موضوع : پژوهش | مقاله

نقد مجموعه تلویزیونی

مجله معارف رضوی و رسانه دوفصلنامه‌ معارف رضوی و رسانه 4 (پاییز وزمستان 1392)

نویسنده : طاوسی مسرور، سعید
سعید طاوسی مسرور[1]

چکیده
مجموعه تلویزیونی ولایت عشق ذهنیت بسیاری از ایرانیان از طیف های گوناگون درباره امام رضا علیه السلام را شکل داده است. از این رو، نقد آن از جنبه های مختلف فنی و محتوایی ضرورت می یابد. از آنجا که سبک زندگی از موضوع هایی است که امروزه پژوهشگران حوزه های مختلف علوم انسانی، بسیار به آن توجه کرده اند، در این نوشتار به نقد محتوایی این مجموعه تلویزیونی، از منظر بازنمایی سبک زندگی رضوی پرداخته شده است.

این کار از آن جهت ضرورت دارد که آشنایی بیشتر مردم با سیره امام رضا علیه السلام، از اهداف اصلی این مجموعه تلویزیونی بوده است. برای نشان دادن سیره امام باید «چگونه زیستن» آن حضرت را به تصویر کشید و این همان بازنمایی سبک زندگی رضوی است. سبک زندگی رضوی، در سه محور سیره فردی (در نسبت خود)، سیره اجتماعی (در نسبت دیگران) و سیره عبادی (در نسبت خداوند) قابل تبیین است که در این نقد به هر سه محور پرداخته شده است.

کلیدواژگان: امام رضا علیه السلام، مجموعه تلویزیونی ولایت عشق، سبک زندگی رضوی، سیره فردی، سیره اجتماعی، سیره عبادی.

مقدمه
مجموعه تلویزیونی ولایت عشق که نخستین بار حدود سیزده سال پیش از شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد، به سبب جاذبه بالای تصویر در قیاس با متن (منثور یا منظوم) و صوت (سخنرانی، سرود) ذهنیت بسیاری از ایرانیان از طیف های گوناگون درباره امام رضا علیه السلام را شکل داده و در شکل گیری درک جمعی و فهم کنونی ما از تاریخ و سیره امام رضا علیه السلام نقش جدی داشته است. ازاین رو، نقد محتوایی آن ضرورت می یابد.

برای نشان دادن سیره امام باید «چگونه زیستن» آن حضرت را به تصویر کشید و این همان بازنمایی سبک زندگی رضوی است؛ زیرا سبک زندگی در نگاه اسلامی، «مؤمنانه زیستن در همه عرصه ها و شئون زندگی» است. (مصباح یزدی، 1392: 5) ازاین رو، از «چگونه زیستن» امام رضا علیه السلام می توان تعبیر به سبک زندگی رضوی کرد. در یک تقسیم بندی، سبک زندگی رضوی در سه محور سیره فردی، سیره اجتماعی و سیره عبادی قابل تبیین است. (پورامینی، 1391: 5 - 7، 17 - 19)[2] در این نوشتار بر همین اساس به نقد محتوایی مجموعه تلویزیونی ولایت عشق، از دیدگاه بازنمایی سبک زندگی رضوی در سه محور یادشده خواهیم پرداخت.

بنابراین می توان سیره هر فرد را «چگونگی زیستن» یا «سبک زندگی» وی دانست. ازاین رو سیره فردی یعنی سبک زندگی در نسبت با خود، سیره اجتماعی یعنی سبک زندگی در نسبت با دیگران و سیره عبادی یعنی سبک زندگی در نسبت با خدا.

ارزیابی کلی محتوای مجموعه تلویزیونی ولایت عشق
در ارزیابی کلی درباره محتوای ارائه شده در این مجموعه، اشکال های تاریخی متعددی وجود دارد، (میرخندان، 1392) اما از نظر انطباق با منابع تاریخی و روایی، در قیاس با برخی از دیگر آثار تاریخی سینما یا تلویزیون، پذیرفتنی تر است، به ویژه در آنچه که مستقیماً به شخص امام رضا علیه السلام مربوط می شود. با وجود کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام از شیخ صدوق که به طور اختصاصی درباره تاریخ و سیره امام رضا علیه السلام نوشته شده و بیشتر بودن اطلاعات تاریخی درباره آن حضرت در قیاس با برخی امامان معصوم علیهم السلام، مانند امام مجتبی علیه السلام و امام سجاد علیه السلام و نیز حجم قابل توجه پژوهش های انجام شده.

