مجله  تاریخ اسلام  دهم فروردین ماه سال 1386 شماره بیست و نهم 

نویسنده : مریم کاظمی دلیگانی
عتبات در عصر نخستین شاهان صفوی
شاه اسماعیل اول، بنیان­گذار سلسله صفوی، در سال 907ق/1502م. به تأسیس سلسله­ای موفق گردید که با گذشت هفت سال (914ق/1508م) دامنه فتوح آن، به بیشتر نواحی عراق عرب گسترش یافت، و این امر، خصومت میان دو دولت صفوی و عثمانی را سرعت و شدت بخشید.

دولت صفوی از آغاز تأسیس، با رسمی نمودن تشیع در ایران، آن را پشتوانه­ای برای حمایت از خود قرار داد و با روش­های مختلف توسل و تمسک مذهبی کوشید خود را بیش از پیش مطرح و قلوب شیعیان را به صفویه جلب نماید. بنابراین، با مهم شمردن زیارت قبور ائمه اطهار(ع) در عراق عرب توسعه و آبادانی این اماکن مقدس شیعی، در رأس برنامه­های مذهبی، فرهنگی و سیاسی، اجتماعی دولت صفوی قرار گرفت. در آن زمان، آتش جنگ با دولت قدرت­مند عثمانی شعله­ور شده بود و وجود عتبات می­توانست کمک بزرگی برای شاهان صفوی باشد؛ «زیرا از شهرهای مقدس، امواجی به حرکت در می­آمد که جاذبه­های قوی داشت، امواجی که حرکت­شان مخالف سلطان ]عثمانی[ و در نتیجه موافق شاه بود».[1]

هنگامی که شاه اسماعیل اول، در سال 914ق/1508م. قدم به خاک عراق نهاد، ابتدا به زیارت مرقد مطهر امام حسین(ع) و شهدای کربلا و سپس به سوی نجف رفت و علاقه و شیفتگی خود را به ائمه اطهار(ع) آشکارا ابراز نمود و از سوی دیگر، بر انتسابش به امام موسی کاظم(ع) تأکید کرد. هم­زمان با ورود شاه اسماعیل به عراق، اقدامات عمرانی و تلاش برای بازسازی و توسعه عتبات آغاز شد. او «جهت هر یک از آن شش عتبه کعبه مرتبه نقاره و راتبه مقرر ساخت و فرمود که نجاران هنرمند و مهندسان خاتم­بند از اطراف ممالک محروسه در بغداد جمع آمده، شش صندوق منقش به نقوش اسلامی و ختائی در غایت تکلف و زیبایی ترتیب دهند و صنادیق قدیم را از آن مرقد عطرپاش برداشته صندوق­های مجدد را به جایش نهند.»[2] ساخت این صندوق­ها که هر کدام شاهکاری هنری به شمار می­آید تا سال 932ق/1526م. به طول انجامید. ظاهراً، هر یک از آنها به وسیله هنرمندانی جداگانه ساخته شده­اند، زیرا صندوقی که روی آرام­گاه امام جواد(ع)، در کاظمین، قرار دارد از نظر فن خاتم­سازی و منبت­کاری، جزء زیباترین و برترین آنهاست. این صندوق که در سال 926ق/1520م. ساخته شد. «به قدری ریز و پرکار است که شاه­کار آن با چشم غیرمجهز دیده نمی­شود...».[3] در آستانه هر یک از ائمه(ع)، نقاره­خانه­هایی ساختند که در آنها هم­چون دربار سلاطین، هر روز صبح و عصر به انجام مراسم می­پرداختند. هم­چنین برای آبادانی شهر نجف و حتی رساندن آب به حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع) تلاش بسیار گردید.[4] «آستانه کاظمین(ع) که بر اثر طغیان رودخانه دجله، و غفلت­های زمان گذشته و قرار داشتن در کانون منازعات فرقه­ای، ویران شده بود، مورد توجه خاص شاه اسماعیل قرار گرفت و از بنیاد خراب گردید و عمارت از پیش طراحی شده و زیبایی از نو بر آن ساخته شد».[5] این بازسازی جدید، تمامی حرم را در بر می­گرفت. همچنین صحن توسعه یافت و با مرمر، سنگ فرش گردید. صندوق­های چوبی قدیمی را برداشته و جای آن، صندوق­های خاتم­کاری زیبا قرار گرفت. حرم با بنای دو گلدسته و بهترین کاشی­ها تزیین شد. کاروان­سرای درون صحن با انتقال به بیرون، در پشت آن ساخته شد. حرم را با فرش­ها و چلچراغ­ها زیبا نمودند و برای آن خادم و موذن و نگهبان تعیین گردید. بر کتیبه­ای در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی، روبه­روی صحن مطهر چنین نوشته شد: «امر کرد به ایجاد این بنای شریف،

