکن مکه بیشتر تأمین مى‏شد ثانیاً، اعلام موجودیتى براى دین پیامبر و مسلمانان مدینه به شمار مى‏رفت. ثالثاً، روشى براى آگاه ساختن دشمن از توان و نیرومندى مسلمانان نیز بود که پى‏آمد آن امنیت بیشتر در برابر دشمن خارجى بود. رابعاً، اگر مسلمانى از مسلمانان مکه در کاروان قریشیان بود مى‏توانست به هم‏پیمانان پیامبر پناه برد و یا همراه گروه اعزامى به مدینه بیاید.
8. هم‏بستگى ادیان توحیدى: پس از تثبیت حکومت اسلامى به دست پیامبر و گسترش روزافزون اسلام مأموریت دیگرى از جانب خداوند به پیامبر محول گردید که با تکیه بر اصول مشترک بین اسلام و ادیان توحیدى بین صاحبان این ادیان پیمان عقیدتى برقرار نمایند و این نیز گامى بود براى ایجاد امنیت از راه وحدت ادیان.
«بگو اى اهل کتاب بیایید بر سر سخنى که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او نگردانیم و بعضى از ما بعضى دیگر را به جاى خدا به خدایى نگیرد، پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند بگویید: شاهد باشید که ما مسلمانیم (نه شما) ». 21
این هم‏بستگى را مى‏توان علاوه بر پیمان‏هاى سیاسى اجتماعى که بین پیامبر و یهودیان یا مسیحیان منعقد شده بود دانست.
توحید و یکتاپرستى از آموزه‏هاى اصلى ادیان اهل کتاب نیز به شمار مى‏رود که در این آیه اصل گرفته شده و از آنان خواسته شده که با تکیه بر این اصل با مسلمانان متحد شوند. این آیه را پیامبر در نامه‏هاى خود به سران کشورهایى که پیروان ادیان توحیدى بودند نیز آوردند22 و یکپارچگى و اتحاد صاحبان این ادیان را به آنان توصیه کردند که رفع کدورت‏ها موجب نزدیکى آنان با مسلمانان و در نتیجه تهدیدى جدى براى مشرکان به شمار مى‏رفت.
9. تألیف قلوب: ایجاد الفت و مهربانى در دل‏ها نیز از جمله موضوعاتى بود که پیامبر از راه آن در ایجاد و حفظ امنیت در مدینه کمک گرفت. در فقه سیاسى اسلام تألیف قلوب را نسبت به چند گروه لازم دانسته‏اند، 23 برخى از آنها عبارتند از: کفارى که با تألیف قلوب به اسلام رغبت پیدا مى‏کنند یا کفار مرزنشینانى که تألیف آنان مانع هجوم کفار بیگانه به کشور اسلامى است به علاوه مسلمانان ضعیف الایمان یا مرزنشین نیز مشمول این عنوان مى‏شوند. پس موضوع تألیف قلوب با موضوع امنیت کشور اسلامى پیوستگى مبنایى دارد تألیف قلوب از موضوعاتى است که در قرآن مجید نیز مورد اشاره قرار گرفته‏24 و بر هزینه بخشى از زکات در این مورد تأکید شده است. این تأکیدات بر اهمیت موضوع امنیت مى‏افزاید چه این که به مسلمین دستور داده شده که از محل وجوهى که بابت زکات پرداخت مى‏کنند به غیر مسلمانان یا مسلمانان مرزنشین داده شود و بدین وسیله در حفظ امنیت کشور اسلامى مساعدت نمایند.
در پایان این مبحث ذکر این نکته خالى از فایده نیست که دو مورد اخیر از موارد نه‏گانه فوق گرچه در این مقاله در برنامه کوتاه مدت پیامبر گنجانده شده، ولى از جمله موضوعاتى است که مى‏توان آن‏ها را در برنامه بلندمدت نیز گنجاند و از آن جا که تأثیر آنها در امنیت فوریت بیشترى نسبت به موارد مطرح شده در برنامه بلندمدت دارند، ما آنها را در این قسمت آورده‏ایم. به هر حال به هیچ وجه این دو مورد موقتى و یا مختص عصر پیامبر نبوده و به یقین پس از ایشان نیز کاربرد زیادى دارند.

ب) برنامه‏هاى بلند مدت پیامبر
پیامبر اکرم پایه‏ریزى بخشى از برنامه امنیتى خویش را از آغاز بعثت خود در مکه شروع کرده بودند و افرادى که هسته مرکزى و نیروهاى اصلى براى حفظ و ایجاد امنیت در جامعه به شمار مى‏رفتند را تربیت کرده بود. اخلاق و رفتار شخصى و توصیه‏هاى رفتارى ایشان یکى از پایه‏هاى امنیتى بود که بعدها آن را در مدینه در سطح گسترده‏اى دنبال کردند. پیامبر در مدینه با فرهنگ‏سازى در بین مسلمانان امنیتى عمیق و فراگیر براى آنان ایجاد کردند. به گونه‏اى که با فقدان ایشان نیز جامعه از آثار آن بهره‏مند گردید.