درباره امام رضا علیه السلام، کار نویسندگی این سریال نسبت به برخی سریال های تاریخی، مانند تنهاترین سردار یا مختارنامه، راحت تر بوده و حتی برخی دیالوگ های فیلم، به ویژه بیانات امام رضا علیه السلام، مستقیماً و با کمترین تغییر یا بدون تغییر از منبع تاریخی یا روایات، به ویژه از همان کتاب شیخ صدوق استخراج شده است. مانند سکانس مهم و اثرگذار مناظرات امام رضا علیه السلام با عالمان دیگر ملل [3]یا مقایسه آن حضرت درباره پذیرفتن ولایت عهدی مأمون با رفتار حضرت یوسف علیه السلام در دربار عزیز مصر[4] ازاین رو، محتوای این مجموعه از سوی برخی مراجع عظام تقلید، مانند آیت الله العظمی مکارم شیرازی تأیید شد. (فخیم زاده، 1391)

این مجموعه می توانست با بهره گیری مستمر از یک ناظر و نه صرفاً یک مشاور آشنا به تاریخ و سیره معصومان علیهم السلام و آموزه های مکتب اهل بیت علیهم السلام و نیز آگاه از ویژگی های رسانه در کنار کارگردان و صرف وقت بیشتر در مرحله تحقیق و نگارش، تصویری بهتر و منسجم تر از شیوه رهبری شیعه به وسیله امام رضا علیه السلام و سیره سیاسی، اجتماعی، علمی و فرهنگی آن حضرت و سبک زندگی رضوی ارائه کند.

مهدی فخیم زاده در نگارش متن متحمل زحمات فراوان شده و افزون بر بیست و چند جلد کتاب، مانند تاریخ یعقوبی، زندگی سیاسی امام رضا علیه السلام، نوشته علامه جعفر مرتضی عاملی و راویان امام رضا علیه السلام، نوشته شیخ عزیزالله عطاردی را خوانده است (فخیم زاده، 1389) و از راهنمایی برخی مشاوران تاریخی - مذهبی، مانند استاد فقید سید جعفر شهیدی، استاد صادق آیینه وند و حجت الاسلام دکتر رسول جعفریان بهره مند بوده است، ولی به ظاهر خط های اصلی مطالعه ایشان بیشتر درباره فضای آن دوران و کلیات تاریخ امام رضا علیه السلام و رویدادهای مهم مرتبط با ایشان بوده است.

در چنین مجموعه ای باید افزون بر نویسنده فیلم نامه، فردی کارشناس با نگاهی جامع، سیره امام را در جنبه های گوناگون، تبیین و در اختیار نویسنده فیلم نامه قرار دهد تا فیلم در نشان دادن «چگونه زیستن» امام یا به تعبیر دیگر سبک زندگی رضوی موفق باشد. به علاوه در این سریال به ادعای کارگردان به جهت دراماتیک ساختن کار، تقریباً از حدود نیمی از دوران امامت امام (از آغاز امامت در سال 183 تا سال 193 قمری که مرگ هارون الرشید رخ داد) که هم زمان با اقامت امام در مدینه در دوره خلافت هارون است، صرف نظر شده و این مسئله سبب شده معرفی ناقصی از امام رضا علیه السلام به مخاطب صورت بگیرد.

ازاین رو، مقاطع ارائه شده از زندگانی امام رضا علیه السلام توازن ندارد و بیشتر بر دوران اقامت ایشان در مرو، ولایت عهدی و شهادت آن حضرت، تمرکز و علاوه بر حذف دوران امامت امام در مدینه، از سفر آن حضرت به ایران نیز تصویری ناقص ارائه شده است.

این در حالی است که مسائلی همچون رقابت و جنگ امین و مأمون برای خلافت و نبرد طاهر بن حسین، سردار مأمون و علی بن عیسی بن ماهان، سردار امین و سرانجام فتح بغداد و قتل امین که برای روایت زندگانی امام هشتم علیه السلام باید بیان شود، اما در حد حاشیه، زمان فراوانی را به خود اختصاص داده و حاشیه جای متن را گرفته است.

