انگشتانی با هیجان بر دکمه های کیبورد فرود می آیند، چشمانی به پنجره کوچک مونیتور ثابت مانده اند، بوق کامپیوتر که به صدا درمی آید دریچه ای به وسعت جهان به رویت باز می شود و تو در جریان سیال اطلاعات می افتی. عقاید، آراء و نظرات دیگران را در هر نقطه از دنیا می خوانی و می شنوی و تو نیز فضایی به وسعت جهان برای حرف زدن می یابی. می شوی مثل یک خبرنگار، گزارشگر یا مفسری که با افکار و اندیشه هایت به دنیا سلام می کنی.
وبلاگ، سایبر پایگاههای اطلاع رسانی یا به عبارتی نشریات الکترونیک که این روزها بر سر زبانها افتاده اند، در واقع نامی است که به اندیشه های رها شده در محیط دیجیتال گفته می شود، اما نشریه الکترونیک چگونه نشریه ای است؟ چرا این نوع روزنامه نگاری در ایران در حال فراگیر شدن است و هر روز شاهد تولد قارچ گونه و بلاگها و سایبرهای جدید هستیم؟
در عصری زندگی می کنیم که دستاوردهای دانش بشری در پیشبرد امری به نام جامعه اطلاعاتی قرار گرفته اند عصری که اطلاعات، سرمایه حیاتی جامعه بشری را تشکیل می دهد، و حق دسترسی به اطلاعات می رود که در زمره نیازهای اولیه بشر قرار گیرد، سیر تحول تاریخی رسانه ها در ایران نشان می دهد عمر مطبوعات به 250 سال می رسید که اولین روزنامه در ایران چاپ شد. رادیو و تلویزیون هم 20 سال پس از تولد آن به ایران آمد، اما شکل گیری نشریات الکترونیک به فاصله کمتر از دو سال از ظهور آن در دنیا اتفاق افتاد، به این ترتیب که بسیاری از مطبوعات مکتوب نسخه چاپی خود را در فضای اینترنتی وارد کردند و به تدریج افراد و مؤسساتی فقط به انتشار نشریه الکترونیک پرداختند.
هرچند صاحبنظران ارتباطات در تعریف نشریات الکترونیک اختلاف نظرهای زیادی دارند، اما برخی کارشناسان طبقه بندی چهارگانه ای را برای نشریات قائل شده اند بنا به این تعریف گروه اول نشریات چاپی هستند که عمر ماندگارتری دارند و به رسانه های چاپی معروفند، طبقه دوم نشریاتی هستند که عین محتوا از قالب خط به آنالوگ تبدیل شده است. رسانه های دیجیتال در گروه سوم این طبقه بندی قرار می گیرند که به آن نشریات الکترونیک می گویند و آخرین گروه نشریات سایبر هستند که از نظر جنس و فیزیک عین نسخه چاپی نیستند و به همین دلیل به سایبر معروفند.
در سایبر، اطلاعات متنوع و بدون آنکه مورد هیچگونه ارزیابی واقع شود، عرضه می گردد به عبارتی در این نوع نشریه نویسنده است و تراوشات ذهنی اش و مخاطبانی که بدون واسطه با او سر و کار دارند.
نشریات الکترونیک به لحاظ هزینه، زمان و نیروی انسانی با نشریات مکتوب قابل مقایسه نیستند. هزینه انتشار و سرعت شکل گیری یک نشریه الکترونیک به مراتب از نشریه مکتوب کمتر و ساده تر است، و علاوه بر گسترش حوزه مانور، منبع خبری برای سایر نشریات به شمار می روند.

اما سایبرها بنا به چه ضرورتی در ایران متولد شدند؟
متخصصان علم ارتباطات، اعتقاد دارند روزنامه نگاری الکترونیک در ایران به دنبال تلاش عده ای از فعالان سیاسی تندرو برای گذر از خط قرمزها ایجاد شده است. از آنجا که شکستن خط قرمزها در مطبوعات مکتوب مشکل تر است و از سوی دیگر کنترل ها و نظارت ها بر روزنامه های الکترونیک و بلاک ها بسیار کمرنگ بوده، این نوع روزنامه نگاری در ایران در سالهای اخیر، بدون آنکه سیر تحول طبیعی خود را طی کند، بطور سطحی و روبنایی شکل گرفته است.