پیامبر پایه‏هاى برنامه بلند مدت امنیتى خویش را بر چند موضوع استوار ساخته بود که اصول آنها عبارت بود از: ایمان و اعتقاد راسخ به خدا و اطاعت از او، اخلاق و رفتار نیک به خصوص اخلاق شخص آن حضرت به منزله حاکم و رهبر جامعه، منش اجتماعى و اجراى عدالت اجتماعى به ویژه در رفتار متقابل شخص ایشان با مردم. جالب این جاست که پیامبر جانشینان خویش را نیز به دستور خدا برگزید تا یکى پس از دیگرى در رفتارى پیامبر گونه الگوى جامعه بوده و با رفتار و منش سیاسى اجتماعى خود به مثابه حاکمان مردم به گونه‏اى یکپارچگى و وحدت بین مردم و حاکمان ایجاد کنند که جامعه اسلامى از گزند خطرات مصون باشد.
در این جا ابتدا به گوشه‏اى از صفات و اخلاق شخصى ایشان مى‏پردازیم، سپس منش سیاسى اجتماعى ایشان در حکومت را مدنظر قرار مى‏دهیم و در نهایت به رابطه ایمان به خدا و امنیت اشاره‏اى مى‏کنیم.

1. صفات و اخلاق فردى پیامبر
اخلاق والاى پیامبر در اتحاد و یکپارچگى امت در صدر اسلام تأثیر به سزایى داشت. این اخلاق در حد بالایى بود و خداوند آن را «خلق و خوى بزرگ»25 نامید. پیامبر اکرم با داشتن چنین اخلاقى چنان مجذوب پیروانش شده بود که آنها هیچ گاه خواسته‏هاى خویش را بر توصیه‏هاى ایشان مقدم نمى‏داشتند. برخى از صفات ایشان که در رضایت‏مندى مردم و در نتیجه ایجاد امنیت نقش به سزایى داشته است را در زیر مرور مى‏کنیم.
1 - 1. رحمت و مهربانى: پیامبر خدا نسبت به امت خود بسیار مهربان بود و متقابلاً مردم نیز او را دوست داشتند. خداوند فرستادن پیامبر اسلام را همراه با رحمت براى جهانیان دانسته‏26 و در آیه‏اى دیگر ایشان را این گونه ستوده است: لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَحِیمٌ؛ هرآینه براى شما پیامبرى از خودتان آمد، بر او دشوار است که شما در رنج افتید، به هدایت شما اصرار دارد و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است». 27 پیامبر دوست‏دار مردم بود و از این که برخى با نادانى به ضلالت و گمراهى دچار مى‏شدند سخت رنج مى‏برد. در تاریخ مشهور است که در روز فتح مکه هنگامى که یکى از سرداران اسلام شعار انتقام سر داد و گفت: «امروز روز انتقام است» پیامبر اکرم پرچم را از او گرفته، به مسلمانان فرمود: شعارتان را این جمله قرار دهید: «امروز روز رحمت و مهربانى است». 28 پیامبر با این عمل به دوستان فهماند که مهربانى و رحمت شعار اصلى اوست و به دشمنان مغلوب خویش که سال‏ها یارانش را با شکنجه آزار داده بودند و بارها به جنگ با آنان برخاسته بودند نشان داد که عفو و مهربانى به هنگام داشتن قدرت ویژگى اوست. او به هدایت آنان دلسوزتر است تا به انتقام که برخى از یارانش به دنبال آن بودند.
همه مردم پیامبر را دوست داشتند و به او عشق مى‏ورزیدند، بسیارى تنها براى خشنودى او جان خویش را در خطر مى‏انداختند و به عشق پیامبر از همه چیز خود مى‏گذشتند و به درستى مى‏توان گفت که قدرت پیامبر بر ایجاد امنیت را عشق مسلمانان به خدا و پیامبرش ایجاد مى‏کرد و این قدرت عظیم، اطاعت کامل مردم از ایشان را به دنبال داشت. گاندى در جمله‏اى گفته است: «قدرت متکى بر عشق هزار برابر مؤثرتر و پایدارتر از قدرتى است که از ترس از مجازات منبعث مى‏شود». 29 محبت و دوستى پیامبر و مردم دو طرفه بود. به همه مسلمانان احترام مى‏گذاشت، آنان را از خود مى‏دانست و خود را از آنان، سختى و گرفتارى آنها را سختى خویش مى‏دانست و یکپارچگى دل‏ها و مهربانى همگانى را در عمل به آنان آموخته بود و همین ارادت‏ها بود که یارانش در جنگ بدر به او گفتند: «ما هم‏چون یاران موسى‏7 نیستیم که بگوییم تو و خدایت بروید با دشمن بجنگید ما این جا نشسته‏ایم»30 این روحیه سپرى براى تهدیدات دشمن به شمار مى‏رفت.