این وضعیت درباره برخی شخصیت های فرعی هم صدق می کند که بیش از حد به آنان پرداخته شده است؛ یعنی نبود توازن در پرداخت به شخصیت ها نیز دیده می شود. از این رو، طبیعی است با تأکید بیش از حد بر دراماتیک بودن اثر و اصل قرار دادن رویدادهای سیاسی مانند جنگ ها و پرداختن به انبوه شخصیت های فرعی یا گاهی خیالی و ساختگی، دیگر چندان جایی برای نمایش سیره امام و نشان دادن سبک زندگی رضوی به مخاطب نمی ماند. بنابر گفته کارگردان، مجموعه 30 قسمتی ولایت عشق، این گونه تقسیم بندی شده است: دوازده قسمت درباره مرگ هارون، جنگ دو برادر و خلافت مأمون؛ پانزده قسمت درباره ضرورت ولایت عهدی امام رضا علیه السلام، هجرت و سفر امام و بررسی عمل تاکتیکی امام و سه قسمت درباره حرکت مأمون به سوی بغداد و شهادت حضرت رضا علیه السلام. ( میرخندان، 1392) در همین تقسیم بندی می توان بی توجهی به سبک زندگی رضوی را دید چنان که در کل لوح فشرده چهارم، اساساً امام رضا علیه السلام برای دقایقی کوتاه و حتی در حد چند ثانیه هم حضور ندارد.

در جهت تقویت شخصیت های فرعی می بینیم که ظاهراً برای جذب مخاطب به سبک هالیوودی، نقش زنان بیش از حد در سریال پررنگ شده، به ویژه نقش های مربوط به خانم ها لادن طباطبایی و مریلا زارعی، که حتی بارها در سریال شاهد سوارکاری آنان هستیم. فخیم زاده در گفت وگویی در این باره گفته است: «گفتیم که از شما هنرنمایی نمی خواهیم.

ما کسی را می خواهیم که بتواند اسب سواری کند و حرکات نمایشی انجام دهد»، (میرخندان، 1392) اما اینکه زنان در آن دوران در میدان جنگ، سوار بر اسب، در درگیری با سربازان حکومتی شرکت کنند و به راحتی، کارهایی انجام دهند که حتی از برخی مردان برنیاید، [5] نه تنها مایه شگفتی است، بلکه اساساً به این جذابیت های کاذب ناسازگار با سبک زندگی رضوی نیازی نیست؛ زیرا صرف پرداختن به موضوع امام رضا علیه السلام برای مخاطب ایرانی وشیعه آنقدر جذاب است که اگر آن را خوش ساخت و با کیفیت بالای فنی ارائه کنیم، به این گونه تقلیدها از هالیوود و بالیوود نیاز نباشد.

نقد ولایت عشق از منظر سیره فردی امام رضا علیه السلام
صبر از ویژگی های امام رضا علیه السلام است. آن حضرت شکیبایی را از ویژگی های اصلی مؤمن و از نشانه های دست یابی به حقیقت ایمان می دانند. (کلینی، 1365: ج 2: 241 - 242؛ ابن شعبه حرانی، 1404: 446) ولایت عشق در بازنمایی این صفت امام، موفق عمل کرده و علاوه بر نشان دادن بردباری امام در برابر رنج های ولایت عهدی اجباری،[6] در بیانات امام پس از رسمیت یافتن ولایت عهدی، آن حضرت، صبر را از صفات امامان پیش از خود برمی شمرد.[7]

آراستگی و اهمیت دادن به نظافت، از دیگر مظاهر سیره فردی آن حضرت است (پورامینی، 1391: 67 - 69) چنان که از آن حضرت نقل شده که پاکیزگی از اخلاق انبیاست. (ابن شعبه حرانی، 1404: 442) به نظر می رسد

انتخاب جامه سپید و تمیز در انتقال این صفات امام به مخاطب، اثرگذار بوده است. در این مجموعه امام را می بینیم که لباسی ساده، اما آراسته و تمیز دارند و نعلین های ساده ای به پا کردند یا اگر با پای برهنه هستند، پاهایشان بسیار تمیز است.[8] البته بر خلاف آنچه در ولایت عشق می بینیم، به ظاهر این جامه سپید لباس ایشان، در روز عید فطر بوده است (خنجی اصفهانی، 1375: 237) و این گونه نبوده که امام فقط چنین جامه ای (ردای سپید) بپوشند، بلکه مانند امامان پیش از خود (البته جز امیرالمؤمنین علیه السلام و امام حسن علیه السلام در هنگام خلافت که به سبب قرار گرفتن در جایگاه حاکم به تأسی از رسول خدا صلی الله علیه و آله خود را در سطح پایین ترین افراد جامعه قرار می دادند) جامه های زیبا و نو مانند جبه خز می پوشیدند. (پورامینی، 1391: 75 - 76؛ جعفریان، 1391: 356 - 357)

این مسئله با ساده زیستی امام هیچ تناقضی ندارد و سادگی و بی تکلفی در سراسر زندگی امام جاری بود. آن حضرت جامه ارزان و خشن می پوشید اما در دیدار با مردم خود را می آراست و لباس فاخر بر تن می کرد. (پورامینی، 1391: 74 - 75؛ جعفریان، 1391: 576 - 577؛ ناجی، 1387: 77 - 79) در نگاهی کلی، ولایت عشق در بازنمایی ساده زیستی امام موفق بوده، اما از نکته پیش گفته صرف نظر کرده است.

