پیوستن به پروتکل‌های بین‌المللی فرصتی برای دولت‌هاست تا در راستای مدیریت بحران‌های جهانی محیط زیستی حضور و تاثیرگذاری ارزشمندی را داشته باشند.
پروتکل مونترال در زمینه مواد مخرب لایه ازن یک پیمان‌نامه بین المللی برای حفاظت از لایه ازن است که 16سپتامبر 1987 میلادی به امضاء کشور‌های متعهد رسیده و از اول ژانویه 1989 اجرایی شده است.
یکی از دستاوردهای بسیار مهم اجرای پیمان‌نامه‌های بین‌المللی و بویژه پروتکل مونترال در ایران ایجاد و تقویت ظرفیت‌های ملی در بخش‌های مختلف از جمله ارتقای دانش فنی و انتقال فناوری‌های نوین سازگار با محیط زیست در بخش‌های صنعت، کشاورزی و خدمات بوده است.
بهبود توان مدیریتی و ظرفیت‌های نیروی انسانی متخصص، تقویت و استفاده بهینه و موثر از قوانین و مقررات کشوری و تنویر افکار عمومی نسبت به اهمیت مسائل و بحران‌های زیست محیطی جهانی و شفاف‌سازی افکار عمومی در ارتباط با نقش آنها در حفاظت از سیستم‌های حافظ حیات بر روی کره زمین در راستای نیل به اهداف توسعه هزاره و توسعه پایدار نیز از دیگر دستاوردهای اجرای پروتکل مونترال در ایران بوده است.
در تمامی این سال‌ها سیاست دولت جمهوری اسلامی ایران همواره بر استفاده بهینه از ظرفیت‌های ملی و تقویت همکاری‌ها با کشورهای منطقه و از جمله کشورهای همسایه برای تحقق اهداف مورد نظر بوده است.
برای کشور‌های مشمول ماده 5 پروتکل مونترال مانند کشور ایران، سال 2010 میلادی نقطه عطفی در عمل به تعهدات این کشور‌ها در قبال پروتکل مونترال محسوب می‌شود و با وجود تمام تجربیات با ارزشی که از اجرای برنامه‌های حذف ملی فریون‌ها و سایر برنامه‌ها و پروژه‌های حذف بخشی در کشور حاصل شده است، بی‌شک ورود به مرحله دوم از تعهداتمان یعنی حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها (HCFCها)از سال 2011 با چالش‌هایی روبه‌روست که باید برای حل این مشکلات برنامه‌ریزی کلانی کرده و از فرصت‌ها و ظرفیت‌های به وجود آمده بهره کافی برد.
بر اساس تصمیمات اخیر اتخاذ شده تحت پوشش پروتکل مونترال، مصارف هیدروکلروفلوروکربن‌ها (HCFCها)در کشور ایران باید طی یک برنامه زمانبندی، حداکثر تا پایان سال 2030 میلادی به صفر رسیده و طی این مدت عملیات اجرایی حذف و جایگزینی این مواد در بخش‌های مختلف تولیدی صنعتی و خدماتی انجام پذیرد. این مواد تحت عنوان هیدروکلروفلوروکربن‌ها (HCFCs)در کشور ما عمدتا به دو صورت گاز مبرد R22 و گاز پف‌دهنده R141b وجود داشته که اولی به عنوان گاز مبرد در سیستم‌های سردکننده از قبیل سردخانه‌ها، یخچال‌های صنعتی و کولرهای گازی خانگی (پنجره‌ای و اسپیلیت)، چلیرها و گاز دوم R141b در کارخانه‌های تولید اسفنج و عایق بدنه یخچال‌ها یا قطعات فومی کوچک و بزرگ موارد مصرف دارند. بر اساس تجارب گذشته در حذف CFC ‌ها، پروتکل مونترال برنامه زمانبندی و مکانیزم‌های مالی و اجرایی مورد نیاز برای حذف و جایگزینی مواد مخرب لایه ازن را با مواد و تکنولوژی‌های جایگزین سازگار با محیط زیست از طریق ارائه چارچوب‌های سیاستگذاری، تدوین مقررات، معرفی جایگزین‌های مناسب، ظرفیت‌سازی، آموزش، پایش و نظارت و ارائه کمک‌های مالی و انتقال تکنولوژی به کشور‌های عضو این پروتکل فراهم می‌سازد.