سلطان سلاطین جهان، سایه خدا بر سر خلق عالم، یاری­گر دین جدش احمد(ص)، پرچم­دار راه محمد(ص) ابوالمظفر، شاه اسماعیل، پسر شاه حیدر، پسر جنید صفوی موسوی، خداوند سلطنتش را برای برپائی پرچم دین پاینده دارد و حجت و دلیلش را برای هدم و نابودی گمراهان تأیید نماید. این نوشته در ششم ربیع­الثانی سال 926 تحریر شد».[6]

درباره شاه اسماعیل اول، پس از زیارت حرم عسکریین(ع) در سامرا نقل است: «... به آن آستان عرش نشان، قالی­های رنگین و فرش­های الوان انداخته به فراشی و خدمت آن مکان تفاخر می­نمودند...».[7] تنها یک دهه پس از مرگ او در سال 930ق/1526م. با جدایی عراق عرب از حکومت صفوی، آن اماکن تحت سلطه عثمانی قرار گرفت، اما با وجود تمام موانعی که آن دولت ایجاد کرده بود در هر فرصت ممکن، اقدامات عمرانی در عتبات ادامه می­یافت. شاه طهماسب اول (930ـ996ق/1524ـ1588م.)، فرزند و جانشین شاه اسماعیل اول، پادشاهی متدین و متعصب در امور مذهبی بود که در گسترش آن، سعی بسیار می­نمود، و با تأثیر فراوان عتبات عالیات، بر تایید مذهب تشیع و حکومت تازه تاسیس صفوی، در آبادانی آن کوشید. به فرمان او، تعمیرات گسترده­ای در حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا آغاز شد و صحن شمالی حرم امام در این زمان، بنا گردید. اصلاحات شاه طهماسب «مناره العبد» یا «مناره غلام» بود که از زیباترین آثار هنر و معماری در اماکن مقدس عراق به شمار می­آید.

سابقه بنای «مناره غلام» یا «مناره العبد» به حدود دو قرن قبل از حکومت صفوی باز می­گردد، که آن، خود واقعه­ای شبیه به معجزه و شایسته توجه است. خواجه مرجان که از سوی سلطان اویس جلایر (757ـ766ق/1356ـ1365م) بر بغداد حکومت می­نمود، در هنگام غیبت او در عراق و حضورش در تبریز، از اطاعتش سرپیچی کرد و در سال 767ق/1366م. ادعای استقلال نمود. سلطان اویس بلافاصله به عراق عرب لشکر کشید و خواجه که توانایی مقاومت در برابر سپاه جلایری را نداشت و با خیانت و فرار اطرافیان، تنها ماند به کربلا و آستان مطهر امام حسین(ع) پناهنده شد. او در آن­جا گلدسته­ای ساخت که به «مناره العبد یا «مرجان» معروف است. سلطان اویس که از این اقدام خیر خواهانه او آگاهی یافت، گناهش را بخشید و حتی پس از مدتی، بار دیگر او را به پاس احترام به امام حسین(ع) و خدمت­هایی که به آن حرم مطهر نموده بود بر ولایت عراق گماشت. در این مدت، خواجه مرجان «عمارات عالیه را که پیشتر بنا نهاده و ناتمام مانده بود، به­ اتمام رسانید و از نو بناهای رفیع ساخت.[8]