نظر به محدودیت کارگردان در نشان دادن شخصیت امام رضا علیه السلام به صورت کامل، برخی ویژگی های فردی امام چندان امکان به تصویر کشیده شدن ندارد. صفات یادشده مواردی بود که بیشتر امکان نمایش داشت و این مجموعه در حد توان خود آنها را ارائه کرده است.

انتخاب بازیگر نقش امام نیز مناسب بود؛ زیرا بلندقامتی ایشان باعث می شود در لانگ شات ها به خوبی دیده و حضورش احساس شود. حرکت های آرام و باطمأنینه و صدای پخته، حرفه ای و پرطنین او که مدتی طولانی از آن استفاده نشده بود، در خلق شخصیت وارسته ای همچون امام رضا علیه السلام بسیار کارساز بوده است. (سریال های تاریخ اسلام فخیم زاده، 1392)

نقد ولایت عشق از منظر سیره اجتماعی امام رضا علیه السلام
از آنجا که سیره اجتماعی امام بیشتر در تحلیل ارتباط ایشان با دیگران قابل تبیین است، برای بازتاب سیره اجتماعی حضرت در سریال ولایت عشق بهتر بود ارتباط ایشان با برخی یاران اصلی و نزدیک امام رضا علیه السلام مانند ابن ابی عمیر، احمدبن ابی نصر بزنطی، داوود رقی، زکریا بن آدم قمی، صفوان بن یحیی و فضل بن شاذان نیشابوری و برخی دیگر از اصحاب آن حضرت، مانند حسین بن سعید اهوازی و برادرش حسن، داود بن سلیمان غازی، ریان بن صلت و یاسر خادم و نیز دو امام زاده بزرگوار حضرت علی بن جعفر صادق علیه السلام (درباره وی عطاردی، 1373: 201 - 205) و حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام که هر دو به محضر مبارک امام رضا علیه السلام مشرف شدند (طوسی، 1415: 359؛ عطاردی، 1373: 38 - 39) به تصویر کشیده شود، اما در این زمینه نشانی در فیلم نمی بینیم. در مقابل برای درک بهتر در این مجموعه تلویزیونی، برخی شخصیت های فرعی یا گاهی خیالی و ساختگی، مانند علی بن عثمان (با بازی مهدی فخیم زاده) بسیار پررنگ شده اند. چه نیکو بود پیام امام به شیعیانش که آن را به حضرت عبدالعظیم آموختند، در مجموعه ولایت عشق دیده می شد؛ زیرا این پیام آموزه های مهمی درباره رفتار اجتماعی دارد. (پورامینی، 1391: 94 - 95) البته در مقابل، برخی یاران آن حضرت، بسیار خوب و دقیق به تصویر کشیده شده اند، مانند اباصلت هروی که از یاران مخلص امام رضا علیه السلام و از تربیت شدگان آن حضرت بوده است (جعفریان، 1391: 571) که در سریال هم شاهد چنین شخصیتی از او هستیم.

گفتنی است، این نقش مهم با بازی خوب زنده یاد غلام رضا طباطبایی ماندگار شده است. به علاوه می شد در سریال بیش از این به برخی برادران و خواهران امام رضا علیه السلام اشاره کرد، به ویژه به امثال سید احمد یا حضرت معصومه علیها السلام و رابطه متقابل امام با آنان را به تصویر کشید. البته در سکانسی، گروهی از برادران حضرت علیه السلام مانند زید نزد ایشان می آیند و درباره مبارزه با حکومت جور از ایشان سؤال می کنند. این سکانس از نظر نمایش دادن برخورد حکیمانه امام رضا علیه السلام با سؤال و اعتراض برخی برادرانش قابل توجه است. زید معروف به زید النار، از امام رضا علیه السلام تبعیت نداشت (صدوق، 1404: ج 2: 258 - 260) و بهتر بود در کنار نشان دادن وی، برخی از برادران نیک اعتقاد، فاضل و صالح امام مانند قاسم، اسماعیل، محمد عابد، حسین و حمزه، (عرفان منش، 1388: 238 - 239، 245 - 249، 251 - 252، 284 - 294) به تصویر کشیده می شد تا به مخاطب القا نشود که غالب برادران آن حضرت، در خط ایشان نبوده اند.[9]

