یکى از موارد و محورهاى اصلى مطالعات جامعه شناسان وسایل ارتباط جمعى (رسانه‏هاى گروهى) بررسى آثار و کارکرد این وسایل در دو سطح خرد و کلان مى‏باشد.
در مورد تاثیر رسانه‏هاى گروهى بر زندگى فردى و اجتماعى انسان‏ها به طور عمده سه نظریه‏ى جامعه شناختى وجود دارد که عبارتند از:
1. برخى بر این باورند که میزان تاثیر گذارى رسانه بر زندگى انسان نامحدود است.
2. گروهى دیگر کارکرد رسانه‏هاى گروهى را بى تاثیر مى‏دانند.
3. عده‏اى معتقدند که تاثیر رسانه‏هاى گروهى مشروط است و میزان تاثیر گذارى آن را در محدوده‏ى شرایط محیطى ارزیابى مى‏کنند.
البته دیدگاهى افراطى در برخورد با رسانه‏هاى گروهى مطرح بوده است که از زمینه‏ى خاص فکرى و تجربه‏هاى اجتماعى ویژه منبعث مى‏شود. برخى بر این باورند که وسایل ارتباط جمعى داراى چنان قدرتى هستند که مى‏توانند نسلى تازه را براى اولین بار در تاریخ انسان پدید آورند. نسلى که با نسل‏هاى پیشین بسیار متفاوت است.
«لازار سفلد» در تبیین این دیدگاه مى‏نویسد:
«بسیارى تحت تاثیر همه جایى بودن وسایل ارتباط جمعى (1) و قدرت بالقوه‏ى آنان به سختى هراسان شده‏اند. در سمپوزیومى، یکى از شرکت کنندگان نوشت: قدرت رادیو را مى‏توان با قدرت بمب اتم مقایسه کرد». (2)
برخى دیگر بر این عقیده‏اند که وسایل ارتباط جمعى تاثیر چندانى بر مخاطبین خود ندارد. به نظر این دسته از اندیشمندان «دوران سبع‏» وسایل ارتباطى و با آن دوران رواج عقاید تند و اسناد اثرات جادویى و خارق العاده به وسایل ارتباط جمعى پایان یافته است. (3)
برآیند نهایى و دورى از افراط گرایى این است که وسایل ارتباط جمعى و ابزار اجتماعى - فرهنگى به معناى عالى آن است و از این جهت اثرات چشمگیرى بر جاى مى‏گذارند، اما این آثار نه آن چنان است که هیچ محدویتى نشناسد، یا آن که چنان ناچیز است که هیچ اعتنایى را شایسته نباشد، باید دید حدود تاثیر این وسایل چیست و در چه شرایطى این تاثیرات محدودیت مى‏یابند یا قویت‏شدنى هستند.؟
با تمام این اقوال، آن چه بدیهى به نظر مى‏رسد، آن است که به دور از آثار مثبت و منفى آن باید اذعان داشت که پیدایش دگرگونى‏هاى اجتماعى و تغییر ارزش‏هاى اجتماعى از مواردى است که در نتیجه‏ى کارکرد رسانه‏ها صورت تحقق به خود مى‏گیرند. از سوى دیگر این وسایل در فرایند تهاجم فرهنگى و مقابله با آن، جنگ روانى، استعمار ملت‏ها در امر باز سازى و دستیابى به توسعه یافتگى، تحقق هدف‏هاى آموزشى به سرگرمى و غیره کاربرد مؤثرى دارند.
امروزه در عصر انفجار اطلاعات دیگر این حقیقت‏به خوبى اثبات شده است که از نظر کارکردهاى آموزشى، رسانه‏ها سهم و نقش قابل ملاحظه‏اى در انتقال میراث فرهنگى و فکرى بشرى در میان ملل و انسان‏ها دارا هستند.
در واقع با ظهور وسایل ارتباط جمعى پیشرفته، فرایند آموزش از انحصار مدرسه و آموزش‏گاه‏ها خارج شده و جهان پهناور به عرصه‏ى آموزش تبدیل گردیده است. در این فرایند وسایل ارتباط جمعى، محدودیت‏هایى از قبیل مکان و زمان، محدودیت‏سنى، محدودیت‏هاى اقلیمى و... از میان برداشته شده و در زمینه‏ى سیاست و حکومت، همان گونه که رسانه‏ها بر تصمیمات سیاست مداران و هیات حاکمه اثر مى‏گذارند، به منزله‏ى ابزارى در دست‏حکومت‏ها داراى کاربرد و کار آمدى محورى هستند.
با مراعات و لحاظ کردن جنبه‏هاى مثبت و منفى کارکرد رسانه‏هاى گروهى، این پدیده مى‏تواند از یک سو سبب وحدت، همبستگى و وفاق ملى شود و از سوى دیگر حکومت‏ها مى‏توانند از این پدیده در ایجاد همگونى، جهت دهى افکار عمومى و هماهنگ سازى نظریات توده‏ى مردم و جامعه نسبت‏به نظام سیاسى و کارکردهاى آن استفاده کنند، به طورى که در نظام‏هاى استکبارى، صدا و سیما و مطبوعات، ابزارى قوى و مؤثر براى بیعت گرفتن از مردم و جامعه مى‏باشند.تا آن جا که از مطبوعات که مهم‏ترین و بارزترین وسایل ارتباط جمعى است‏به عنوان «رکن چهارم‏» یاد مى‏شود.
بنابراین در تقسیم سه گانه مى‏توان کارآمدى این پدیده‏ها را در موارد ذیل مشاهده کرد:
1. عامل انتقال ارزش‏ها و هنجارهاى فرهنگى؛
2. ساماندهى ارتباط خانواده و فرد با دنیاى خارجى؛
3. تاثیر گذارى بر نهادهاى سیاسى اجتماعى جامعه.
بر این اساس حیات سیاسى اجتماعى بشر امروز به شدت تحت تاثیر رسانه‏هاى گروهى قرار دارد. با در نظر گرفتن این واقعیت مسلم که پیام‏هاى رسانه‏ها هرگز از جنبه‏هاى سازنده و مخرب خالى نبوده، ضرورى است‏به مطالعه و بررسى پدیده‏ى ارتباطات و آثار و کارکردهاى آن بیش از پیش پرداخته شود.
اهمیت این کار از آن جهت است که رسانه‏هاى گروهى با کارکرد خود، و با استقاده از دو عنصر اطلاعات و پیام، به صورت امواج صوتى تصویرى و غیره با هم در نو دیدن مرزها بر افکار و اذهان انسان‏ها اثر نهاده و به کنش‏ها و رفتارهاى فردى و اجتماعى آن‏ها جهت مى‏دهند. پیام‏هایى که در قالب امواج صوتى، تصویرى و یا کتاب و یا مجله در جهان امروز انتشار مى‏یابد در برخى موارد سبب ظهور و شکل‏گیرى حوادث، رخدادها و رویدادهاى سیاسى مهمى در واحدهاى سیاسى و در عرصه‏ى کشورها و حتى جهانى مى‏گردند. به عنوان مثال تولید و نمایش یک فیلم سینمایى، یا یک مقاله و یا یک کتاب که جنبه‏ى توهین به اعتقادات و باورهاى دینى یک آیین را دارد، در فاصله‏ى کوتاهى به یک پدیده‏ى سیاسى مهم تبدیل مى‏گردد.