برخی کارشناسان نیز معتقدند، روند رو به رشد سایبرها چالش هایی را در عرصه اطلاع رسانی به وجود آورده است، یک دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد روزنامه نگاری در مقاله ای با عنوان «جای خالی اینترنت در ساختار آموزش عالی ایران» با اشاره به این چالش ها می نویسد:
«متأسفانه ابتکار عمل در این عرصه به خارج از مرزها منتقل شده است و این یک آسیب جدی برای نظام رسانه ای ایران محسوب می شود، به طوری که با گسترش روزافزون نشریات الکترونیکی و افزایش دایره مخاطبان آن، افکار عمومی داخلی به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است و رسانه های داخلی دچار چالش جدی در این زمینه شده اند. از سوی دیگر کنترل دولت و حاکمیت بر این پدیده بسیار اندک است.»
اما تعداد و تنوع نشریات الکترونیک تا چه حد ضروری است؟ آیا گسترش روزافزون این پدیده می تواند تهدیدی برای امنیت ملی باشد؟ در این باره دکتر «مهدی فرقانی» عضو هیأت علمی دانشگاه علامه می گوید:
«واقعیت این است که جامعه ما از هر جهت در شرایط نامتعادل بسر می برد. یعنی با تقاضا و نیازهای نامتعادل روبروست همچنان که در عرصه اقتصاد، سیاست و... دچار عدم تعادل هستیم، عرصه رسانه ها نیز فزونی تقاضا یا ایجاد تقاضای کاذب را نشان می دهد. اما در پاسخ به این سؤال که رشد اینگونه رسانه ها می تواند تهدیدی برای امنیت ملی باشد، باید ببینیم امنیت ملی چگونه و از چه دیدگاهی تعریف می شود. طبیعی است که منظرهای متفاوت تعابیر متفاوتی از امنیت ملی ارائه می دهد، از یک دیدگاه تأمین و دسترسی به اطلاعات، خدمت به امنیت تلقی می شود چون باعث ارتقای شعور و آگاهی مردم است و بر شفافیت و وضوح عرصه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می افزاید.»
وی تعداد و تنوع نشریات را فی نفسه مثبت ارزیابی می کند و به عنوان ابزار اقتدار ملی نام می برد و ادامه می دهد: «به هر حال این احتمال وجود دارد، کسانی از این امکان هم مثل خیلی از دستاوردهای بشری سوء استفاده کنند و به امنیت ملی لطمه بزنند، اما اگر معتقد باشیم شناخت و آگاهی عمومی در نهایت خطا نمی کند، باید بپذیریم که فراهم کردن زمینه رشد آگاهی های عمومی نوعی خدمت به اقتدار و امنیت ملی است. بنابراین این پدیده را نمی شود مخرب امنیت ملی شناخت و در مواردی که حوزه امنیت ملی به خطر بیفتد می شود با برخوردهای قانونی که متناسب با تحولات تکنولوژیک است با این مسئله برخورد کرد.»

زبان شفاف برای خبرهای غیرشفاف
محتوای اخبار در سایبرها به لحاظ نفوذ به عرصه های پنهان خبر بیشتر و غیر رسمی تر است، حتی نگارش اخبار در این نشریات فرم، قالب و چارچوب مرسوم روزنامه نگاری مکتوب را ندارد. به طوری که نوع خبر نویسی، تیترزنی، ویراستاری و... در اینگونه روزنامه ها متفاوت است، زبان سایبر زبان تفاهمی و صمیمانه است و از الفاظ و ارتباطات میان فردی استفاده می کند، در حالی که زبان در مطبوعات مکتوب، رسمی تر و انعطاف ناپذیرتر است.