سفر امام رضا علیه السلام به ایران از ظرفیت بسیار بالاتری از آنچه در این مجموعه ارائه شد، برخوردار است و می شد از مراحل مختلف این سفر و رویدادهای مربوط به آن، بیشتر بهره برد و تصاویر و لحظات بدیعی را پیش روی مخاطب قرار داد. برای نمونه، توجه حضرت به معیشت و اشتغال مردم در ماجرای تاریخی و مشهور عبور حضرت رضا علیه السلام از کوهسنگی و دعای آن حضرت برای برکت دادن خداوند به این کوه و سفارش حضرت به ساخت دیگ های سنگی از این کوه؛ همچنین بخش هایی از سریال که مربوط به نیشابور است.[10] در منابع تاریخی اخبار و گزارش های دیگری نیز مرتبط با این شهر داریم که با وجود محوریت اهل تسنن در نیشابور آن روزگار، اهمیت بیشتری می یابد. (عرفان منش، 1389: 171 - 188) برای نمونه، امام در خانه فردی که او را پسنده نامیدند (از آن جهت که امام وی را پسندید) درخت بادامی کاشت. (ناجی، 1387: 29)

احمد بن حنبل از ائمه اهل تسنن نیز از راویان از امام رضا علیه السلام بوده (طوسی، 1415: 351) و نشان دادن این امر به شکل مناسب می توانست برای مخاطب جلوه ای از تقریب مذاهب اسلامی در سایه رعایت ادب اختلاف، به عنوان اصلی از سبک زندگی رضوی باشد. (میرحسینی، 1392)

یکی از اصول برخورد امام رضا علیه السلام با مردم مهربانی است؛ چنان که به آن حضرت امام رئوف می گویند. (عقیقی بخشایشی، 1381: ج 10: 1379، 1388، 1389) از روایت مشهور آن حضرت این است: «مهربانی با مردم نیمی از خرد است.» (ابن شعبه حرانی، 1404: 443) آن حضرت با مردم کریمانه برخورد می کرد و مردم به راحتی به حضور امام مشرف می شدند و با آن حضرت سخن می گفتند و نیازهایشان را بیان می کردند. (پورامینی، 1391: 81 - 83)

مجموعه تلویزیونی ولایت عشق در نشان دادن این صفات امام موفق عمل کرده است. بارها می بینیم امام رضا علیه السلام به روی مردم آغوش گشوده و به فکر آنان است. شاهد سر زدن امام به نیازمندان و دردمندان و هم سفره شدن ایشان با فقیر[11] و نیز نشستن امام با مردم در بازار[12] و حتی عیادت امام از پیرمردی مسیحی در حال احتضار هستیم.[13] در کنار اینها امام رضا علیه السلام مروج فرهنگ احسان است ( پورامینی، 1391: 83 - 85؛ ناجی، 1387: 77) چنان که فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی، از فضلای اهل تسنن در دوره صفویه، آن بزرگوار را چنین وصف کرده است: «نیکوخصال، نیکوکار، نیکوسیرت. صاحب جود و مروت و نیکوکاری.» (خنجی اصفهانی، 1375: 223، 225) در ولایت عشق به خوبی شاهد این صفات هستیم. برای نمونه، توصیه آن حضرت به انفاق، مراعات یتیمان و کمک به ازدواج جوانان[14] و دادن پول برای عیادت از بیماران به یکی از اصحاب را می بینیم.[15]

از اشکالات بازنمایی سیره اجتماعی امام می توان به این مورد اشاره کرد: در صحنه دوم نخستین قسمت شاهد داستان محاکمه طاهره و دفاع ابن عقیل از او پس از مداخله حضرت رضا علیه السلام هستیم. این قصه، تخیلی است و استناد تاریخی ندارد، اما به هر حال شاهد حضور و مداخله ناقص و نیمه کاره حضرت هستیم،[16] در حالی که سیره عملی ائمه اطهار علیهم السلام این گونه بود که هرگاه در مسئله ای دخالت می کردند، در مقام حل آن مسئله بودند، نه اینکه صرفاً حرفی بزنند و کنار بکشند و باقی کارها را به اصحاب و جماعت واگذارند. (میرخندان، 1392)

نقد ولایت عشق از منظر سیره عبادی امام رضا علیه السلام
نیایش یکی از مسائلی است که در زندگی هشتمین امام همچون دیگر امامان شیعه بسیار حضور دارد. از امام رضا علیه السلام روایت شده که همواره به اصحاب خود می فرمودند: «بر شما باد به سلاح انبیا یعنی دعا.» (کلینی، 1365: ج 2: 468) مرحوم آیت الله العظمی سید محمدباقر موحد ابطحی، ادعیه آن حضرت را در کتابی گرد آورده است. (موحد ابطحی، 1420: 15 - 113)