«مناره العبد» یا «مناره مرجان» با ارتفاع چهل متر در طرف شمال­شرقی صحن مطهر قرار داشت، و بلندترین و باشکوه­ترین مناره در تمام اعتاب مقدس عراق به شمار می­آمد که پس از دو قرن، در سال 982ق/1110م. به دستور شاه طهماسب صفوی، بار دیگر تعمیر و تزیین گردید.[9] هم­چنین شاه طهماسب در جهت بهبود شرایط اقتصادی شیعیان کربلا و آسایش حال زائران، دستور حفر نهری را از رودخانه فرات به سوی شهر کربلا داد که به «طهماسیه» معروف شد.[10] اقدامات عمرانی او آستانه حضرت ابوالفضل(ع) را نیز شامل شد، که آن با زیباترین و نفیس­ترین کاشی­ها و فرش­های ایرانی تزیین گردید.[11]

عتبات در عصر شاه عباس اول

از هنگام ورود شاه اسماعیل اول به سرزمین عراق، تا زمانی که شاه عباس اول (996ـ1038ق/1588ـ1629م) موفق به ورود پیروزمندانه­اش به آن­جا گردید، حدود یک قرن گذشت. عباس اول، سال 1032ق/1623م. در اوج قدرت سیاسی و نظامی قرار داشت، و با موفقیت، سپاه عثمانی را در تمام جبهه­ها شکست داد و آنان را عقب راند؛ دیگر دلیلی وجود نداشت که او سیادت حکومت سنی مذهب عثمانی را بر اعتاب مقدس شیعیان بپذیرد، شاه که همیشه خود را «کلب آستان علی» می­نامید، با توجه به مشکلات دولت عثمانی و فترت حاصل از عدم وجود حکومتی مقتدر در عراق عرب، به قصد زیارت آستان امیرالمؤمنین(ع) در سال 1032هـ. به سمت عراق حرکت نمود و موفق به فتح آن گردید.[12]

در نظر شاهان صفوی و در رأس همه آنان، شاه عباس اول، سرزمین عراق عرب حکم سنگر ایران و پل ارتباطی شرق به غرب و محل اتصال مسلمانان این کشور به سرزمین حجاز به شمار می­آمد. از سوی دیگر، عراق و عتبات عالیات، آرامگاه ائمه اطهار(ع) بود که به سان کعبه­ای دیگر، آمال همه شیعیان جهان و عاملی مهم در گسترش مذهب و فرهنگ تشیع، قلمداد می­گردید و همانند پشتیبانی محکم، برای شاه بزرگ صفوی محسوب می­شد و این دولت از آغاز تاسیس، به آن توجه خاصی داشت. شاه عباس، فقط هنگام ضعف و ناتوانی­اش پذیرفت تا آن مناطق را به دشمن کینه­توز خود واگذار سازد و موقتاً او را آرام نماید، اما سرانجام در آخرین سال­های حکومت، موفق به باز پس­گیری آن شد. زمانی که شاه عباس، مظفرانه قدم به خاک عراق نهاد، مشاهد مشرفه در عراق با توسعه و آبادانی فزاینده­ای مواجه گردید.[13]

در این زمان، حرم مقدس حضرت علی(ع) در نجف اشرف در جایگاه اوّل قرار داشت. در واقع، بنای اصلی نجف، در این دوران گذاشته شد.[14] شیخ بهایی، وظیفه طراحی و نظارت بر بنای این آستانه مطهر را بر عهده یافت، او طرح بسیار جامع و باشکوهی را ایجاد کرد. گنبد بسیار رفیعی برای حرم بنا شد و اطرافش را رواقی به عرض دوازده زراع که گرداگرد آن رواق، حجرات ساختند و درهای بسیار نفیس از هنر خاتم­کاری بر آنها نصب نمودند. قبه حرم با کاشی­های زمرّدی منقّش آراسته شد و داخل آن با بهترین کاشی­های اصفهان و سنگ­های مرمر، تزیین گردید. در چوبی قدیمی حرم را برداشتند و دری از نقره به جای آن قرار دادند. وضوخانه، کاروان­سرا، دارالشفاء و مطبخ نیز جهت اقامت و آسایش زائران دور و نزدیک ساخته شد.[15]