تنوع و گستردگى ارتباطات در عصر کنونى
از ویژگى‏هاى عصر حاضر، ماشینى شدن زندگى، افزایش جمعیت، تقسیم کار و مشاغل، تخصصى شدن فعالیت‏ها، بسط و گسترش حوزه‏هاى مشاغل و حرف، تنوع امکانات بهره ورى و...است.
در چنین دنیایى رسانه‏هاى گروهى و ارتباطات از نقش حیاتى در زندگى بشر برخوردار بوده و در عین حال متنوع و گسترده مى‏باشند. برخى از شناخته شده‏ترین و شاخص‏ترین انواع ارتباطات عبارتند از: ارتباطات سازمانى (ادارى)، ارتباطات اقتصادى، ارتباطات مدیریتى و بالاخره ارتباطات سیاسى.
ارتباطات سازمانى در فعالیت‏هاى مؤسسات و سازمان‏ها بر قرار است؛ ارتباطات اقتصادى محدود به قلمرو فعالیت‏هاى اقتصادى است؛ ارتباطات مدیریتى در شاخه‏هاى صنعتى، مدیریت تجارى و مدیریت آموزشى و مدیریت‏سیاسى جریان دارد. ارتباطات سیاسى نیز به حوزه‏ى مملکت دارى، ارتباط میان حکومت، شهروندان و کشورها با یکدیگر مربوط مى‏شود.
سازمان یونسکو وسایل ارتباط جمعى را به صورت ذیل طبقه بندى کرده است:
1. وسایل ارتباط رودررو؛
2. وسایل ارتباط محلى، منطقه‏اى و گروهى؛
3. وسایل ارتباط جمعى.