بنا بر این کتاب، در مناجات های امام مضامین متعددی چون تحمید، تسبیح، شکر و ثنا و در ادعیه آن حضرت مضامینی چون طلب فرج، امن و ایمان، هدایت و ثابت قدم بودن بر آن، عافیت، شدائد، حاجات و دفع شر دشمنان و نیز ادعیه ای در زمان پذیرش اجباری ولایت عهدی دیده می شود. با وجود این، در مجموعه تلویزیونی ولایت عشق بسیار کم آن حضرت را در حال دعا می بینیم. یکی از نمونه های نادر دعای آن حضرت پس از نماز باران است که دارای متنی کوتاه است و در ادامه این سکانس فقط امام را می بینیم که دست به جانب آسمان بلند کرده است.[17] آن متن کوتاه هم با ادعیه ای که از آن حضرت برای استسقا (طلب باران) نقل شده، متفاوت است. (موحد ابطحی، 1420: 25، 83)

امام رضا علیه السلام مانند دیگر امامان علیه السلام در عبادت خداوند، نمونه و همواره به یاد خدا بودند و ذکر حق بر لبانشان جاری بود. (پورامینی، 1391: 27؛ شبراوی، 1423: 312) چنان که باید سیره عبادی آن حضرت، در مجموعه تلویزیونی ولایت عشق در برابر دیدگان مخاطب قرار نگرفته است. ممکن است توجیه کارگردان این باشد که نشان دادن امام در حال نماز یا دیگر مناسک برای مخاطب جذاب نیست و افتادن در دام کلیشه است، اما می توان از ظرفیت های موجود بهترین استفاده را کرد و توجه امام به عبادت خدا را به مخاطب انتقال داد.

برای نمونه، در همین مجموعه با نمایش بیانات امام، شاهد توصیه آن حضرت به عبادت خدا هستیم،[18] در حالی که می شد در این مجموعه از این گونه اشارات بیشتر استفاده کرد. وقتی امام رضا علیه السلام پیراهن خود را به دعبل خزاعی شاعر نامدار هدیه دادند، به او فرمودند: «این پیراهن را قدر بدان و خوب محافظت کن که من در آن هزار شب و هر شبی هزار رکعت نماز خواندم و در آن هزار ختم قرآن به جای آوردم.» (طوسی، 1414: 359)

در مجموعه ولایت عشق، شاهد سکانس اهدای ردای امام رضا علیه السلام به دعبل هستیم، [19] اما چنین کلامی در آن وجود ندارد. نمونه دیگر، گزارش رجا بن ابی ضحاک، از چگونگی عبادت امام رضا علیه السلام پس از نماز صبح است (پورامینی، 1391: 29 - 30) که می شد در قالب دیالوگی از رجاء (با بازی فتح علی اویسی) در کار وارد شود. البته نشان دادن این که امام رضا علیه السلام در مناظره با عمران صابی برای اقامه نماز در اول وقت مناظره را قطع کردند در حالی که عمران متمایل به قبول اسلام شده بود، [20] از محاسن این مجموعه تلویزیونی است؛ زیرا بر مخاطب اثر می گذارد و اهمیت نماز اول وقت در ذهن او نقش می بندد.

در یک ارزیابی کلی، نماز عید فطر امام که ناتمام ماند و به ویژه نماز باران، از صحنه های موفق و ماندگار این مجموعه است که هم اثرگذاری معنوی خوبی بر مخاطب دارد و هم او را نسبت به نداشتن حسن نیت مأمون در ولایت عهدی امام رضا علیه السلام آگاه می کند. هرچند صحنه های اثرگذار رفتن امام برای نماز عید، تحت تأثیر ماجرای خیالی ترور نافرجام امام قرار گرفته است.[21]

در سیره عبادی ائمه اطهار علیهم السلام، فرهنگ عزاداری برای اهل بیت علیهم السلام، به ویژه امام حسین علیه السلام بسیار اهمیت دارد. توجه امام رضا علیه السلام به ترویج اقامه عزای اهل بیت علیهم السلام در ولایت عشق به خوبی نشان داده شده؛ زیرا دو بار شاهد مرثیه سرایی دعبل خزاعی و گریه امام رضا علیه السلام و یاران ایشان هستیم. به علاوه امام ردای خود را به دعبل هدیه می کنند و از او می خواهند همواره بیانگر شرح مظلومیت اهل بیت علیهم السلام برای دوستداران این خاندان باشد.[22]