1 - 2. سعه صدر: مراد از سعه صدر ظرفیت وسیع و تحمل و حوصله فراوان است. بردبارى در برابر مشکلات، آزار و شکنجه‏ها، بدگویى و تمسخرهایى که کفار قریش نسبت به پیامبر و پیروانش روا مى‏داشتند امرى طاقت‏فرسا بود که پیامبر همه را با سعه صدر تحمل مى‏کردند. تحمل و مدارا به ویژه با انسان‏هاى کم‏ظرفیت، متعصب، نادان و خشن، قلبى گشاده مى‏خواهد و این موهبتى خدادادى بود که پیامبر داراى آن بود. هم‏چنان که قرآن مجید مى‏فرماید: الم نشرح لک صدرک؛ آیا براى تو قلبى گشاده قرار ندادیم. 31 و حضرت امیر7 نیز ایشان را «اوسع الناس صدراً؛ با سعه صدرترین مردم» دانسته است. 32 در تاریخ مشاهده مى‏کنیم که در جنگ احد دندان پیامبر شکسته شد و پیامبر به سختى مجروح گردید باز به دشمن خویش دعا کرده مى‏فرماید: اللّهمّ اغفر لقومى فانهم لا یعلمون؛ خدایا قوم مرا ببخش که آنان نمى‏فهمند». 33 و باز به فرموده حضرت امیر7: با مردم به گونه‏اى نرم و با گشاده‏رویى برخورد مى‏کردند که مردم ایشان را چون پدر خویش مى‏دانستند. صفت شرح صدر ثمراتى هم‏چون: گشاده‏رویى، عطوفت و مهربانى، تحمل و بردبارى و... را در رفتار ایشان نمودار ساخته بود.
1 - 3. ساده‏زیستى: یکى از ویژگى‏هاى زندگى شخصى پیامبر اکرم ساده‏زیستى ایشان بوده است پیامبر زهد و زیستن همانند توده‏هاى مردم را رویه زندگى خویش قرار داده بودند. در تاریخ مشاهده مى‏کنیم که مسیحیان نجران که با لباس‏هاى فاخر و آراسته به زیورآلات خواستند به حضور حضرت مشرف شوند با کنار گذاشتن زیورآلات خود اجازه یافتند که به حضور ایشان برسند. 34 از امام صادق‏7 روایت شده است که فرموده‏اند: پیامبر اکرم هم‏چون بردگان مى‏نشست و غذایش غذاى آنان بود و خود را بنده مى‏دانست. 35 قوت غالبش نان جوین و خرما بود و هرگز سه روز پى در پى از نان گندم سیر نخورد، به مرکب بى‏زین سوار مى‏شد، کفش خود را با دست خود وصله مى‏کرد36 این ساده‏زیستى باعث شده بود توده‏هاى مردم که بار دفاع نیز عمدتاً بر دوش آنان بود او را هم‏چون خود دانسته فاصله طبقاتى بین او و خود احساس نکنند.
1 - 4. استقامت: بردبارى و استقامت پیامبر هم نظیر نداشت. سیزده سال در مکه حضرت را آزار و اذیت کردند، سه سال محاصره اقتصادى و اجتماعى را حضرت در کنار مسلمانان فقیر و با هزینه ثروت شخصىِ همسرشان خدیجه‏7 با بردبارى به پایان بردند. پیامبر همه این منظره‏ها را مشاهده مى‏کرد و باز بر هدایت آن قوم گمراه اصرار مى‏ورزید. در مدینه نیز در نبردهایى که قریشیان و یهود براى او پیش آوردند صبورانه مقاومت کرد، قوم لجوج یهود را سالیانى تحمل نمود و رفق و مدارا را نسبت به دشمنان داخلى خود، یعنى منافقان به ظاهر مسلمان روش خویش قرار داده بود، در لحظات سخت جنگ که بسیارى از مسلمانان پا به فرار مى‏گذاشتند پشتوانه‏اى محکم براى باقیمانده یاران بود و آنان نیز به پیامبر پناه مى‏آوردند و در یک جمله پیامبر الگوى مسلمانان در استقامت و بردبارى به شمار مى‏رفت. بى‏تردید بسیارى از صفات نیک حضرت که در این مختصر نیامده نیز در ایجاد امنیت نقش داشته که به صفات فوق بسنده مى‏کنیم.

