مجله  فرهنگ کوثر  اسفند1376، شماره 12 

88
استان علم و اجتهاد قم، که مورخان ساخت آن را به زمان پیشدادیان منسوب می کنند، در سال 23 هجری به دست ابوموسی عبدالله ابن قیس اشعری فتح گردید و پس از آن پناهگاه علویان گشت و با ورود حضرت فاطمه معصوم سلام الله علیها و دفن پیکر مطهر ایشان در این شهر، به یکی از مراکز مهم شیعه نشین تبدیل گشت، و با حضور علما و دانشمندان شیعه و تشکیل جلسات درس و بحث علوم اسلامی یکی از مهمترین مراکز علمی و سیاسی گردیده است.

1 - موقعیت جغرافیایی:

قم با وسعت تقریبی 14700 کیلومتر و ارتفاع 928 متر از سطح دریا، بر پهنه دشت کم ارتفاعی واقع گردیده است. از شمال به تهران، از شمال غرب و غرب و جنوب به شهرستانهای ساوه، تفرش، آشتیان، محلات و دلیجان و از جنوب شرقی به کاشان و از شرق به دشت کویر و دریاچه نمک محدود می شود.

2 - جمعیت استان: بر اساس آخرین سرشماری 1000000 نفر تخمین زده می شود.

3 - شهرهای استان قم:

استان قم دارای دو شهر به نامهای کهک و جعفریه و دو بخش مرکزی و خلجستان می باشد.

4 - موقعیت کشاورزی:

به سبب تنوع اقلیمی، استان قم، امکان کشت اکثر محصولات کشاورزی را دارا می باشد که در روستاهای کوهستانی و سردسیر آن میوه هایی از قبیل گردو، فندق، بادام، زردآلو، گیلاس، آلوچه و ... وجود دارد، اما محصولات عمده آن، غلات، انار، انجیر، صیفی و ... می باشد.

حرم حضرت معصومه(س)

حضرت فاطمه معصومه(س) دخت گرامی حضرت امام موسی بن جعفر علیه السلام هنگامی که برای دیدار برادر خویش حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد ایران شد، بعلت بیماری در صد کیلومتری قم متوقف گشت. ایشان به دعوت بزرگان قم، وارد این شهر شده و پس از هفده روز دار فانی را بدرود گفت و در مکان کنونی به خاک سپرده شد.

ساختمان بقعه و گنبد از همان زمانها آغاز شده، اولین بار در سال 529 به امر مرحوم شادبیگم دختر عماد در سال 925 به فرمان شاه اسماعیل صفوی بازسازی گردید و در طی سالیان دراز مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

در ضمن جماعتی از دختران حضرت فاطمه زهرا(س) و فرزندان امام رضا علیه السلام در بقعه حضرت فاطمه معصومه(س) مدفون می باشند، مانند زینب، ام حمیده، میمونه، دختران حضرت جواد(ع) و بریعه دختر مبرقع و دو کنیز از این خاندان.

بقاع متبرکه و امام زادگان

شمار امامزادگان قم به 444 نفر می رسد و این برگ زرینی است بر پیشینه افتخارات این شهر، که اسامی بعضی از آنان بدین شرح است:

امامزاده علی بن جعفر علیه السلام :

مدفن علی ابن جعفر و محمد بن موسی الکاظم(ع)، در انتهای خیابان انقلاب (چهارمردان) قرار دارد که گلزار شهدای گرانقدر انقلاب اسلامی اکنون در جواب این بقعه می باشد.

این بنا در سال 707 هجری قمری بنا گردیده، طی سالهای بعد توسط هنرمندان به کاشی کاری و گچبری های زیبا تزئین شده است. اکنون کاشی های قدیمی آن در موزه آستانه مقدسه موجود است.

امامزاده احمد ابن قاسم قدس سرهما:

کتیبه بقعه، وی را از فرزندان موسی بن جعفر علیه السلام معرفی می کند. ولی بعضی او را از اولاد امام صادق(ع) می دانند. این مکان در محله دروازه قلعه تقاطع خیابان سمیه و معلم قرار دارد.

گنبد مرصع که ساخت آن به قرن هفتم و هشتم هجری برمی گردد از بناهای اصیل باستانی است. قاعده گنبد از خارج هشت ضلعی ترکی و نمابندی آجری است. از داخل بصورت چهارضعلی متساوی به دهانه هفت و ارتفاع چهار متر است. بر فراز کتیبه داخل صورت ساختمان به شکل شانزده ضلعی درآمده با شانزده طاقچه محرابی شکل همراه با کتیبه های خطی گچ بری شده که شگفتی اهل هنر را برمی انگیزد.