در سطح بین‌المللی، پروتکل مونترال به عنوان یکی از موفق‌ترین پیمان‌نامه‌های بین‌المللی زیست محیطی است که تحت این پروتکل، تاکنون مقادیر زیادی از فریون‌ها و هالن‌ها به عنوان مواد اصلی تحت کنترل پروتکل و به عنوان مواد مخرب لایه ازن در کشور‌های در حال توسعه حذف شده است.
از این رو توجه به مدیریت مواد و ترکیبات مضر برای محیط زیست از آن جهت اهمیت دارد که در بسیاری از موارد تاثیرات سوء ناشی از کاربرد این مواد نه تنها باعث تخریب محیط زیست می‌شوند، بلکه به صورت غیرمستقیم بر نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور‌ها نیز تاثیر سوء دارند.
بر اساس مستندات دفتر حفاظت لایه ازن، ‌یکی از مهمترین دستاوردهای حاصل از حضور و تاثیر متقابل جمهوری اسلامی ایران در اجرای مفاد کنوانسیون وین و پروتکل مونترال انتقال آخرین فناوری‌های جایگزین سازگار با لایه ازن و دانش فنی مربوطه به واحد‌های صنعتی، کشاورزی و خدماتی مصرف‌کننده مواد مخرب لایه ازن در کشور است که نتیجه آن حذف بالغ بر 9500 تن (100 درصد)از مواد مخرب لایه ازن در چارچوب برنامه زمانبندی پروتکل مونترال تا انتهای مرحله اول تعهدات یعنی ابتدای سال 2010 میلادی بوده است.
علاوه بر آن، اجرای مفاد ماده 4 پروتکل در زمینه کنترل تجارت مواد مخرب لایه ازن و لزوم اعمال مقررات ویژه برای کنترل مصرف و واردات مواد و کالاهای حاوی مواد مخرب لایه ازن در کشور موجبات تقویت توان سیاستگذاری و اعمال قوانین و ضوابط ویژه تحت مقررات مربوط به پیمان‌نامه‌های بین‌المللی زیست محیطی را فراهم ساخته است. به گونه‌ای که کشور ایران نقشی محوری در کنترل تجارت غیرقانونی مواد مخرب لایه ازن را در سطح منطقه ایفا می‌کند. جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر عضو فعال بیش از 8 مجمع عمومی کنوانسیون وین و پروتکل مونترال بوده و در سالجاری نیز در کمیته اجرایی پروتکل مونترال برای سال 2011 میلادی انتخاب شده است و از این نظر تاثیر بسیار مهمی بر روند سیاستگذاری و تصمیم‌گیری‌های اعضاء با توجه کامل به منافع ملی دارد.

مدیریت مواد مخرب لایه ازن و گازهای‌ گلخانه‌ای
علی‌رغم وجود تکنولوژی‌های جایگزین برای فریون‌ها، بسیاری از این تکنولوژی‌ها مبتنی بر هیدروکلروفلوروکربن‌ها (HCFCs)و هیدرو فلوروکربن‌ها (HFCs)هستند. با توجه به این که کشور‌های عضو پروتکل مونترال متعهد شده‌اند تا مصرف و تولید هیدروکلروفلوروکربن‌های خود را از سال 2013 میلادی بتدریج کاهش دهند، بنابراین لازم است تا جایگزین‌های مناسبی برای این گروه از مواد نیز به کار برده شوند. از طرف دیگر هیدرو فلوروکربن‌ها جزو گاز‌های گلخانه‌ای بوده و کشور‌های عضو پروتکل کیوتو در حال اتخاذ مقرراتی برای مدیریت این قبیل گاز‌ها که دارای توان گرمایش جهانی بالایی هستند، می‌باشند.
بر این اساس، در پاسخ به چنین وضعیتی، مواد جایگزین با توان گرمایش جهانی کمتر در حال معرفی به بازار هستند. بنابراین لازم است کشور‌های در حال توسعه نیز در انتخاب تکنولوژی‌ها و مواد جایگزین به این موضوع با تاکید بیشتری توجه کرده و تا حد امکان از جایگزین‌هایی که دارای توان گرمایش جهانی بالاتری هستند استفاده نکنند.

برنامه ای برای مدیریت حذف HCFC ها
حذف HCFC ها (هیدروکلروفلوروکربن‌ها)در قالب یک برنامه ملی و متناسب با نیاز‌ها و الزامات خاص کشور انجام می‌گیرد و اجرای این برنامه نیازمند ایجاد و التزام به تعهدی قوی در دولت و کشور است. این تعهد باید در همه زمینه‌ها یعنی سیاست‌ها و قوانین و مقررات، توانمندسازی و ارتقای ظرفیت‌های داخلی، فعالیت‌های آموزشی تخصصی و اطلاع‌رسانی عمومی و همچنین تدوین و اجرای پروژه‌های حذف فیزیکی هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها ایجاد شود تا به طور دقیق و در انطباق با تعهدات کشور، حذف کامل هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها محقق شود.