2. رفتار و منش اجتماعى پیامبر در حکومت‏
بى‏تردید یکى از مهم‏ترین عواملى که به ایجاد امنیت در مدینه انجامید رفتار نیک پیامبر در برخورد با مردم به منزله حاکم و رهبر آنان بوده است و این علاوه بر رفتار معاشرتى پیامبر در زندگى اجتماعى ایشان به شمار مى‏رود. حکومت پیامبر و به عبارت دیگر اخلاق حکومتى ایشان همگان را مجذوب روش و منش آن حضرت کرده بود به گونه‏اى که توده‏هاى مردم، حکومت را از آن خود مى‏دانستند و از هیچ گونه کمکى دریغ نمى‏کردند. برخى از رفتارهاى ایشان در عرصه‏هاى مختلف اجتماعى عبارت است از:
2 - 1. عدالت اجتماعى: از دیدگاه پیامبر انسان‏ها در آفرینش یکسانند و تفاوت در نژاد، زبان، ملیت، رنگ و... ملاک امتیاز افراد به شمار نمى‏رود، همه از یک پدر و مادر خلق شده‏اند و به فرموده ایشان: «مردم همانند دانه‏هاى شانه (برابر) اند». 37 اجراى عدالت اجتماعى در دولت شهر مدینه توسط پیامبر یکى از مهم‏ترین عوامل موفقیت ایشان به شمار مى‏رود پیامبر قانون الهى را نسبت به همه اعم از ثروتمند و فقیر، اشراف و بردگان، وابستگان و اغیار یکسان اجرا مى‏کردند. هیچ گاه وساطت بزرگان قبایل یا دیگران ایشان را از اجراى فرمان الهى باز نمى‏داشت. در جریان اسارت داماد پیامبر (شوهر زینب) به دست مسلمانان آن حضرت تنها از حق خویش گذشتند و حق مسلمانان را به آنان واگذار کردند38 و صدها مورد دیگر که نمودى از اجراى عدالت اجتماعى در دولت شهر مدینه به شمار مى‏رود.
2 - 2. رضایت‏مندى: شیوه پیامبر در مدیریت جامعه اسلامى هیچ گاه دیکتاتور مآبانه نبود، به علاوه پیامبر سعى مى‏کرد رفتارش نارضایتى ایجاد نکند. حتى در بدو ورود به مدینه براى جلوگیرى از هر نوع نارضایتى و کدورت محل فرود آمدن از شتر و مسکن گزیدن خود را با انداختن افسار بر گردن شتر به خواست و اراده خدا واگذار کردند در اولین جنگ با کفار قریش از آن جا که با هدف نبرد به بدر نرفته بودند رضایت اصحاب به جنگ را مدنظر قرار داده و به آن تن دادند. در روزهاى آخر عمر شریفشان نیز از رضایت همگان نسبت به خود سؤال نمودند و از مردم خواستند که چنان چه احیاناً نسبت به آنان مرتکب رفتارى ناخواسته شده‏اند با قصاص ایشان، اظهار رضایت کنند. 39
2 -3. شفاف‏سازى: بدون تردید رفتار حاکمان گاه با ابهاماتى براى مردم روبه‏رو مى‏شود که چنان چه حاکم یا زیرمجموعه او ابهام را برطرف نکنند نارضایتى و در نهایت دشمنى را به دنبال خواهد داشت. رهبران اسلامى نیز این موضوع را مدنظر قرار داده‏اند هم چنان که امام على‏7 خطاب به مالک اشتر مى‏فرمایند:
اگر مردم در کارى نسبت به تو بدگمان شدند و تصور کردند که به ایشان ستم کرده‏اى عذر و دلیل عمل خویش را براى آنان روشن و آشکار نما تا از بدگمانى به تو دورى کنند. 40
سیره پیامبر خدا نیز چنین بود چنان که در صلح حدیبیه عمر به حضرت در خصوص معاهده ایشان با قریش و غیر متساوى بودن یکى از بندها به سود کفار انتقاد کرد که به دنبال آن حضرت با منطق و استدلال او را قانع کردند. 41 و یا در جنگ حنین آن گاه که پیامبر به تازه مسلمانانى که از رؤساى قریش به شمار مى‏رفتند غنایم بیشترى داد و این امر اعتراض برخى را باعث شده بود پیامبر مانع از تعرض برخى از اصحاب به معترضین شده، اعتراض را به نحو احسن پاسخ گفته همه را قانع نمودند. 42
سیره حضرت امیر7 نیز چنین بوده است، چنان که قبل از شروع جنگ صفین به مجرد آن که پى بردند که تأخیر در جنگ موجب بدگمانى برخى از جنگ‏جویان شده است دلیل تأخیر را به صراحت گوشزد کرده‏43 ابهامات را زدودند و یا در مسئله خلافت پیامبر اکرم آن گاه که حضرت خلافت را طبق وصیت پیامبر حق خود دانستند. فردى ایشان را حریص به خلافت مى‏خواند ایشان نیز بلافاصله براى برطرف شدن بدگمانى‏ها حقانیت خود را با دلیل ثابت کردند. 44 پس از حضرت امیر7 نیز این موضوع رویه ائمه در ارتباط با پیروانشان بوده است. هم چنان که امام حسین‏7 پس از آن که خبر شهادت مسلم را در بین راه شنیدند بلافاصله آن را به اطلاع اصحاب رساندند با این که طبیعى بود که بسیارى با شنیدن این واقعه ایشان را ترک مى‏کردند، ولى حرکت و هدف و خطرات آن را به صورت شفاف با اصحاب خود در میان گذاشتند تا با آگاهى قدم بردارند.