ناصرالدین شاه قاجار در سفرش به عتبات در سال 1287ق/1870م. در زیارت از حرم حضرت علی(ع) می­نویسد: «فرش­های ابریشمی قالی که صفوی، یعنی شاه عباس انداخته است و رقم هم دارد (کلب علی عباس) مثل این است که امروز از کارخانه در آمده است».[16]

هم­چنین به دستور شاه عباس ضریح­های فولادی با شکوهی ساخته شد که روی هر شش صندوق قدیمی در سامراء، کاظمین، کربلا و نجف قرار گرفت، و در همه این اماکن مقدس، در حد توان ساخت و سازهایی انجام داد. شاه دستور به تعمیر کاشی­کاری حرم امام حسین(ع) را نیز داد و ویرانی و آسیب­های حرم کاظمین را بر طرف نمود.[17]

اقدامات عمرانی در عتبات پس از شاه عباس

با مرگ شاه عباس اول در سال 1038ق/1629م. نواده­اش شاه صفی جانشین او گردید. او در نخستین سال­های سلطنتش در برابر پیش­روی سپاه عثمانی، مجبور به لشکرکشی به سوی عراق عرب گردید. شاه در این سفر نظامی ـ مذهبی­ به بغداد در سال 1042ق/1623م. به زیارت عتبات مقدس ائمه اطهار مشرف شد، و به آبادانی و هر چه با شکوه­تر ساختن آن عتبات تاکید نمود. او حرم کاظمین (ع) را ـ که در اثر طغیان رودخانه دجله درسال 1042هـ خراب شده بود ـ تعمیر نمود.[18] هم­چنین در شهر سامراء و عتبه مقدس عسکریین(ع)، دستور به بازسازی و نظارت بر امور حرم را داد.[19] شاه صفی، حرم مطهر امیرالمؤمنین(ع) را که در جنگ­های مداوم و آتش توپ­خانه دشمن ویران شده بود از نو بنا کرد؛ «اندرون حرم محترم نیز بسیار تنگ و در هنگام زیارت و ازدحام زائران مرقد مطهر، بر زوار به غایت دشوار بود و سکنه نجف اشرف نیز از بی­آبی که آب شیرین از دو فرسخ راه می­بایست آورد، تعب و تشویش بسیار می­کشیدند و مردم عاجز فرومایه را هر روز مبلغی بقیمت آب می­بایست داد. در این وقت رای صواب نمای اشرف بدان متعلق گردید...».[20]

به دستور او، اقدامات عمرانی در عتبه حضرت علی(ع) آغاز شد و میرزا تقی خان مازندرانی، اعتمادالدوله شاه، مامور رفع مشکل کم آبی این شهر شیعه نشین گردید. مسئله کم آبی شهر نجف و کوشش برای آب­­رسانی به این عتبه مقدس و رفع این مشکل برای زائران، ساکنان و مجاوران حرم مطهر آن حضرت، مسئله تازه­ای نبود. پیش از شاه صفی بزرگان دیگر سلسله صفوی؛ یعنی شاه اسماعیل و عباس اول در این زمینه تلاش نمودند، اما اقدامات آنان، موقتی و کوتاه مدت بود. شاه اسماعیل اول پس از زیارت آستانه امیرالمؤمنین(ع) در سال 914ق/1508م. دستور داد تا نهر آبی را از رودخانه فرات به نجف حفر کنند و به این جهت، قاضی جهان از معماران و مهندسان بزرگ آن زمان را برای این امر مهم، مامور ساخت. قاضی جهان موفق شد تا آب را از رودخانه فرات به چهار فرسخی نجف برساند که «مبلغ دو هزار تومان خرج آن نهر کثیرالفائده شده و محصولات کلی از آن به هم رسید.»[21] ظاهراً این نهر پس از اسماعیل و در دوران تسلط حکومت عثمانی تخریب گردید، زیرا شاه عباس پس از زیارت نجف در سال 1032ق/1623م. دستور داد تا نهر آبی را که شاه اسماعیل اول بنا کرده بود دوباره تعمیر و اصلاح نمایند؛ ولی چون امکان آب­رسانی از نهر به نجف ممکن نشد، ناچار از جای دیگری قنات حفر نمودند و آب شیرین را تا حرم جاری ساختند. «[شاه عباس] در این عمل همه لشکر را وادار کرده بود که همه کار می­کردند».[22]