× امامزاده موسی مبرقع قدس سره:

موسی مبرقع فرزند حضرت امام محمد تقی(ع) است که در سال 256 به قم وارد شد و در سال 296 از دنیا رفت. در کنار ایشان یکی از فرزندانش به نام احمد بن محمد بن موسی نیز به خاک سپرده شده است.

مرقد ایشان در خیابان آذر، محله چهل اختران قرار دارد.

امامزاده ابراهیم و امامزده محمد(ع):

مدفن فرزندان حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام واقع در خیابان امامزاده ابراهیم می باشد، دارای گنبد کاشی و بقعه می باشد. تعدادی از شهدای گرانقدر جنگ تحمیلی نیز در کنار ایشان به خاک سپرده شده اند.

برخی دیگر از مشاهد و امامزاده عبارتند از:

امامزاده حمزه، امامزاده جعفر، امامزاده سید علی، امامزاده احمد، امامزاده جمال، امامزاده جعفر غریب و امامزاده جمال، چهار امامزاده، امامزاده زید، قبور باغ گنبد سبز، امامزاده ناصرالدین، امامزاده هادی و مهدی، امامزاده احمد معروف به خاکفرج و امامزاده سلطان محمد شریف.

مساجد معروف و تاریخی

1 - مسجد اعظم:

این مسجد کنار حرم مطهر قرار دارد و از آثار برجسته برجسته مرحوم آیت الله العظمی بروجردی; است که از سال 1374 ه. ق آغاز گردیده، مرقد ایشان نیز در همین مکان است مسجد مشتمل بر یک مقصوره و دو شبستان چهل ستونی، کتابخانه و دو گلدسته با ارتفاع 60 متر از سطح زمین است.

2 - مسجد مقدس جمکران:

مسجد جمکران نه بصورت فعلی، از قرون اول و دوم در حصار جمکران وجود داشته است اما روی آوردن مردم جهت عبادت در این مسجد به علت رؤیایی بود که شیخ عفیف صالح حسن ابن مثله جمکرانی در سال 393 ه. ق نقل کرده است که حضرت ولی عصر ارواحنا له الفدا(عج) دستور ساخت آن را داده است.

این مسجد در شش کیلومتری قم قرار دارد و اخیرا به طور کلی بازسازی شده و توسعه بسیار یافته است.

3 - مسجد امام حسن عسگری(ع):

این مسجد در ابتدای خیابان آستانه واقع شده و مبنای آن اواسط قرن سوم است ارزش و اعتبار آن بیشتر به دلیل کسب اجازه ساخت آن توسط احمد ابن اسحق اشعری وکیل امام حسن عسگری(ع) از محضر مبارک امام(ع) است.

مسجد مشتمل بوده است بر چهار شبستان، یک ایوان و یک سرداب زیبا که بارها مورد مرمت و بازسازی و گسترش قرار گرفته است.

4 - مسجد جامع:

این مسجد مجموعه ای از بناهای چند عصر است. تاریخ نگارش یکی از کتیبه ها529 هجری است. دارای مقصوره و گنبدهای باستانی و ایرانی قدیمی با دو گشواره و سه شبستان فتحعلی شاهی و زیرزمین ناصرالدین شاهی به ضمیمه ایوان و صحن و سرداب ورودی می باشد.

این مسجد در خیابان طالقانی (آذر) واقع شده است.

5 - مصلای قدس:

با گنبد استیل و دیدنی با مساحت 10000 متر مربع و 4000 متر مربع بالکن مخصوص خواهران که در موقع نماز 28000 نفر و در موقع تجمع عمومی بیش از 50000 نفر گنجایش دارد.

6 - مسجد امام حسن مجتبی علیه السلام:

این مسجد در جاده قدیم قم - تهران به اراده و نقشه حضرت امام زمان(عج) و توسط حاج یدالله رجبیان ساخته شده و سرگذشت و دستور ساخت آن در کتاب (پاسخ ده پرسش) شیخ لطف الله صادقی آمده است.

حوزه علمیه و مدارس اسلامی

مهمترین ویژگی قم وجود پایگاه بزرگ علوم اسلامی است. از نیمه اول قرن سیزدهم هجری با حضور آیت الله میرزای قمی; اشتهار این مرکز علمی آغاز شده و با هجرت حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری; از اراک به قم تشکل بیشتری یافت و با زعامت حضرت آیت الله العظمی بروجردی;، حوزه علمیه قم به عنوان یکی از بزرگترین حوزه های علمی جهان تثبیت گردید. پس از رحلت ایشان حضرت آیت الله العظمی امام خمینی; رهبری امت اسلامی را به عهده گرفت و از این پایگاه مقدس شعله های انقلاب با نهضت پانزده خرداد زبانه کشید و با پیروزی انقلاب اسلامی توانایی مکتب اسلام در اداره کشور نمودار گشت.