شفاف‏سازى پیامبر که با پاسخ‏گویى و اقناع مردم همراه بود باعث شده بود که همگان حکومت را از خویش دانسته و با جان و دل از آن دفاع کنند.
2 - 4. مشارکت: پیامبر مردم را در امور سیاسى مشارکت مى‏داد و از نظرات و برنامه‏هاى آنان به خوبى بهره مى‏برد. این مشارکت‏ها میزان حمایت مردم از استراتژى اتخاذ شده را بالا برده و آنان خود را در تمامى مراحل سهیم مى‏دانستند. پیامبر اکرم بحران‏ها را نیز با هم‏فکرى اصحاب به انجام مى‏رساندند، از اصحاب نظر مى‏خواستند و از توصیه‏ها و نظرات آنان نیز استفاده مى‏بردند. براى نمونه به چند مورد از نظرخواهى‏هاى آن حضرت از اصحاب خود اشاره مى‏کنیم. مورد اول، زمانى که پیامبر و اصحاب کنار چاه‏هاى بدر از آمدن لشکر مسلح قریش مطلع شدند پیامبر در مورد مقابله یا عدم مقابله نظر آنان را جویا مى‏شود و به ویژه نظر انصار که با ایشان تنها پیمان دفاعى بسته بودند را نیز جویا مى‏شوند، آن گاه که نظر اکثریت را بر مقابله با قریش مى‏یابند به نبرد تن مى‏دهند. 45 مورد دیگر در جنگ احد بود که از اصحاب نسبت به محل جنگ کسب نظر کردند همه‏پرسى در مورد این که آیا در مدینه بمانند و جنگ کنند یا بیرون از مدینه به نبرد با دشمن بپردازند. 46 مورد سوم نیز نظرخواهى در مورد نحوه نبرد در جنگ خندق یا احزاب بود که پس از مشورت با اصحاب نظر سلمان مبنى بر حفر خندق عمل مى‏شود. 47 هم‏چنین پیامبر در مورد نحوه برخورد با یهود بنى قریظه پس از جنگ خندق داورى را به سعد بن معاذ سپردند. 48
2 - 5. رابطه حاکم و مردم: ارتباط حاکم و مردم نقش تعیین کننده‏اى در پیشبرد اهداف حکومت دارد، از دیدگاه پیامبر حاکم مسئول است و باید دلسوزانه جامعه را به سوى هدایت راهبرى کند. هیچ گاه حکومت طعمه و غنیمتى براى وى به حساب نمى‏آید که در کنار آن خود و بستگان و نزدیکانش را بهره‏مند ساخته دیگران را از آن محروم نماید، چنان چه حضرت امیر7 خطاب به مالک اشتر مى‏فرماید: با مردم هم‏چون حیوان درنده‏اى که خوردن آنان را غنیمت شمرى مباش. 49
از دید پیامبر معیارهایى مانند نسبت و خویشى با ایشان، سن یا ارتباط فرد با قبیله‏اى خاص معیار احراز پست‏ها نبود بلکه تنها ایمان و اهلیت فرد براى آن سمت ملاک قرار مى‏گرفت و بر همین اساس پس از فتح مکه جوان بیست ساله‏اى را به حکومت آن شهر منصوب مى‏کنند و یا اسامه که جوانى هیجده ساله بود را به فرماندهى سپاه براى نبرد با روم منصوب کرده و همه مسلمانان را به اطاعت از او فرا مى‏خوانند.