اکنون نوبت شاه صفی بود که با توجه به نیاز شهر نجف و شیعیانش، تلاش نماید. او دستور داد تا نهر عمیقی را از حدود حله به سوی کوفه و تا دریای نجف وصل نمایند، و به وسیله دولاب، آب را بر زمین جاری کنند و آن را به آستان مطهر برسانند. شاه صفی و اعتمادالدوله و میرزا تقی مازندرانی، سرانجام موفق شدند تا سال 1042ق/1623م. و در عرض شش ماه، آب را از شط فرات به نجف اشرف برسانند.[23]

با وجود این شاه نتوانست عراق عرب و به تبع آن، اماکن مقدس را در برابر پیش­روی سپاه عثمانی حفظ نماید و با انعقاد «عهدنامه زهاب» یا «قصرشیرین» در سال 1048ق/1638م. عراق عرب، به دولت سنی مذهب عثمانی واگذار گردید و شهرهای مقدسش نیز به مناطق تحت تسلط آن امپراطوری در آمد. هر چند این امر اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات را متوقف نکرد، اما با توجه به کاهش اهمیت عتبات در روابط سیاسی دو دولت صفوی و عثمانی و سیطره دولت بیگانه بر آن و از سوی دیگر ضعف و سستی شاهان این سلسله و توجه­شان به عیاشی و حرم­سراها، از توسعه و زیباسازی عتبات کاسته شد.

فقط یک مورد قابل ذکر در اواخر عصر صفوی وجود دارد و آن واقعه آتش­سوزی در عتبه مطهر عسکریین(ع) در سال 1106ق/1694م. است که باعث ویرانی این مکان مقدس گردید. هنگامی که سلطان حسین (1077ـ1135ق/1666ـ1722م) آخرین پادشاه ضعیف صفوی، از این خبر آگاه شد، تعدادی از علما را برای نوحه­خوانی به سامراء فرستاد و برای بازسازی و تعمیر این آستانه از دولت عثمانی اجازه گرفت. حرم و رواق را دوباره سنگ فرش کرد و ضریح و چهار صندوق برای حرم ساختند که دو صندوق، برای قبور دو امام دهم و یازدهم شیعیان، یعنی امام علی النقی(ع) و امام حسن عسکری(ع) ـ و دو تای دیگر برای قبر نرجس خاتون، مادر امام زمان(عج)، و حکیمه خاتون، دختر امام جواد(ع) بود و ضریحی از فولاد، روی صندوق­ها قرار گرفت و این عتبه مطهره تا حد امکان بازسازی شد.[24]

نتیجه

از این بررسی کوتاه بر می­آید که نخستین شاهان سلسله صفوی، کوشش فراوانی در راه بازسازی و توسعه عتبات انجام می­نمودند. آبادانی اماکن مقدسی که در آن اهداف مذهبی، اجتماعی و سیاسی مهمی دنبال می­شد، زیرا عتبات و تأثیر ناشی از آن نقش مهمی در گسترش مذهب و فرهنگ شیعه در سطح جهان اسلام داشت، و دولت صفوی را از آغاز تاسیس، در رقابتی تنگاتنگ با دولت سُنی مذهب عثمانی قرار می­داد؛ از سویی آنان در پی گسترش مذهب تشیع و از سوی دیگر خواستار مشروعیت بخشیدن به حکومت خود و نفوذ در منطقه عراق عرب بودند، و برای رسیدن به اهداف­شان از هیچ کوششی فرو­گذاری نمی­نمودند. بازسازی و مرمت اماکن مقدس شیعیان در عراق، از سوی شاهان صفوی جنبه تبلیغی فراوانی داشت و هر چند از اعتقادات واقعی، تهی نبود، در زمره این کوشش­ها محسوب می­گردید. دولت صفوی در تمام مدت حاکمیت­اش، نقش مهمی در اصلاح و بازسازی عتبات داشت، حتی در دورانی که منطقه عراق در تسلط آنان نبود. این امر، سبب شد تا بنای اصلی و امروزی بیشتر این اماکن مقدس در چهار شهر سامراء، کاظمین، کربلا و نجف در عصر صفوی ایجاد شود و پس از آن نیز این فعالیت­ها ادامه یابد و از طریق این اقدامات بود که معماری عراق عرب تحت تاثیر سبک معماری ایرانی قرار گرفت.

