نویسنده:پوریا ناظمی
منبع:روزنامه جام جم
چه کسی فکر می کرد آسمان امسال چنین پرده هیجان انگیزی از حضور دنباله دارها را در آسمان به نمایش بگذارد؟ سالی که با ظهور دنباله دار استثنایی مک نات با آن دنباله با شکوهش در آسمان آغاز شد و این که در میانه سال یکی از بی نظیرترین رویدادهای تاریخ رصد به آسمان را به نمایش گذاشته است. این بار هم بازیگر اصلی این نمایش عضوی کمتر شناخته شده تر بود. دنباله دار هولمز را این شبها می توانید با چشم غیرمسلح و حتی در دل آلودگی های نوری شهرهای آلوده نیز براحتی رصد کنید.رصد چنین دنباله داری فرصتی نیست که بتوان بسادگی از دست داد، پس این شبها اگر شده از پشت پنجره هم نگاهی به این اعجوبه دوران بیندازید.دنباله دارها موجوداتی شگفت انگیز و جذاب در منظومه شمسی هستند. این کوههای یخ سرگردان یادگارهایی از دوران شکل گیری منظومه ما در حدود 4.5 میلیارد سال پیش هستند که معمولا اطلاعات و داده های ارزشمندی از آن دوران را در دل خود محافظت می کنند. این دنباله دارها را می توان گلوله برفی های کثیف و غبارآلودی تصور کرد که در مدارهای گوناگون به دور خورشید در حال گردشند. بسیاری از آنها در 2منطقه اصلی منظومه شمسی استقرار یافته اند، منطقه ای که به نام کمربند کویی پر و ابر اورت می شناسیم.
کمربند کویی پر منطقه ای از هسته های دنباله دارهاست که در فراسوی مدار پلوتون قرار گرفته اند. البته به یاد داشته باشید که خود پلوتون هم عضوی از همین اجرام کمربند کویی پر به شمار می رود. در فراسوی این منطقه ، ناحیه مهم دیگری از سکونگاه هسته های دنباله دارها در منظومه شمسی وجود دارد و آن ابر اورت است که در فاصله یک سال نوری از خورشید جای گرفته است.هسته های دنباله دارها به دلیل شرایطی که در ابتدای آفرینش منظومه شمسی وجود داشت ، در این مناطق استقرار یافته اند و در مدارهایی به دور خورشید در حال چرخشند. هر از چندگاهی و به دلیلی که آرامش و ثبات مداری آنها به هم می خورد، این هسته ها مسیر خود را به سوی مرکز منظومه شمسی و خورشید تغییر می دهند و تحت تاثیر نیروی گرانشی مرکز منظومه شمسی به سمت منطقه سیاره ای منظومه حرکت می کنند. در این میان پارامترهای فراوانی باید نقش بازی کند تا مسیر نهایی این دنباله دارها تعیین شود. اما بر اساس نحوه تاثیر این عوامل ، ممکن است آنها در مسیرهایی بسته و بیضی گون به دور خورشید قرار گیرند و یا به درون خورشید سقوط نمایند و یا در مسیری هذلولی یا سهمی گون تنها یک بار به ملاقات خورشید بیایند و سپس برای همیشه از منظومه شمسی خارج شوند.دنباله دارهایی که در مدار بیضی شکل به دور خورشید قرار می گیرند، هر بار پس از طی مدت زمانی مشخص بار دیگر به ملاقات خورشید می آیند. چنین دنباله دارهایی را دنباله دارهای تناوبی می نامند و معمولا نام رسمی آنها با یک حرف P که مخفف Periodic یا دوره ای است مشخص می شود. این دنباله دارها با نزدیک شدن به خورشید فعال تر می شوند و هسته آنها تحت تاثیر بادهای خورشیدی ، شروع به فوران می کند و گیسو و دم دنباله دار شکل می گیرند.
این دم از ذرات غبار سطحی دنباله دار شکل گرفته است که در امتداد مسیر حرکت آن با نزدیک شدن به خورشید رشد می کند و دنباله دیگر یونی به دلیل تاثیر بادهای خورشیدی در جهت مخالف خط خورشید دنباله دار شکل می گیرد.شاید یکی از معروف ترین این دنباله دارها، دنباله دارهالی باشد که هر 70سال یکبار به دیدار خورشید می آید، اما همیشه همه دنباله دارها درخشان نیستند. در حقیقت در هر قرن شاید تنها کمتر از تعداد انگشتان یک دست از دنباله دارها به اندازه ای درخشان شوند که با چشم غیر مسلح قابل رویت شوند و اگر این آمار درست باشد، ما باید نسل خوش شانسی باشیم که چندین دنباله دار فوق العاده درخشان را در سالهای اخیر رصد کرده ایم. هیاکوتاکه ، هیل باپ ، مک نات و اینک دنباله دار شگفت انگیز هولمز.