از طرفی اخباری که در روزنامه های مکتوب به چاپ می رسند از نظر محتوا بیشتر قابل اطمینان هستند، چون از فیلترهای خبری رسمی می گذرند، اما در سایبر چنین نیست، از اینرو ممکن است در صحت، درستی و شفافیت اخبار احتمال خطا وجود داشته باشد. کارشناسان ارتباطات بر این باورند که محتوای پیام در هر رسانه ای به میزان زیادی در گرو جغرافیای مخاطبانش است. از این رو در رسانه ای مانند سایبر باید به زبان بین المللی فکرکرد و از بسیاری از اصطلاحات و یا مضامینی که ممکن است ایجاد اختلال فضایی کند، پرهیز نماییم.
آنان می گویند هرچند زبان نشریه سایبر زبان ساده تری است و موضوع دنیای اینترنت با دنیای واقعی تفاوت چندانی ندارد، اما این واقعیتی است که هنوز آداب لازم برای حضور در چنین فضایی را فرا نگرفته ایم و نه تنها از لحاظ قانونی در این زمینه دچار خلأ هستیم، بلکه به لحاظ اخلاق حرفه ای کاستی های فراوانی احساس می شود.
به گفته یکی از استادان برجسته علوم ارتباطات تمامی روزنامه نگاران جهان طبق اصول مدونی به نام اخلاق حرفه ای مطبوعاتی که به شکل قانونی مدون درآمده است، فعالیت می کنند، این قانون امانت در ارائه خبر، شرافت حرفه ای و... را شامل می شود و سازمانهای جهانی روزنامه نگاری نیز به اخلاق حرفه ای مطبوعاتی پایبند هستند، اما در کشور ما که زیربنای اخلاق و فرهنگ آن اسلام است، قانون مدونی به نام اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری وجود ندارد.
«بدیعی» در این باره معتقد است درستی اخبار در نشریات الکترونیک تنها به وجدان حرفه ای خبرنگار بستگی دارد. او می گوید: «تصور می کنم در این باره باید وجدان حرفه ای نویسندگان را تقویت کرد که به شخصیت، اخلاق و حرمت مخاطب خود در سایت اینترنت احترام بگذارند.»
وی تحقق این مسئله را در گرو آموزش روزنامه نگاران اینترنتی می داند و می گوید: «باید طرحها و قوانین آموزشی جدیدی برای بهره گیری از این وسیله به اجرا گذاشته شود، مثلا در برنامه های درسی جای آموزش استفاده از اینترنت با نوع ادبیات و فرهنگ اینترنتی خالی است از اینرو می توان گفت تنظیم لوایح و قوانین اینترنتی، نظارت فرهنگی و آموزشهای لازم، اولین قدم در استفاده از این تکنولوژی است.»

راست و دروغ را بهم می بافند
هر پدیده جدیدی که به عنوان دستاورد بشری عرضه می شود، دارای نقاط ضعف و کارکردهای مثبتی است. غیر از کارکردهای مثبت نشریات الکترونیک، بر این مطبوعات انتقاداتی نیز وارد است. یکی از این انتقادات این است که هیچ نوع نظارت و کنترلی روی کیفیت اطلاعات عرضه شده وجود ندارد، به طوری که مسئولیت اخبار را کسی نمی پذیرد و مرز بین راست و دروغ به دلیل قابل استناد نبودن به منبع، باریک است و برای اطمینان از میزان اعتبار اخبار منتشرشده نمی توان پاسخی یافت، از اینرو کارشناسان ارتباطات معتقدند این مسئله می تواند رسالت حرفه روزنامه نگاری که عبارت است از کسب اطمینان نسبت به صحت، روشنی، دقت و جامعیت خبر را زیر سؤال ببرد.