پی­نوشت­ها:

* کارشناس ارشد تاریخ.

استیون همزلی لانگریک، تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500، ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی، (مشهد، نشر آستان قدس رضوی، 1378) ص60.
غیاث­الدین بن همام­الدین خواندمیر، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، (تهران، نشر کتاب­فروشی خیام، 1333) ج 4، ص 496.
حسین عمادزاده، تاریخ جغرافیایی کربلای معلی، (تهران، نشر مجله خرد، 1426) ص 118.
مجهول المؤلف، جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، مقدمه الله دتا مضطر (اسلام آباد، نشر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1360) ص 292.
شیخ محمد حسن آل یاسین، تاریخ حرم کاظمین، ترجمه غلامرضا اکبری، (بی­جا، نشر کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، 1371) ص 62ـ63؛ دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، (تهران، بنیاد خیریه و فرهنگی شط، 1369) ج 1، ص 108ـ109.
آل یاسین، پیشین، ص 65.
جهانگشای خاقان، ص 289.
محمد بن خاوندشاه میرخواند، روضه الصفا، (تهران، نشر علمی، 1373) ج 5، ص 575؛ و ر،ک: اسماعیل بن عمر ابن کثیر، البدایه و النهایه، (الریاض، نشر مکتبه التعارف، 1996م) ج 14.
عبدالجواد کلیددار، تاریخ کربلا و حائر حسین(علیه­السلام)، ترجمه محمد صدر هاشمی، (اصفهان، نشر کتاب­فروشی ثقفی، 1377) ص 178.
ژان اوتر، سفرنامه، ترجمه علی اقبال، (تهران، نشر جاویدان، 1366) ص 66.
محمدحسن مصطفی کلیددار، مدینه الحسین او مختصر تاریخ کربلا، (بغداد، نشر النجاج، 1367) ج 1، ص 34؛ سلمان هادی آل طعمه، تراث کربلا، (بیروت، نشر موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403) ص 61.
اسکندربیک ترکمان، عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، (تهران، چاپ گلشن، 1350) ج 3، ص 996ـ998.
سید محمد دُراج نقیب سادات و مجتهد بزرگ کربلا، تولیت آستانه امام حسین(ع) کلیدهای حرم مطهر را در دست داشت. او در زمان شاه عباس اول، مورد اعتماد او قرار گرفت. حمایت دراج از اهل سنت و نجات آنان از خشم شاه عباس، سبب محبوبیت و نفوذ معنوی او در میان مسلمانان گردید. این مسئله در سال­های پس از عهدنامه زهاب و تسلط دولت عثمانی بر عراق، سبب خشم پادشاهان حاکم بر عراق گردید و سرانجام در سال 1050ق/1640م. به فرمان حاکم وقت عثمانی در عراق به شهادت رسید.
برای اطلاع بیشتر، ر.ک: هامر پورگشتال، پیشین، ج 3، ص 2045؛ عباس العزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، (بغداد، طبعه الفضیحه الاهلیه، 1939) ج 4، ص 241.