افزون بر این، امام در هنگام ترک مدینه خانواده خود را جمع کرد و از آنان خواست برای رفتن ایشان گریه کنند؛ زیرا دیگر برگشتی در کار نخواهد بود. پیام این گریه اعلام اجباری بودن سفر به مرو و خبر دادن از نیات سوء مأمون بود. (جعفریان، 1391: 531 - 532) در پایان این مجموعه تلویزیونی، ضمن گفت وگوی امام و مأمون، [23]خلیفه به این اقدام امام اشاره می کند و مخاطب از آن آگاه می شود.

انس با قرآن مجید از دیگر جلوه های سیره عبادی امام رضا علیه السلام است که پیش از این در ضمن کلامی که به دعبل فرمودند، به آن اشاره کردیم. این انس حضرت به قرآن تا حدی بود که می توان بیان آن حضرت را گفتار قرآنی نامید. چنان که یکی از معاصران ایشان می گوید: «سخنان امام رضا علیه السلام و جواب ها و مثال های آن حضرت به طور کلی از قرآن برداشت شده بود.» (صدوق، 1404: ج 2: 193)

در بیانات امام رضا علیه السلام در مجموعه ولایت عشق نیز به خوبی شاهد این گفتار قرآنی حضرت هستیم. برای نمونه، استدلال ایشان در برابر برادرانشان برای عدم قیام مسلحانه، مبتنی بر قرآن کریم است؛[24] همچنین استدلال ایشان برای پذیرش ولایت عهدی در پاسخ اعتراض فردی که می خواست امام را به قتل برساند[25] و همین طور منع امام از قسم خوردن به نام خداوند متعال[26] که مبتنی بر آیه 224 سوره مبارکه بقره است.

در سکانسی امام در برابر حاکم مدینه، گروهی مظلوم را برادر خود می داند و به آیه مبارکه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات: 10) استشهاد می کنند. به علاوه امام در عیادت از پیرمرد محتضر مسیحی، فاتحة الکتاب را بر وی می خوانند و تفسیرش را بیان می فرمایند و موجب مسلمان شدن آن پیرمرد می شوند و در برابر اعتراض فرزند وی به آیات 15 و 33 سوره مریم استناد می کنند.[27] بنابراین فخیم زاده در نشان دادن انس امام با قرآن موفق عمل کرده است.

نتیجه گیری
در نگاهی کلی می توان گفت، پرداختن به رویدادهای تاریخی و اوضاع سیاسی زمانه هشتمین امام، بر فضای کلی مجموعه تلویزیونی ولایت عشق سایه انداخته بود که باعث بروز کاستی هایی در نمایاندن سبک زندگی رضوی شده است. از آنجا که سبک زندگی رضوی در سه محور سیره فردی، اجتماعی و عبادی قابل تبیین است، در این نقد به هر سه محور پرداخته شد. در بازنمایی سیره فردی با وجود محدودیت کارگردان در نمایش کامل شخصیت امام رضا علیه السلام، صفاتی چون شکیبایی، آراستگی، پاکیزگی و ساده زیستی به خوبی به نمایش درآمده و انتخاب فرخ نعمتی نیز برای ایفای نقش امام مناسب بوده است.

توجه به شخصیت های فرعی و حتی خیالی و وجود نداشتن برخی از یاران و نزدیکان امام رضا علیه السلام در این مجموعه، به بازنمایی سیره اجتماعی آسیب زده و از ظرفیت های سفر امام رضا علیه السلام به ایران برای بازنمایی سیره اجتماعی آن حضرت نیز به میزان کافی استفاده نشده است. در عین حال مهربانی و احسان که از اصول رفتار اجتماعی هشتمین امام است، به خوبی به نمایش درآمده است.

در این مجموعه تلویزیونی، سیره عبادی امام رضا علیه السلام چنان که باید در برابر دیدگان مخاطب قرار نگرفته است. برای نمونه، دعاهای متعددی از آن حضرت نقل شده، اما در ولایت عشق به ندرت شاهد دعا کردن ایشان هستیم. البته این مجموعه در نمایاندن برخی زمینه های سیره عبادی مانند انس امام با قرآن مجید و ترویج فرهنگ عزاداری موفق بوده و سکانس های ناتمام نماز عید امام و نماز باران نیز معنوی و اثرگذار است.

منابع

قرآن کریم.