دکتر «فرقانی» می گوید: «در این باره دو دیدگاه وجود دارد، نگاه مثبت و خوشبینانه که معتقد است تکنولوژی های جدید در جهت خدمت به اطلاع رسانی هستند و تنوع و تکثر فرهنگی را محقق می سازند و نگاه انتقادی بر این رسانه ها معتقد است بیشتر تئوریهای جامعه اطلاعات، کمی گرا هستند، یعنی بیشتر به عنصر تکنولوژی و کمیت فیزیکی آن در جوامع تاکید دارند و کاری به کیفیت و ارزش اطلاعات ندارند. به هرحال تکنولوژی های جدید ارتباطی، هم می توانند در خدمت تامین هرچه بیشتر حق دسترسی همگانی به اطلاعات قرار گیرند و هم نوعی بلاتکلیفی و سرگردانی مخاطب را دامن بزنند و اضافه بار اطلاعاتی ایجاد کنند که در آن تشخیص اطلاعات با ارزش از بی ارزش برای مخاطب دشوار باشد.»
عرضه اطلاعات درست یا نادرست، بی ارزش و باارزش، با کیفیت و فاقد کیفیت و بدون منبع مشخص یکی دیگر از انتقاداتی است که به نشریات شخصی الکترونیک وارد است. دکتر «فرقانی» در این باره می گوید:
«در روزنامه نگاری مکتوب نظام سردبیری مانند فیلتری می تواند در مخاطبان ضریب اطمینان بیشتری نسبت به صحت و سقم اخبار ایجاد کند درحالی که روزنامه های الکترونیکی معلوم نیست کجا به ثبت رسیده اند و صاحب آنها کیست، از اینرو نوعی حیرانی یا بی اعتمادی را به وجود می آورند.»
تاسیس واحدهای اینترنتی در دانشکده های ارتباطات، بازنگری در سرفصل های رشته های ارتباطات و تطبیق آن با پیشرفت های فناوری اطلاعات، ایجاد انجمن های علمی روزنامه نگاری الکترونیک در دانشکده های ارتباطات، تربیت کادرهای متخصص برای نشریات الکترونیک و راه اندازی نشریات الکترونیک مخصوص دوره های ارتباطات و روزنامه نگاری از مواردی است که صاحب نظران ارتباطات برای رسیدن به وضعیت مطلوب در جامعه اطلاعاتی عصر جدید پیشنهاد می کنند.

طلایه داران ناآگاه
شما هم می توانید یک روزنامه شخصی داشته باشید یک روزنامه استثنایی که سردبیر و خبرنگارش خود شما هستید. اینکار نه خیلی سخت است و نه هزینه ای دارد. کافی است هر روز در محیط دیجیتال درباره یک موضوع اظهارنظر کنید یا اینکه اتفاقات روزمره زندگی خود را بنویسید.
سایبر و وبلاگ محیطی است مجازی که به شما این امکان را می دهد روزنامه نگاری را تجربه کنید اما اینکه وبلاگها چگونه متولد شدند، تفاوت وبلاگ و سایبر چیست و آیا وبلاگ نویسی می تواند در زمره حرفه روزنامه نگاری قرار گیرد مواردی است که در این گزارش به آن خواهیم پرداخت.
شکل گیری وبلاگ ها، به سالهای نه چندان دور باز می گردد. یعنی زمانی که صاحبان سایتهای شخصی و کوچک برای درج هر خبر یا مطلب جدید در سایت خود، باید صفحه ای جدید ایجاد می کردند. لازمه این کار صرف زمان نسبتاً طولانی بود که موجب از بین رفتن تازگی اخبار می شد. تنها راه حل برنامه نویسی شبکه و طراحی نرم افزارهایی جدید بود که فقط در سایتهای بزرگ و پربیننده صورت می گرفت چرا که این کار نیاز به تخصص و صرف زمان داشت و از عهده صاحبان سایتهای کوچک خارج بود. با افزایش تعداد سایت های شخصی و افزایش امکانات برنامه نویسی تعدادی از سایتهای خدمات دهنده تصمیم گرفتند با نوشتن این برنامه ها و اهدای رایگان آن به کاربران سایتهای خود و در مقابل با ثبت آگهی های تبلیغاتی در قسمتی از صفحات وبلاگ، این مشکل را از سرراه صاحبان سایتهای کوچک بردارند که از این رهگذر سود اقتصادی قابل توجهی هم نصیبشان شد. به این ترتیب بود که سایتهای خدمات دهنده طی مدت کوتاهی رشد کردند و مورد استقبال قرار گرفتند و با استفاده از ترفندهای تبلیغاتی مثل برگزاری مسابقات بهترین وبلاگ به جذابیت سایت خود افزودند.