اسرار هولمز

در نگاه اول هولمز به هیچ وجه دنباله دار ویژه و شاخصی نیست.این دنباله دار در 6 نوامبر سال 1892 از سوی اخترشناس انگلیسی ، ادوین هولمز کشف و به نام رسمی 17P/Holmes ثبت شد. این دنباله دار که مداری با تناوب 6.9 سال یک بار دارد، پس از کشف در سالهای 1899 و 1906 بار دیگر رصد و از آن پس از دید رصدگران گم شد تا این که در 16 جولای 1964 باردیگر توسط الیزابت دومر آن را کشف کرد. این دنباله دار در دورترین فاصله از خورشید تا 5.1 واحد نجومی از خورشید دور می شود و در حضیض تا 2 واحد نجومی (هر واحد نجومی فاصله متوسط زمین تا خورشید و معادل 150 میلیون کیلومتر است) به خورشید نزدیک می شود و هیچ گاه جلوه درخشانی از خود نشان نداده است.
اما امسال داستان گونه دیگری رقم خورد.در نیمه اکتبر امسال دنباله دار هولمز که حتی در حضیض خود نیز قرار نداشت ، با نورانیتی در حد قدر 17 می درخشید و برای رصد آن نیاز به تلسکوپ های قوی بود اما ناگهان در فاصله روزهای اول و دوم آبان اتفاقی بی سابقه در تاریخ رصد دنباله دارها افتاد. در یک شب این دنباله دار از قدر 17 تا قدر 2.5 درخشان شد و این یعنی افزایش روشنایی بیش از یک میلیون بار. اولین بار هرناندز سانتانا در جزایر قناری این درخشش فوق العاده را رصد و گزارش خود را برای مراجع بین المللی ارسال کرد ، با این اتفاق این دنباله دار را می شد با چشم غیر مسلح به شکل ستاره مه آلود و زرد رنگی در صورت فلکی برساوش دید. بسیاری که اولین بار این خبر را شنیدند، صحت آن را باور نکردند اما بابک امین تفرشی ، یکی از چهره های شناخته شده نجوم آماتوری ایران ، با دریافت خبر به بام منزلش رفت و متوجه حضور ستاره ای جدید در برساوش شد و بلافاصله تصویر این دنباله دار را تهیه کرد. عکس او که به نوعی از نخستین عکسهای گرفته شده از این دنباله دار بود ، در سایتهای مرجع بسیار و از جمله در سایت تصویر روز ناسا منتشر شد. اینک دیگر هولمز به جرمی جذاب برای رصدگران تبدیل شده بود. در روزهای بعد کم کم این دنباله دار ظاهرش بیشتر شبیه دنباله دارها شد اگرچه تاکنون هم مانند یک لکه مه آلود بزرگ در آسمان به نظر می رسد. بر اساس محاسبات ، علت این افزایش بی نظیر درخشندگی ، انفجاری بوده که درون هسته دنباله دار رخ داده است.
این انفجار باعث خروج مواد و افزایش ضریب بازتاب سطحی این دنباله دار شده و در نتیجه افزایش درخشش خیره کننده ای در آن اتفاق افتاده است.قبل از انفجار قطر هسته این دنباله دار را در حدود 3.4 کیلومتر برآورد می کردند اما برای این که عظمت حادثه روی داده را بدانید ، بد نیست به این آمار دقت کنید. قطر ظاهری این دنباله دار پیش از انفجار هسته آن تنها 3.3 دقیقه قوس در آسمان بود اما پس از انفجار این عدد به 13 دقیقه قوس رسیده است.
با توجه به این که این دنباله دار در فاصله حدود 2 واحد نجومی از ما قرار دارد، قطر هاله این دنباله دار باید در حدود یک میلیون کیلومتر یا 70 درصد قطر خورشید باشد یا به عبارت دیگر قطر کنونی این دنباله دار از قطر مدار ماه به دور زمین بزرگتر است.
این شبها هولمز در صورت فلکی برساوش است و شما تقریبا تمام شب را فرصت دارید تا آن را رصد کنید اگر با آسمان آشنایید ، کافی است نگاهی به صورت فلکی برساوش بیندازید تا ستاره تازه (دنباله دار هولمز) را در کنار دلتای برساوش بیابید. در واقع این شبها هولمز با ستاره های آلفا و دلتا برساوش مثلث متساوی الساقینی را به راس آلفا می سازد و براحتی می توان آن را تشخیص داد اما اگر به دور از نور شهر به سراغ این دنباله دار بروید و با ابزارهای نجومی به آن بنگرید ، شاید بتوانید جزییات بیشتری از آن را ثبت و حتی برخی از فعالیت های داخل هسته آن را مشاهده کنید. به هر حال این فرصتی نیست که هر شب در آسمان رخ دهد. شاید این تنها باری در زندگی ما باشد که فرصت رصد دنباله داری را داریم که چند ساعته یک میلیون بار درخشان تر شده باشد.