نويسنده : فراهتی، عباسعلی

استاد راهنما : نورالله کسائی

مقطع : کارشناسی ارشد

استاد مشاور : هادی عالم زاده، حسین قره چانلو

دانشگاه : الهیات، معارف اسلامی وارشاد

واحد : امام صادق (ع)

هدف از پژوهشحاضر، بررسی تاثیرات علمی و اجتماعی مسجد در جامعه اسلامی از آغاز تا پایان حکومت اموی است. این تحقیق با استفاده از روش کتابخانه ای انجام گرفته است. رساله حاضر در چهار فصل به شرح ذیل تنظیم شده است. فصل اول، به مسجد در عصر پیامبر اکرم(ص)- از بعثت تا رحلت آن حضرت - اختصاص دارد. دراین فصل، نخست مسجد از دیدگاه قرآن و سنت پیامبر(ص)مورد بحث و بررسی قرار گرفته و سپس تاثیرات علمی و اجتماعی مسجد در جامعه نوخاسته اسلامی و نیز تفاوتهای عمده آن با دیگر عبادتگاههای موجود آن زمان، مساجد آن روزگار و عملکردهای آنها، ائمه جماعات، معلمان مسائل دینی، مبلغان و دعوت کنندگان این دوره به تفصیل بیان می شود. درفصل دوم، مسجد درروزگار خلفای راشدین (۴۱-‎۱۱ ه.ق) مورد بررسی قرار می گیرد. دراین فصل، نقش مسجد در استقرار اسلام پس ازرحلت پیامبر اکرم(ص)، تاسیس مساجد جدید در جزیره العرب و سرزمینهای شرقی اسلاک، مساجد شخصی، مساجد حکومتی، مساجد بزرگ یا جامع در مراکز بلاد، امامان جماعت و دیگر دست اندرکاران مساجد و نیز فعالیتهای آموزشی، سیاسی و تبلیغاتی مساجد دراین دوره مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. فصل سوم، اختصاص به مسجد در دوره حکومت امویان( ۱۳۲- ‎۴۱ ه.ق) دارد و در زمینه فعالیتهای مساجد در این دوره، مساجد ضرار یا استفاده از مساجد حکومتی بر ضد اسلاک راستین، تاسیس مساجد جدید دراین دوره، امامان جماعات این مساجد و نیز مساجد و پایگاههای مخالفان حکومت اموی مباحثی ارائه شده است. درفصل چهارم نیز، پشتنوانه های مالی مساجد از آغاز تاپایان عصر اموی و نیز سبک بنا معماری مساجد از آغاز تاپایان این دوره مورد بحث و بررسی قرار گرفته است براساس نتایج حاصل از تحقیق، در مجموعه آیاتی که در آنها از مسجد یاد شده است، اهمیت و جایگاه رفیع آن در اسلام ونیز احکام مربوط به مسجد بیان شده است. در متون اسلامی روایات فراوان از پیشوایان گرامی در باب اهمیت مساجد و جایگاه رفیع آن، احترام به مساجد، آباد نگاهداشتن مساجد، حضور درمسجد برای ادای نماز، فراگیری دانش و ... مشاهده می شود. در زمان رسول اکرم)ص)، مسجد به عنوان کانون عبادت، جایگاه دانش، نهاد سیاسی در جامعه اسلامی، پایگاه تبلیغاتی، مرکز خدمات اجتماعی محسوب می شد. مساجد دارای تفاوتهایی از نظر نقش و عملکرد و نیز ار نظر ترکیب و نمای ساختمان با دیگر عبادتگاهها بودند. عملکردهای مختلف مساجد، عاعملی موثر در پیدایش انواع گوناگون مساجد دراین سرزمینها بود که مهمترین آنها مساجد شخصی، مساجد قبیله ای ، مساجد حکومتی، مساجد جامع می باشند. دردوره خلفای راشدین، امامت نماز درمرکز خلافت به عهده خلیفه بود و درشهرهای دیگر، معمولا" همان عاملانی بودند که از سوی خلیفه وقت به آن نقاط گسیل شده بودند. دردوره خلفای راشدین نیز مسجد به عنوان پایگاه اساسی تمامی فعالیتهای عبادی، سیاسی و اجتماعی مسلمین مورد استفاده قرار می گرفت. دردوره امویان، فعالیتهای عبادی مساجد روبه رکود و سستی نهاد. حکمرانان فاسق، با ایسادن در محراب نماز و ایراد خطبه، مساجد را آلوده ساختند. علیرغم رکود فعالیتهای عبادی مساجد، فعالیتهای آموزشی مساجد در این دوره بسیار رونق داشت و این فعالیتها به مباحث دینی محدود نمی شد و به علوم دیگر نیز پرداخته می شد. درزمینه نقش سیاسی مساجد لازم به ذکر است که علیرغم رکود در این زمینه، بازهم بعضی از مراسم از قبیل بیعت، قضاوت و ... درمساجد انجام می گرفت. درزمان پیامبر اکرم(ص) مساجد به دلیل سادگی هزینه های چندانی نداشتند. درعصر خلفا و امویان هزینه مساجد از محل بیت المال تامین می شد. سبک معماری مساجد در زمان پیامبر(ص) ساده بود. درزمان خلفا تغییرات درازن زمینه محسوس نبود، اما روزگار امویان به تدریج آثار معماری خارجی در سبک بنای مساجد پدیدار گشت که نمونه آن را درمسجد اموی دمشق می توان مشاهده کرد.