دفترچه خاطرات اینترنتی
وبلاگ یا روزنامه شخصی یک دفتر خاطرات روزانه است که مطالب آن به مسائل شخصی خلاصه می شود وبلاگ از طریق ایجاد محیطی به نام «وب» ساخته می شود که همانند سایت است اما با امکانات کمتر و سادگی بیشتر. سرویس های اینترنتی به کاربران این امکان را داده اند که به طور رایگان عقاید و افکارشان را بدون درنظر گرفتن هیچ خط قرمز و محدودیتی در محیط دیجیتال بیان کنند. از اینرو صاحبنظران ارتباطات وبلاگها را نشریه ای با مخاطبانی به وسعت جهان می دانند که محتوای آن آمیزه ای از اخبار و نظرهای شخصی است که از منبع وبلاگ نویس منتشر می شود. محتوای اخبار در این رسانه بستگی به سلیقه و تخصص صاحبان آن دارد. و بلاگها معمولاً یک نفره هستند ولی اگر گروهی هم روی وبلاگ کار کنند، موضوع فعالیت آنها یکی است. موضوع آنها می تواند شامل مطالب خصوصی و روزانه افراد، اخبار سیاسی، هنری، علمی، کامپیوتر، اینترنت، ورزشی، ادبیات، شعر و یا ترکیبی از همه این موضوعات باشد. شرط داشتن یک وبلاگ خوب و موفق با بیننده های زیاد و همیشگی این است که مطالب و اخبار جدیدی درمورد موضوع وبلاگ مطرح شود و با ظاهری زیبا روی سایت قرار گیرد.
استفاده از اخبار و مطالب دیگر سایتها و رسانه های مختلف در وبلاگ نویسی مرسوم نیست. خلاصه آنکه وبلاگ نویس باید در زندگی علاوه بر فعالیت شخصی یک خبرنگار درمورد موضوع وبلاگ خود باشد. اما در نهایت وبلاگها جنبه منطقه ای و خاص پیدا می کنند چون در سایتهای شخصی تولید می شوند و بینندگان سایتهای شخصی هم معمولاً از افراد خاص و منحصر به منطقه ای خاص هستند.

وبلاگ های ایرانی
مدت کوتاهی پس از باب شدن وبلاگ نویسی در جهان، این پدیده در ایران رایج شد و خیلی زود گسترش یافت. در ایران وبلاگها روز نوشت های شخصی افراد به شمار می روند و درحال حاضر تعداد آنها بین 10تا 15هزار متغیر است. اما آنچه در شرایط فعلی جامعه ما با آن مواجه است، نوعی روزنامه نگاری نوپای الکترونیکی است که نویسندگان آن از طریق وبلاگ به طور روزمره با مخاطبان ارتباط برقرار می کنند و دیدگاه های خود را در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و... به طور مستقیم در دسترس آنان قرار می دهند. کارشناسان ارتباطات آغاز وبلاگ نویسی در ایران را به رواج فضای پرانتخاب و درعین حال پرمخاطب اینترنت نسبت می دهند چرا که در این محیط جوانان و نوجوانان می توانند به راحتی درباره مسائل مختلف اظهارنظر کنند. حادثه 11سپتامبر اتفاقی بود که موجب شد وبلاگ نویسی به سمت فضای سیاسی متمایل شود و تا حدی از جنبه خاطرات شخصی فاصله بگیرد. به این ترتیب بود که به جز وبلاگهای عمومی که همه نوع مطلب حتی خاطرات شخصی نویسندگان در آن یافت می شود، وبلاگها تخصصی و موضوعی شکل گرفتند و کارکرد رسانه ای یافتند.