رابطه پیامبر به منزله حاکم با مردم، رابطه‏اى همراه با محبت و دوستى بود، مردم به پیامبر عشق مى‏ورزیدند و در اجراى فرمان ایشان گوى سبقت را از یک‏دیگر مى‏ربودند. در این جا به جاست که به توصیه حضرت امیر7 خطاب به مالک اشتر اشاره کنیم که حضرت فرموده‏اند: «مهربانى با مردم را پوشش دل خویش قرار ده و با همه دوست و مهربان باش». 50 مهرورزى با مردم باید در تمامى برخوردها و نشست و برخاست‏ها پایه عمل قرار گیرد و این جاست که قدرت همراه با عشق مردم امنیت را به ارمغان مى‏آورد چرا که یگانگى حاکم و مردم موجب مى‏شود تا آحاد جامعه امنیت کشور را امنیت خود دانسته در این راه از پاى ننشینند.
2 - 6. رعایت حقوق مردم: از دیدگاه اسلام هم چنان که حاکمان حقى بر مردم دارند مردم نیز حقى بر آنان دارند و این رابطه به طور متقابل برقرار است. مردم حق دارند که از امنیت ایجاد شده استفاده کنند و حاکمان نیز حق خواهند داشت که از نیروى ایجاد شده توسط آحاد مردم در ایجاد امنیت و رفاه همگانى بهره ببرند. حکومت موظف است که از حقوق مشروع شهروندان دفاع کند هم چنان که پیامبر از حقوق مردم دفاع مى‏کردند. روایت شده که فردى از سمرة بن جندب نزد پیامبر شکایت برد که وى بدون اجازه وارد خانه من مى‏شود تا به درختى که در آن جا دارد سرکشى کند سمره با درخواست پیامبر نیز حاضر نشد که با اجازه وارد خانه شود و حتى حاضر نشد درخت خود را با هیچ چیز دیگرى تعویض کند، پیامبر براى دفاع از حقوق یک شهروند دستور دادند که درخت او را از ریشه قطع کنند. این دقت‏ها پیامبر را محبوب دل‏ها کرده و اطاعت محض از ایشان را به ارمغان آورده بود که نتیجه همه اینها امنیت و آرامش ایجاد شده در مدینه بود.
2 - 7. حضور پیامبر در امور عمومى: پیامبر اکرم با وجود آن که پیامبر خدا و حاکم مدینه بودند سعى مى‏کردند که در امور عمومى شخصاً به منزله یک شهروند، حضورى فعال داشته باشند. براى نمونه در جریان ساخت مسجد ایشان نیز همانند دیگر مسلمانان بسان کارگرى ساده سنگ مى‏بردند و کار مى‏کردند و یا در حفر خندق شخصاً کار مى‏کردند. در جنگ‏ها نزدیک‏ترین فرد به دشمن و پایدارترین فرد به شمار مى‏آمدند و هیچ گاه در لحظات حساس یاران خویش را تنها نمى‏گذاشتند.
پیداست که حضور فعال آن حضرت به مثابه فردى از افراد جامعه اسلامى بر پیروى دیگران از قوانین و مقررات اسلامى و فرامین حکومتى ایشان تأثیر شگرفى ایجاد مى‏کرد و بدین وسیله هر فردى خود را موظف به شرکت در امور عمومى و اجراى فرمان رسول خدا مى‏دانست. این موضوع نیز در یکپارچگى مردم و حاکمان که به امنیت و موفقیت حکومت مى‏انجامید کمک شایانى مى‏کرد.
2 - 8. وفاى به پیمان‏ها: یکى از مهم‏ترین خصوصیات همه پیامبران وفاى به عهد بوده است. دشمن به این ویژگى پیامبر نیز پى برده بود و به آسانى با او پیمان مى‏بست و اطمینان داشت که از جانب ایشان نقض نمى‏شود بر همین اساس بود که دشمن اصلى مسلمانان، یعنى کفار قریش در سال ششم هجرت، یعنى چند سال قبل از فتح مکه حاضر به انعقاد پیمان صلح با آن حضرت گردیدند و تا آنان دست به نقض آن پیمان نزدند پیامبر با وجود قدرت هیچ گونه تعرضى به آنان روا نداشت. وفاى به عهد در پیمان‏هایى که پیامبر با یهود و مشرکان مدینه براى دفاع و حفظ امنیت شهر بستند یا در پیمان‏هایى که بر اساس آنها امنیت غیر مسلمانان اطراف مدینه تأمین مى‏شد هیچ گونه نقض و مخالفتى از سوى پیامبر و مسلمانان دیده نشد و این موضوع نیز در حفظ امنیت مدینه تأثیر به سزایى داشت.