حضور صدها دانشمند و دانش پژوه معارف دینی و علوم اسلامی، از سراسر کشور و خارج کشور موقعیت علمی و سیاسی این شهر را بر همگان روشن ساخته است.

1 - مدرسه فیضیه:

از مهمترین مدارس حوزه که نامش با آغاز انقلاب اسلامی عجین گشته است در جوار حرم مطهر حضرت معصومه(س) قرار دارد و قدمت آن به سال 934 ه. ق می رسد.

بنای فعلی در سال 1214 هجری شمسی بازسازی شده است. پس از انقلاب اسلامی نیز مورد مرمت قرار گرفته است.

2 - مدرسه دارالشفاء:

این مدرسه متصل به مدرسه فیضیه است و اوایل دوره قاجاریه تاسیس گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تخریب و تجدید بنا گردید. در حال حاضر دارای 200 حجره، سالن آمفی تئاتر مجهز،16 مدرس با ظرفیت تحصیلی 1200 نفر و 400 نفر اقامت شبانه روزی است.

3 - مدرسه حضرت آیت الله گلپایگانی:

این مدرسه در خیابان آیت الله مرعشی روبروی مدفن شهدای آزادی خرمشهر بنا شده و در حال حاضر محل برگزاری مهمترین و اصلی ترین درسهای حوزه علمیه قم می باشد.

4 - مدرسه معصومیه:

در سال 1360 ه. ش با بودجه آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س) در وسعت 15000 متر مربع و زیربنای 28000 متر مربع احداث شده است. دارای 406 حجره، 12 مدرس 60 نفره، و قابل سکونت 1200 نفر و ظرفیت تحصیلی 2000 نفر بوده و نیز دارای سالن اجتماعات و مسجد بزرگ می باشد.

5 - مدرسه حجتیه:

این مدرسه متشکل از هشت قسمت متمایز با 250 حجره یکی از بزرگترین مدارس قم است که در سال 1366 ه. ق توسط آیت الله العظمی آقای سید محمد حجت کوه کمره ای تبریزی; آغاز گشت و مرقد شریفشان نیز در این مدرسه است. این مدرسه در حال حاضر مخصوص طلاب غیر ایرانی است.

6 - مدرسه ستیه:

این مدرسه جایگاه عبادت بی بی فاطمه معصومه(س) بوده که اکنون عبادتگاه آن به طرز جالبی مزین شده است. در اطراف آن نیز حجراتی برای طلاب علوم دینی بنا شده است مکان فوق در محله میدان میر قم می باشد.

دیگر مدارس مهم حوزه علمیه قم عبارتند از:

1 - مدرسه آیت الله بروجردی (خان) خیابان آیت الله مرعشی نجفی;

2 - مدرسه آیت الله نجفی خیابان آیت الله مرعشی نجفی;

3 - مدرسه رضویه خیابان طالقانی (آذر)

4 - مدرسه حقانی خیابان اراک

5 - مدرسه مؤمنیه چهارراه سجادیه

6 - مدینة العلم خیابان امام خمینی قدس سره

7 - جامعة الزهراء (حوزه علمیه خواهران) بلوار امین

8 - مدرسه علمیه امام خمینی قدس سره; بلوار امین.

دانشگاههای استان قم

1 - دانشکده اصول دین

2 - دانشکده علوم قرآنی

3 - دانشکده پزشکی فاطمیه

4 - مجتمع آموزش عالی قم (دانشکده دانشگاه تهران)

5 - مدرسه عالی تربیتی و قضائی

6 - دانشگاه پیام نور

7 - دانشگاه آزاد اسلامی

8 - دانشگاه مفید

9 - دانشگاه صدوق

10 - دانشگاه شهید محلاتی (وابسته به سپاه پاسداران)

11 - دانشگاه غیرانتفاعی باقرالعلوم

12 - مؤسسه آموزشی امام صادق(ع)

13 - مرکز پژوهشی امام خمینی قدس سره

مراکز تحقیقاتی و پژوهشی مستقر در قم

در قم بیش از 85 مرکز تحقیقی و پژوهشی بزرگ و کوچک قرار دارد که عمده فعالیت آنها به علوم انسانی مربوط می شود

سایر اماکن تاریخی ودیدنی

موزه آستانه مقدسه:

این موزه نخستین بار در سال 1314 در محوطه بالای سر حضرت افتتاح گردید، سپس در سال 1361 ه .ش به حمل فعلی یعنی میدان آستانه انتقال یافت.

از جمله آثار موجود در موزه قرآن هایی نفیس است با خط کوفی و طلاکوب که نگارش آنها را بر روی پوست آهو به یک هزار و دویست سال قبل نسبت می دهند.