بررسى جایگاه رسانه‏هاى عمومى در قبل و بعد از انقلاب اسلامى
با نگاهى به رسانه‏هاى گروهى و انواع آن در دوران قبل و بعد از پیروزى انقلاب اسلامى مى‏توان کارکردهاى آن‏ها را در تغییرات جوامع بشرى به خوبى دریافت.

- کار کرد سینما
به عنوان مثال، ورود سینما به ایران از دوران حکومت پهلوى مصادف بود با پیروى و تقلید از حال و هواى فیلم‏هاى غربى و.... کسانى که متولى این حرفه بودند، نه حس مسؤولیت دینى داشتند و نه عرق ملى، بلکه بعضا نسبت‏به اسلام نیز از خود ضدیت نشان مى‏دادند. (4)
عمل کرد مخرب و منفى سینما در این برهه از تاریخ ایران موجب شد تا نوعى مخالفت اجتماعى نسبت‏به این پدیده در جامعه‏ى ایران به وجود آید و خانواده‏هاى مذهبى و اصیل، روحانیون آگاه و بیدار به مخالفت جدى با سینما برخیزند.
آلودگى سینما به ابتذال و فحشا و اشاعه‏ى فرهنگ غربى، علماى دین را بر آن داشت تا فتواى شرعى علیه سینما صادر کنند. شیخ فضل الله نورى آن را وسیله‏اى جهت تخدیر و عامل نوظهور غرب براى رسوخ در اعتقادات ملت ایران دانست.(5)