درواقع می توان گفت اینگونه وبلاگها نشریه الکترونیک به حساب می آیند. هم اکنون وبلاگ نویسان فارسی زبان ماهری وجود دارند که تعداد آنها نیز قابل توجه است. دو سایت مطرح فارسی در زمینه ارائه خدمات وبلاگ فارسی Persianbloy com و Blogsky com است.
شاید بد نباشد برای آشنایی با این مقوله به وبلاگ «حسین درخشان» از اولین وبلاگ نویس های فارسی زبان سری بزنیم و از او چگونگی ساخت اولین وبلاگ را جویا شویم او می نویسد:
«مهرماه سال80 مقاله ای با نام «چگونه در اقیانوس اطلاعاتی این روزها غرق نشویم.» نوشتم و از فرط اشتیاق قبل از چاپ، یک وبلاگ فارسی ساختم. چند روز بعد یعنی در 14آبان 1380 با نوشتن یک راهنما و آماده کردن چند قالب پیش ساخته دیگران را نیز تشویق به ساختن وبلاگ کردم بعد از دو ماه حدود 120وبلاگ فارسی زاییده شده بود. نام این کار را «خود بزرگ بینی» گذاشتم چون مطمئن نبودم که فارسی زبانان دیگر چه برخوردی با آن خواهند کرد و این اسم را به خود لقب دادم تا آسوده تر بنویسم. دست پیش گرفتم برای پس نیفتادن چیزی که حدس می زدم بارم کنند. اما پس از این اقبال، دهها نفر دیگری مثل من به «فردیت» خودشان احترام گذاشتند و از ابراز و به اشتراک گذاشتن یافته هایشان ابایی نکردند؛ دیگر عمر «خودبزرگ بینی» به آخر رسیده بود پس با وجود این همه شریک جرم لزومی به شنیدن یک تنه سرزنش های دیگران نبود، چون هرچه بود بین دهها نفر تقسیم می شد و حالا که دیگر هراسی از قضاوت دیگران ندارم، با آسودگی یافته هایم را به اشتراک می گذارم، در جایی که سردبیرش فقط خودم هستم نه کس دیگر.»
«درخشان» وبلاگ نویسان فارسی را به دو قطب «خود روایت گری» یعنی نوشتن درباره افکار و احساسات شخصی و اطلاع رسانی» تقسیم می کند و می نویسد: «بعضی وبلاگها ترجیح می دهند به قطب اول نزدیک تر باشند و بعضی به قطب دیگر اما همه آنها در مواردی شریک هستند؛ یعنی یادداشت های شخصی ویرایش نشده که به طور متناوب و به کمک ابزارهای خودکار روی اینترنت قرار می گیرد و خوانندگانی که از میان یک مجموعه اجتماعی مجازی به هم پیوسته اند.»
اما وبلاگ چه فایده ای می تواند داشته باشد؟ «درخشان» می نویسد:
«مهمترین فایده شاید تولید محتوای فارسی صحیح در اینترنت باشد. این محتوا ممکن است از نظر بعضی کیفیت چندان قابل توجهی نداشته باشد. اما گمان می کنم هیچ چیز دیگری نمی تواند به این سرعت و گستردگی استفاده از استاندارد زبان فارسی در اینترنت را بین کاربران عادی رواج دهد. چیزی که به هر حال برای وارد شدن به زمانه اینترنت برای ایران بسیار مهم است و موجب تقویت زبان فارسی در بین نسل های آینده خواهد شد.»

وبلاگ ها را مدیریت کنیم
تسهیل زندگی بشر، تغییر بسیاری از مفاهیم و معانی سنتی مثل مفهوم کار، تفریح، سرگرمی و حتی مفهوم ارتباطات، روابط اجتماعی و بسیاری از حوزه های دیگر از ارزش های مثبتی است که کارشناسان ارتباطات آنها را مدیون رشد وبلاگ ها یا روزنامه نگاری شخصی می دانند. آنان معتقدند بااستفاده از ارزش های مثبت این پدیده می شود شکاف موجود بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را سریعتر پر کرد. دکتر «مهدی فرقانی» عضو هیئت علمی دانشگاه علامه در این باره می گوید: «چه بخواهیم و چه نخواهیم این پدیده کمابیش رشد و توسعه خود را ادامه می دهد و هیچ مانع فیزیکی هم نمی تواند جلوی فراگیر شدن آن را بگیرد.