تیمچه بازار

تیمچه بزرگ، در بازار، از دوره ناصری و اثر استاد حسن معمار قمی هنرمند مشهور آن عصر است. سقف تیمچه سه چشمه است و بی ستون و مجموعا به درازای 27 متر، چشمه میانه با بلندی و دهانه 15 متر با پوشش آجری ظریف و آراسته با مقرنس گچی در زوایا و پیشاپیش حجرات و غرفه های گرداگرد تیمچه، درهای ارسی بوده که اکنون نیز نمونه هایی از آن باقی است.

قلعه سنگی:

قلعه سنگی منتسب به زمان انوشیروان است که در انتهای قمرود واقع در منطقه ای بنام کاج محمد آباد قرار دارد. یکی از قدیمی ترینی قلاع موجود منطقه و دارای ارزش باستان شناسی خاصی است. در میان قلعه و بر روی یک تپه چاهی حفر شده است که کارشناسان می گویند بریدگیهای مختلف عمق آن حاکی از کانالهایی است که به بیرون قلعه راه دارد.

سوغات و صنایع دستی:

سوهان معروفترین ارمغان این استان است که شهرت جهانی دارد، صنایع دستی بی نظیر استان فرش ابریشم با طرحها و نقوش اصیل ایرانی هنر سفال و سرامیک با سابقه دیرینه (چینی بدل)، صنایع دستی منبت کاری چوب، صنایع دستی سنگی و گچی و کاشی معرق می باشد.

کتابخانه ها

کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی:

مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی جهت تهیه و گردآوری منابع موجود کتابخانه متحمل مشقات و زحمات فراوانی گردیده اند و یکی از بزرگترین کتابخانه های جهان اسلام را بنیان نموده اند.

تاسیس اولیه آن سال 1358 ه. ق و توسعه بعدی به سال 1396 ه. ق بوده است و هم اکنون نیز طرح توسعه عظیم آن در دست اجراست.

مهمترین قسمتهای کتابخانه عبارتند از:

گنجینه کتابهای خطی با 26000 جلد و حدود پنجاه هزار عنوان گنجینه کتابهای خطی با صدها هزار جلد با زبانهای فارسی، عربی، ترکی، اردو و دیگر زبانهاگنجینه کتابهای عکسی، بیش از سه هزار جلدگنجینه چاپی، نادر و قدیمی: هزاران جلد که سابقه بعضی به قرن پنجم می رسد.

گنجینه کتابهای چاپی لاتین و ...

سایر کتابخانه های مهم عبارتند از:

کتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی، خیابان فاطمی

کتابخانه مسجد اعظم

کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س)

کتابخانه حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی قدس سره

آرامگاه علماء، شهداء و مشاهیر

قبرستان شیخان در نزدیکی حرم مطهر است. این قبرستان که پس از پیروزی انقلاب به عنوان اولین گلزار شهدای قم، شمرده می شد، مدفن علمای بزرگی چون: میرزا جواد آقا ملکی تبریزی قدس سره، میرزای قمی قدس سره و ...

آخوند ملا مهدی نراقی: خیابان آیت الله مرعشی نجفی

آدم بن اسحاق: خیابان آیت الله مرعشی نجفی

آقا میرزا حسن کاشفی: خیابان آیت الله مرعشی نجفی

قطب راوندی: حرم مطهر

آیت الله حجت: مدرسه حجتیه

آیت الله صدر: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله شیخ عبدالکریم حائری: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله سید محمد تقی خوانساری: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله بروجردی: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله سید احمد خوانساری: حرم مطهر (مسجد بالاسر، کنار مرقد علامه طباطبایی)

آیت الله علامه طباطبایی: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله محمد علی اراکی: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

آیت الله ربانی املشی: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

شهید آیت الله مرتضی مطهری: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

شهید آیت الله مفتح: حرم مطهر

شهید مهدی عراقی: حرم مطهر

شهید آیت الله سعیدی: وادی السلام

شهید آیت الله غفاری دارالسلام

ابن بابویه شیخ صدوق: خیابان ارم

شهید محمد منتظری: حرم مطهر (مسجد بالاسر)

پروین اعتصامی: حرم مطهر

پارکها

پارک سالاریه: بلوار امین، ابتدای شهرک سالاریه

پارک شادی: ابتدای اتوبان قم - تهران، میدان 72 تن

مجتمع های فرهنگی و ورزشی

فرهنگسرای 19 دی: میدان جانبازان، ابتدای خیابان شهید فاطمی

ورزشگاه شهید حیدریان: بلوار امین

ورزشگاه تختی: خیابان صفائیه

استخر ورزشگاه تختی: خیابان صفائیه

استخر سرپوشیده شهدای 72 تن: میدان 72 تن

استخر و مجموعه ورزشی نیک اندیش: کیلومتر 8 جاده اراک

استخر پارک شهر: ابتدای خیابان شهید فاطمی