- بررسى کارکرد مطبوعات
با نگاهى به مطبوعات قبل از انقلاب مى‏توان به این نکته پى برد که یکى از عناصر (لاینفک فیلم‏هاى سینما) صحنه‏هاى مبتذل و اشاعه‏ى مسایل ضد اخلاقى بود و نویسندگان فیلم نامه از درک احساسات و نیازهاى واقعى جامعه‏ى ایران عاجز بودند.
اصل در راه اندازى این پدیده در عصر پهلوى در حقیقت آن بود که کوشش مى‏شد تا افکار عمومى را از مسایل اساسى مملکت منحرف ساخته و مردم را به صورت مصرف کنندگان انفعالى ارزش‏ها و عادات غربى در آورند.
خوشبختانه با پیروزى انقلاب اسلامى و با تغییر معیارهاى ارزش حاکم بر تمامى رسانه‏هاى گروهى؛ از جمله سینما، فرهنگ ضد ارزش حاکم بر سینماها کنار گذاشته شد و این رسانه عهده‏دار رسالت‏سنگین و خطیر؛ یعنى معرفى و تبلیغ ارزش‏هاى اسلامى شد. در مقدمه‏ى قانون اساسى جمهورى اسلامى راجع به رسانه‏هاى گروهى کشور آمده است:
«وسایل ارتباط جمعى بایستى از جهت روند تکاملى انقلاب اسلامى در خدمت اشاعه‏ى فرهنگ اسلامى قرار گیرد، در این زمینه از برخورد سالم اندیشه‏هاى متفاوت بهره جوید و از اشاعه و ترویج‏خصلت‏هاى تخریبى و ضد اسلامى جدا پرهیز کند». (6)
همین محتوى از اصل 175 قانون اساسى استنباط مى‏شود که در آن اصول، خط مشى اهداف و وظایف رسانه‏هاى گروهى تعیین گردیده است. (7)
نمونه‏ى دیگر کارکرد رسانه‏هاى گروهى، مساله‏ى مطبوعات است. این پدیده براى نخستین بار در دوره قاجار به دستور عباس میرزا وارد ایران شد.
این رسانه هم متاسفانه در بدو ورود و در مرحله‏ى شکل‏گیرى خود، در شرایط نامطلوب تقلید سطحى از غرب و بى‏توجهى به هویت ملى تکوین یافت.
نسل اولیه‏ى مطبوعات کشور به شدت تحت نفوذ حکومت‏هاى استبدادى وقت‏بودند و جز نقش جارچى و زبان یک‏طرفه‏ى حکومت نقش دیگرى را ایفا نمى‏کردند.
سال 1357 شمسى را سال طلایى مطبوعات ایران نامیده‏اند؛ زیرا در این سال حدود چهار صد نشریه منتشر شد که شروعى هت‏حضور مطبوعات در خدمت‏بلوغ فکرى، آگاهى‏هاى سیاسى و اجتماعى جامعه‏ى ایران محسوب مى‏شد.

جمع‏بندى و نتیجه‏گیرى
رسانه‏هاى گروهى، علاوه بر این که در فرآیند ارتباطات و جابه جایى اطلاعات در درون جامعه و ملل سهیم هستند، مى‏توانند با کارکرد خویش در عرصه‏هاى سیاسى، فرهنگى و اقتصادى به موازات تحولات عمیق در نهادهاى سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و دگرگونى باورها و ارزش‏هاى مسلم جامعه کار ساز بوده و به عنوان یک دانشگاه عمومى در راستاى شکوفایى و اعتلاى فرهنگ جامعه به فعالیت‏بپردازند و زبان هدایت‏خویش را به کار بسته و جامعه را به سمت و سوى مطلوب هدایت نمایند.

پى‏نوشت‏ها:
1. Ubiguity.
2. Lazarsfeld (P.F) merton (R.K.) mass Cummunication popular and organized social action, P. 492.
و نیز ر.ک: کازنو (ژان) جامعه‏شناسى وسایل ارتباط جمعى، ترجمه باقر ساروخانى و منوچهر محسنى، ص 45.
3. Lazarsfeld (P.F) merton (R.K.) op.cit, P : 494.
4) اغلب کسانى که در صنعت ایران پیشگام بوده‏اند، یا فرنگ رفته و تربیت‏شده‏ى غرب بودند یا غیر مسلمان، نظیر روسى‏خان که از پدرى انگلیسى و مادرى تاتار روس متولد شده بود و اوهانیان ارمنى که از روسیه به ایران بازگشته بود به تقلید از غرب به فیلم سازى پرداخت.
(کیهان شماره 14469، 9 / 2 / 71).
5) همان.
6) حقوق اساسى و ساختار حکومت جمهورى اسلامى، قاسم شعبانى، ص 260، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1363.
7) قانون اساسى جمهورى اسلامى / وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1368.

منبع:  سایت  ای رسانه ۱۳۸۵/۰۶/۱۹
نویسنده : محمد مهدى بهداروند