3. ایمان و اعتقاد به خدا
رابطه ایمان به خدا و آرامش و اطمینان رابطه‏اى واقعى و غیر قابل انکار است، در آیات متعددى از قرآن مجید این موضوع با اشاره یا تصریح آمده است، با نگاهى کلى به آیات مربوطه به چند گروه از آیات برخورد مى‏کنیم: در برخى از آیات، امنیت ثمره و نتیجه ایمان ذکر شده است مانند: «کسانى که ایمان آورده و ایمان خویش را به شرک نیالوده‏اند آنان راست ایمنى و ایشان راه یافتگانند». 51
2. در آیات دیگرى امنیت به منزله وعده الهى به افراد با ایمانى که عمل صالح انجام مى‏دهند دانسته شده است مانند: «خدا به کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند وعده داده است که... و هرآینه بیمشان را به ایمنى مبدل گرداند». 52
3. در برخى دیگر از آیات نیز این مسئله به گونه دیگرى مطرح شده هم چنان که به پیامبر گوشزد شده که خدا براى تو کافى است مانند: «اگر بخواهند تو را بفریبند خدا براى تو بس است». 53 یا «اى پیامبر! خدا و کسانى از مؤمنان که پیرو تواند تو را بس است». 54
4. در گروه دیگرى از آیات خداوند با یادآورى امنیت و امدادهاى غیبى در گذشته‏55 به مسلمانان دلدارى داده و به آنان گوشزد مى‏کند که خداوندى که شما را در فلان بحران از چنگ دشمن نجات داد دیگر بار نیز مى‏تواند امنیت را به شما باز گرداند.
5. در آیاتى دیگر خداوند این نوید را به مسلمانان مى‏دهد که آرامش درونى را از دشمن سلب مى‏کنم و رعب و وحشت را بر آنان غالب مى‏گردانم، 56 چنان چه در بسیاى از جنگ‏ها مسلمانان را با رعب و وحشت دشمن پیروز مى‏گرداند. پر واضح است که روحیه جنگ‏جویان مهم‏ترین عامل پیروزى یا شکست آنان به شمار مى‏رود در آیات فوق خداوند از یک طرف مانع بروز تشویش و نگرانى مسلمانان مى‏شود و از سوى دیگر وحشت دشمن را به آنان گوشزد مى‏کند و این امر در پرتو ایمان و اعتقاد راسخ به خداوند نتیجه‏اى جز آرامش، امنیت و پیروزى را به دنبال نخواهد داشت. ایمان به خدا قدرتى بى‏بدیل را در انسان ایجاد مى‏کند که فرد جان بر کف به میدان جنگ قدم مى‏گذارد تا به یکى از دو پاداش (احدى الحسنیین) پیروزى یا شهادت نایل آید، چنین افرادى با صبر و استقامت بر دشمن غلبه پیدا مى‏کنند و به فرموده قرآن مجید بیست نفر بر دویست نفر پیروز مى‏شوند. 57 تکیه بر نیروى لایزال الهى را مسلمانان از پیامبر خدا آموخته بودند که حضرت امیر مى‏فرمایند:
هر گاه شعله‏هاى جنگ از هر سو زبانه مى‏کشید به پیامبر خدا پناه مى‏بردیم (و پیامبر به همه ما روحیه مى‏دادند). 58
پیامبر با مستحکم کردن پایه‏هاى ایمانى مردم برنامه درازمدت خود در ایجاد امنیت در جامعه اسلامى را تکمیل کردند، چه این که افرادى ثابت قدم، مقاوم و معتقد پشتوانه‏اى مهم براى امنیت به شمار مى‏روند.
همه اینها مرهون منش و رفتار نیک و عادلانه پیامبر و تربیت والاى پیروان ایشان بود به گونه‏اى که این رفتار در نسل‏هاى بعد نیز خودنمایى کرده است. هم‏چنان که جرجى زیدان مى‏گوید:
هنگامى که مسلمانان براى کارزار یرموک گرد آمدند، آن چه جزیه از مردم حمص (شام) گرفته بودند به آنان بازپس داده گفتند: آن چه داده‏اید بستانید و ما را از هم‏پیمانى خود آزاد سازید. مردم حمص در پاسخ گفتند: هرگز از شما جدا نمى‏شویم، دادگسترى و پرهیزکارى فرمان‏روایان شما بهتر از بیداد رومیان است ما با شما مى‏مانیم و به همراهى فرماندار شما با ارتش هرقل مى‏جنگیم. 59
مى‏بینیم که رفتار نیک، غیر مسلمانان را نیز بر حفظ یا ایجاد امنیت در کشور اسلامى تشویق کرده است.

پى‏نوشت‏ها
1. دانش آموخته حوزه علمیه قم و پژوهشگر پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسى.
2. ر. ک: جهان‏شمولى اسلام و جهانى‏سازى (مجموعه مقالات)، ج 2، مقاله: ناامنى محدود، بررسى تهدیدهاى جهانى شدن براى اسلام از دکتر اصغر افتخارى، ص 198، (تهران: مجمع جهانى تقریب مذاهب اسلامى، 1382).