ابن شعبه حرانی، ابومحمد حسن بن علی. 1404. تحف العقول عن آل الرسول. تصحیح: علی اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

پورامینی، محمدباقر. 1391. سبک زندگی: منشور زندگی در منظر امام رضا علیه السلام. مشهد: قدس رضوی.

جعفریان، رسول. 1391. حیات فکری - سیاسی امامان شیعه علیهم السلام. تهران: نشر علم.

خنجی اصفهانی، فضل الله بن روزبهان. 1375. وسیلة الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم. به کوشش: رسول جعفریان. قم: انتشارات انصاریان.

«سریال های تاریخ اسلام فخیم زاده». 1392. در: پایگاه مهدی فخیم زاده:

(بازیابی در 24/12/1392).

شبراوی، عبدالله بن محمد. 1423. الاتحاف بحب الاشراف. تحقیق: سامی غریری. قم: دارالکتاب الاسلامی.

صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه قمی. 1404. عیون اخبار الرضا علیه السلام. تصحیح: حسین اعلمی. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن. 1414. الامالی. قم: دار الثقافة.

همان. 1415. رجال. تصحیح: جواد قیومی اصفهانی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.

عرفان منش، جلیل. 1388. چلچراغ شیراز. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.

همان. 1389. همگام با امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی.

عطاردی، عزیزالله. 1373. زندگانی حضرت عبدالعظیم. تهران: انتشارات عطارد.

عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم. 1381. چهارده نور پاک. تهران: انتشارات نوید اسلام.

فخیم زاده، مهدی. 1389. مصاحبه با مجله زندگی ایده ئال. ش 51. در: پایگاه راسخون:

(بازیابی در 23/12/1392).

فخیم زاده، مهدی. 1391. «ناگفته های فخیم زاده درباره ساخت سریال ولایت عشق» (مصاحبه)، روزنامه خراسان، ش 18314، مورخ پنج شنبه 21/10/1391. در: پایگاه روزنامه خراسان:

(بازیابی در 23/12/1392).

کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب. 1365. الکافی. تصحیح: علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیة.

مصباح یزدی، محمدتقی. 1392. «سبک زندگی اسلامی؛ ضرورت ها و کاستی ها». معرفت. 185 (22). 5 - 12.

موحد ابطحی، سید محمدباقر. 1420. الصحیفة الرضویة الجامعة. قم: مؤسسة الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.

میرحسینی، یحیی. 1392. «ادب اختلاف در سیره امام رضا علیه السلام ». در: پایگاه پیشینه:

(بازیابی در 24/12/1392).

میرخندان، سید حمید. 1392. «نقد مجموعه تلویزیونی ولایت عشق». در: پایگاه مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما:

(بازیابی در 23/12/1392).

ناجی، محمدرضا. 1387. امام رضا علیه السلام. تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی.

ولایت عشق. نویسنده و کارگردان: مهدی فخیم زاده. محصول سیما فیلم. 10 لوح فشرده. تهران: شرکت صوتی و تصویری سروش.

پی نوشت ها:

[1] دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران. (Saeed.tavoosi@gmail.com)

[2] سیره در زبان عربی از ماده سیر است. سیر یعنی حرکت و راه رفتن و سیره یعنی نوع راه رفتن. علمای لغت در تبیین معنای سیره این معانی را ذکر کرده اند: طریقه (جوهری، 1376: ج2: 691)، روش (زمخشری، 1386: 43)، سنت (سید علی خان مدنی، 1384: ج8: 144) و چگونگی رفتار (بستانی، 1375: 507).

[3] لوح فشرده 9.

[4] اواخر لوح فشرده 10، دقایق 56 - 58.

[5] برای نمونه لوح فشرده سوم، دقایق 15 - 18، لوح فشرده چهارم، دقایق 15 - 16، 63 ـ 64.

[6] برای نمونه لوح فشرده پنجم، دقایق 59 - 63، لوح فشرده هفتم، دقایق 47 - 58، لوح فشرده دهم، دقایق 4 - 10.

[7] لوح فشرده هفتم، دقیقه 31.

[8] برای نمونه لوح فشرده پنجم، دقیقه 45، لوح فشرده هشتم، دقیقه 29.

[9] اواخر لوح فشرده دوم، دقایق 53 - 55.

[10] لوح فشرده ششم، دقایق 24 - 27.

[11] لوح فشرده سوم، دقیقه 22.

[12] لوح فشرده چهارم، دقیقه 42.

[13] لوح فشرده هفتم، دقایق 35 - 41.

[14] لوح فشرده دوم، دقیقه 17 به بعد.