بنابراین مهم این است بتوانیم این پدیده را مدیریت کنیم و ارزش های مثبت آن را جذب و به کار گیریم. یعنی اولا در تولید جهانی اطلاعات نقش و سهم برجسته ای داشته باشیم. ثانیا کمک کنیم به مخاطب که به اطلاعات هرچه با ارزش تر دسترسی پیدا کند.
دکتر «فرقانی» بر این باور است اگر درباره روزنامه نگاری شخصی به آگاهی و شناخت برسیم. می توانیم از وجوه مثبت این پدیده در خدمت دستیابی به اهداف توسعه ملی بهره برداری کنیم.
وبلاگ نویسی، وقت گذرانی و ساختار زبان فارسی در حالی که برخی استادان ارتباطات از وبلاگ نویسی به عنوان «طلیعه روزنامه نگاری شخصی یا روزنامه نگاری مدنی» یاد می کنند اما برخی صاحبنظران عقیده دیگری دارند. آنان معتقدند وبلاگ نویسی در جامعه ما بیشتر جنبه بازی و تفریح دارد و از اهداف پژوهشی و اطلاع رسانی خود دور شده است. به طوری که در وبلاگ نه تنها محتوا تولید نمی شود، بلکه به ساختار زبان نیز به شدت لطمه می زند.
در این باره «بدیعی» استاد دانشگاه می گوید: «همه گیر شدن کامپیوتر و استفاده بی رویه جوانان ونوجوانان از این وسیله ارتباطی در جامعه نشان از دردی مزمن و روشی بیمارگونه دارد. کامپیوتر در جامعه ما جای تفریح و سرگرمی را گرفته چون بسیاری از نیازهای جوانان و نوجوانان بی پاسخ مانده اند و آنان با پناه بردن به دنیای الکترونیک و گذراندن وقت از طریق چت (دوست یابی) و وبلاگ (خاطره نویسی) از سیستم کامپیوتر بهره می گیرند در حالی که نه علم روزنامه نگاری را می دانند و نه به اصول آن آشنایند. از اینرو با نگارش افکار و عقاید خود آن هم به شکل نگارش مطالب ضعیف و بعضاً بی محتوا به ساختار زبان فارسی لطمه می زنند.»
وی معتقد است متخصصانی که از رشد روزافزون سایبر وبلاگ نویسی در ایران به عنوان «طلیعه روزنامه نگاری شخصی» نام می برند به زوایای دیگر این موضوع که نشان از وجود بحران اجتماعی است، توجهی ندارند. بدیعی در ادامه می گوید:
چطور می شود کسانی را که آموزش روزنامه نگاری ندیده اند و به کامپیوتر به عنوان وسیله ای برای بازی و تفریح نگاه می کنند، «طلیعه داران حرفه روزنامه نگاری» بدانیم؟

ضرورت ایجاد تشکل های صنفی
کارشناسان پیش بینی می کنند در آینده نزدیک سایبر ژورنالیست ها صنف جدیدی از روزنامه نگاران حرفه ای را در دنیا تشکیل بدهند آنان می گویند این افراد به نوعی روزنامه نگاران قبلی و یا فعلی اند که کار رسمی آنان روزنامه نگاری است و در بسیاری موارد به راه اندازی پایگاه های شخصی اطلاع رسانی در محیط دیجیتال اقدام کرده اند. اما برخورد تشکل های صنفی روزنامه نگاری با این پدیده چه خواهد بود؟ دکتر «فرقانی» می گوید: «طبیعی است وقتی پدیده ای به این حد از فراگیری می رسد و مناسبات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را در سطح ملی و بین الملل تحت تأثیر قرارمی دهد، خیلی مفید است که تشکل های مدنی و صنفی در این رابطه شکل بگیرد، چون این تشکلهای مدنی هستند که حوزه خالی بین مردم و دولت را پرمی کند و می توانند بر هر چه قاعده مند شدن حرفه روزنامه نگاری الکترونیک کمک کنند.»