سعار ماهر، مشهد الامام معلی فی النجف و ما به الهدایا و التحف، (قاهره، نشر دارالمعارف بمصر، بی­تا) ص 153.
آقاسیدعبدالله، لولو صدف فی تاریخ النجف، (بی­جا، چاپ مهربان، 1379) ص60ـ61.
ناصرالدین شاه، شهریار جاده­ها، (سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات)، (تهران، نشر سازمان اسناد ملی ایران، 1372) ص 126.
آل یاسین، پیشین، ص 79؛ کلیددار، پیشین، ص193.
همان، ص 80.
اسکندربیک ترکمان، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح سهیلی خوانساری، (تهران، چاپ اسلامیه، 1371) ص 81.
همان، ص 94.
خواجه زین­العابدین علی عبدی بیک شیرازی، تکمله الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، (تهران، نشر نی، 1369) ص 211ـ213.
محقق ورسی، نجف اشرف در ادوار زمان، (مشهد، نشر دفتر تحقیقات و انتشارات محب، 1375) ص 73؛ محمد بن عبود الکوفی، نزهةالغری فی تاریخ النجف، (نجف، مطبعه الغری الحدیثه، 1471) ص 62.
ترکمان، پیشین، ص 95؛ رضاقلی­خان هدایت، روضه الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیان­فر، (تهران، نشر اساطیر، 1380) ج 4، ص 6877.
دایرةالمعارف تشیع، ج 1، ص 93.
منابع

- آقاسیدعبدالله، لولو صدف فی تاریخ النجف، (بی­جا، چاپ مهربان، 1379).

- آل طعمه، سلمان هادی، تراث کربلا، (بیروت، نشر موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1403).

- آل یاسین، شیخ محمد حسن، تاریخ حرم کاظمین، ترجمه غلامرضا اکبری، (بی­جا، نشر کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، 1371).

- اوتر، ژان، سفرنامه، ترجمه علی اقبال، (تهران، نشر جاویدان، 1366).

- ترکمان، اسکندربیک، عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، (تهران، چاپ گلشن، 1350) 3 جلد.

- ـــــــــــــــــ، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح سهیلی خوانساری، (تهران، چاپ اسلامیه، 1371).

- خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین، حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، (تهران، نشر کتاب­فروشی خیام، 1333) ج 4.

- دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، (تهران، بنیاد خیریه و فرهنگی شط، 1369) ج 1.

- عبدی بیک شیرازی، خواجه زین­العابدین علی، تکمله الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا 978هـ ق)، تصحیح عبدالحسین نوایی، (تهران، نشر نی، 1369).

- عبود الکوفی، شیخ محمد بن شیخ، نزهةالغری فی تاریخ النجف، (نجف، مطبعه الغری الحدیثه، 1371ق).

- العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، (بغداد، مطبعه الفضیحه الاهلیه، 1939) ج4.

- عمادزاده، حسین، تاریخ جغرافیایی کربلای معلی، (تهران، نشر مجله خرد، 1426).

- کلیددار، محمدحسن مصطفی، مدینه الحسین او مختصر تاریخ کربلا، (بغداد، نشر النجاج، 1367) ج 1.

- کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسین(علیه­السلام)، ترجمه محمد صدر هاشمی، (اصفهان، نشر کتاب­فروشی ثقفی، 1377).

- لانگریک، استیون همزلی، تاریخ سیاسی و اجتماعی و اقتصادی عراق 1900ـ1500، ترجمه اسدالله توکلی و محمدرضا مصباحی، (مشهد، نشر آستان قدس رضوی، 1378).

- ماهر، سعار، مشهد الامام معلی فی النجف و ما به الهدایا و التحف، (قاهره، نشر دارالمعارف بمصر، بی­تا).

- میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضه الصفا، (تهران، نشر علمی، 1373) ج 5.

- مؤلف نامعلوم، جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، مقدمه الله دتا مضطر، (اسلام­آباد، نشر مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1360).

- ناصرالدین شاه، شهریار جاده­ها (سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات)، (تهران، نشر سازمان اسناد ملی ایران، 1372).

- الوردی، علی، لمحات الاجتماعیه من تاریخ العراق، (بغداد، مطبعه الارشاد، 1369) ج1.

- ورسی، محقق، نجف اشرف در ادوار زمان، (مشهد، نشر دفتر تحقیقات و انتشارات محب، 1375).

- هدایت، رضاقلی­خان، روضه الصفای ناصری، تصحیح جمشید کیان­فر، (تهران، نشر اساطیر، 1380) ج 8.