3. براى توضیح بیشتر درباره گفتمان‏هاى مزبور ر. ک: فصلنامه مطالعات راهبردى، شماره 23، بهار 83، عنوان مقاله: تحول تاریخى - گفتمانى مفهوم امنیت.
4. اصغر افتخارى، پیشین، ص 202.
5. ر. ک: سوره ابراهیم (14)، آیه 37.
6. و أنذر عشیرتک الأقربین؛ نزدیکان فامیل خود را انذار ده، شعرا (26)، آیه 214.
7. ابن هشام، السیرة النبویة، ج 2، (بیروت: دار احیاء التراث العربى)، ص 16.
8. ابن هشام، همان، ج 2، ص 76.
9. فروغ ابدیت، ج 1، ص 117، (قم: دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ هشتم، 1372).
10. ابن هشام، پیشین، ج 2، ص 84.
11. فروغ ابدیت، ج 1، ص 48.
12. همان، ج 2، ص 126.
13. انفال (8)، آیه 30.
14. همان، ص 140.
15. این پیمان که به پیمان جوان مردان معروف است در مکه و بیست سال قبل از بعثت انجام شد.
16. دکتر على شریعتى، محمد خاتم پیامبران، (مجموعه مقالات، مقاله از هجرت تا وفات)، ص 276، (تهران: حسینیه ارشاد، چاپ اول، بى‏تا).
17. ابن هشام، همان، ج 2، ص 140.
18. جعفر سبحانى، فروغ ابدیت، ج 1، ص 459.
19. ابن هشام، همان، ج 2، ص 150.
20. ر. ک: جعفر سبحانى، همان، ص 468.
21. آل عمران (3)، آیه 64.
22. جعفر سبحانى، فروغ ابدیت، ج 2، ص 453.
23. روح‏الله شریعتى، حقوق و وظایف غیر مسلمانان در جامعه اسلامى، (بوستان کتاب، قم) ص 58
24. توبه (9) آیه 60.
25. قلم (68)، آیه 4.
26. انبیاء (21)، آیه 107.
27. توبه (9)، آیه 128.
28. ابن هشام، السیرة النبویة، ج 3، ص 49.
29. محمدعلى اسلامى ندوشن، سخن‏ها را بشنویم، ص 11، (شرکت سهامى انتشار، چاپ سوم، بى‏جا، 1370).
30. ابن هشام، همان، ج 2، ص 266.
31. انشراح (94)، آیه 1.
32. مصطفى دلشاد تهرانى، سیره نبوى، ج 3، ص 161؛ (سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد، چاپ اول، 1372).
33. همان، ص 137.
34. جعفر سبحانى، همان، ج 2، ص 433.
35. دکتر على شریعتى، محمد خاتم پیامبران، (مقاله از هجرت تا وفات)، ص 268.
36. سید ابوالفضل مجتهد زنجانى، محمد خاتم پیامبران، (مقاله: گوشه‏اى از اخلاق محمد)، همان، ص 400.
37. محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 58، ص 65، (بیروت: دار احیاء التراث العربى، چاپ دوم، 1403ق).
38. جعفر سبحانى، همان، ج 1، ص 519.
39. جعفر سبحانى، همان، ج 2، ص 502.
40. نهج البلاغه، نامه 53.
41. جعفر سبحانى، همان، ج 2: ص 197.
42. ابن هشام، همان، ج 3، ص 35.
43. نهج البلاغه، کلام 55.
44. نهج البلاغه، خطبه 172.
45. ابن هشام، همان، ج 2، ص 266.
46. همان، ج 3، ص 67.
47. جعفر سبحانى، همان، ص 126.
48. جعفر سبحانى، همان، ج 2، ص 154.
49. نهج البلاغه، نامه 53.
50. نهج البلاغه، نامه 53.
51. انعام (6)، آیه 82: الذین آمنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الأمن.
52. نور (24)، آیه 55: وعد اللَّه الذین آمنوا منکم وعملوا الصالحات... ولیبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً....
53. انفال (8)، آیه 62: واِن یریدوا أن یخدعوک فانّ حسبک اللَّه.
54. انفال (8)، آیه 64.
55. مانند: انفال (8)، آیات: 7، 9، 11، 12 و....
56. مانند: آل عمران (3)، آیه 151؛ انفال (8)، آیه 12؛ احزاب (33)، آیه 26؛ حشر (59)، آیه 2.
57. انفال (8)، آیه 65.
58. نهج البلاغه، غرائب کلامه، شماره 9.
59. جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه على جواهر کلام، ص 55، (تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم، 1352).