در گام نخست، سازمان حفاظت محیط زیست و دفتر حفاظت لایه ازن به نمایندگی از طرف دولت ایران با همکاری آژانس‌های اجرایی اقدام به تهیه برنامه مدیریتی حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها (HPMP)کرده است. این طرح استراتژی کلی برای حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها را شامل می‌شود که در راستای اجرای تصمیم نشست نوزدهم اعضای پروتکل مونترال و خصوصا به منظور نیل به اهداف سال‌های 2013 و 2015 است.
در تدوین این برنامه مدیریتی باید تاثیر مشکلاتی از قبیل رکود اقتصاد جهانی و بحران انرژی بر مصرف‌کنندگان هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFC مد نظر قرار گیرد. بنابر این ضرورت دارد تا مصرف‌کنندگان هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها با دقت بیشتری مورد ارزیابی قرار گیرند تا این ارزیابی پایه و اساس چگونگی دخالت دولت در این پروژه برای رسیدن به اهداف سال‌های 2013 و 2015 باشد.
بدون شک یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها تولیدکنندگان دستگاه‌های تهویه و تبرید و همچنین سرویس‌کاران و قسمت خدمات پس از فروش این دستگاه‌ها هستند. این مساله باید به صورت نظام‌مند و همه‌جانبه در تطابق با تعهدات کشور در قبال پروتکل مونترال مورد توجه قرار گیرد.
هیدروکلروفلوروکربن‌ها در آینده تحت قوانین کنترل واردات و صادرات و سایرمقررات خرید و فروش شامل مجوز‌های اجباری و سیستم سهمیه‌بندی قرار خواهند گرفت. از این رو برای واردکنندگان و توزیع‌کنندگان بسیار مهم است که در فرآیند تدوین برنامه مدیریت حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها همکاری و مشارکت کرده و اطلاعات و تجربیات خود در زمینه واردات و فروش هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها را عرضه کنند تا به این ترتیب دستیابی کشور به تعهدات خود در قبال پروتکل مونترال را تسهیل کنند. این مساله بسیار مهم است که به یک تخمین دقیق و حساب شده از مقدار پایه مصرف در کشور برسیم. همچنین ضروری است که گردانندگان صنعت و دیگر سازمان‌های مرتبط با دفتر لایه ازن همکاری نزدیکی داشته باشند تا به هدف حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها در راستای برنامه راهبردی تعریف شده دست یابیم.

مراحل اجرایی دولت برای یاری رساندن به صنعت
برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP)به عنوان آژانس راهبر و برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، آژانس همکاری‌های بین‌المللی آلمان (GIZ)و سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (UNIDO)با دفتر لایه ازن همکاری می‌کنند، در جریان بررسی‌های اولیه، دفتر حفاظت لایه ازن با همکاری برنامه عمران سازمان ملل متحد و با کمک کارشناسان داخلی و بین‌المللی برآورد اولیه‌ای از مصارف HCFCها در بخش‌های مختلف انجام داده است.
باید توجه داشت که واحد‌های سرویس و نگهداری و خدمات پس از فروش نیز باید به عنوان بخشی از بررسی‌ها مورد ارزیابی قرار گرفته و اطلاعات لازم در زمینه عملیات خدمات و تعمیر و ساختار و توانمندی‌های این بخش در استفاده از جایگزین‌های هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها جمع‌آوری شود. به این ترتیب واحد‌های سرویس و نگهداری و خدمات پس از فروش در قبال همکاری‌های نزدیک و صمیمی با دفتر لایه ازن از کمک‌های موجود در طول برنامه حذف هیدروکلروفلوروکربن‌ها HCFCها برخوردار می‌شوند.
به این ترتیب دولت جمهوری اسلامی ایران با یک عزم ملی می‌تواند در اجرای تعهدات خود موفق عمل کرده و به دستاوردهای مورد نظر در اهداف تعیین شده از سوی پروتکل مونترال دست یابد.

منبع: / روزنامه / جام جم ۱۳۸۹/۱۲/۵
نویسنده : حمیده سادات هاشمی