«بدیعی» نیز برقراری تشکل های صنفی در ارائه طرح های قانونی خاص حمایت از خبرنگاران و نویسندگانی که با ایستگاه های اینترنتی و سایبرها همکاری می کنند را مؤثر می داند و می گوید: «در حال حاضر انجمن های صنفی روزنامه نگاری خبرنگاران اینترنتی را به عضویت نمی گیرند، از این رو احساس می شود اساسنامه این انجمن ها باید به گونه ای تغییر پیدا کند که خبرنگاران روزنامه های مکتوب و الکترونیک را پذیرا باشد به این ترتیب شکل گیری این تشکل ها می تواند برای نویسندگان و خبرنگاران ایستگاههای اینترنتی امکاناتی از قبیل کمیته رفاه، اشتغال، بیمه و... را فراهم کند.
همچنین این تشکل ها می توانند در زمینه فرهنگ سازی و آموزش اصول روزنامه نگاری الکترونیک براساس اصول اولیه روزنامه نگاری متناسب با اینترنت نقش اساسی ایفا کنند.»

شهر هرت نشریات الکترونیک
اگر روزی تعداد پایگاههای اطلاع رسانی الکترونیک آنقدر محدود بود که امکان اعمال کنترل بر آنها وجود داشت، امروز با هزاران نشریه و پایگاه اطلاع رسانی مواجه ایم که مدام در حال تولدند.
اما چه ملاکی برای درستی و صحت اخبار منتشر شده از سوی این پایگاهها وجود دارد؟ مرز راست و دروغ کجاست؟ و چه دستگاهی مسئول نظارت و کنترل بر آنهاست؟ در حالی که دنیا هنوز سرگرم مطالعه و بررسی، در چگونگی قانونمند کردن این حوزه است، در کشور ما برخورد با این رسانه در حیطه قانون مطبوعات تعریف می شود. چرا نشریات الکترونیک یا سایبر در زمره سایر رسانه ها قرار گرفته اند؟ آیا قانون مطبوعات پاسخگوی ماهیت این رسانه خواهند بود؟
از روزی که گسترش سرویسهای شبکه جهانی در دهه 70 اتفاق افتاد، بسیاری از روزنامه های معتبر نسخه چاپی خود را به روی شبکه اینترنت انتقال دادند. از این رو قوانین و مقررات حاکم بر نسخه دیجیتال روزنامه ها شامل قانون مطبوعات شد. اما از آنجا که نشریات الکترونیک می توانند نسخه چاپی نداشته باشند و بسیاری از وبلاگها نیز به دلیل موثر بودن در جریان اطلاع رسانی در زمره سایبرها شناخته شده اند، دو دیدگاه برای قانونمند کردن نشریات الکترونیک به وجود آمد. دیدگاهی که این نشریات را در زمره سایر رسانه ها و مشمول قانون مطبوعات می داند و دیدگاهی که معتقد است به دلیل متفاوت بودن ماهیت نشریات الکترونیک و مکتوب یعنی ثابت نبودن متون و قابل شناسایی نبودن هویت نویسندگان آن، موارد استفاده قانونی جرم و تخلفاتی که در قانون مطبوعات آمده است در حوزه اینترنت کارآیی ندارد.
با این وجود در چند ماه اخیر معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاداصلاحیه ای بر آیین نامه قانون مطبوعات اضافه کرده است که بندی از آن به نشریات الکترونیک اختصاص دارد. در این بند آمده است طبق ماده 1 قانون مطبوعات این قانون هر نشریه ای را که در محیط دیجیتال منتشر می شود در برمی گیرد. بنابراین تعریف، تمام پایگاههای اطلاعاتی و آنچه در تعریف مطبوعات و قانون مطبوعات آمده است را می توان شامل این تعریف دانست. لذا ضروری است نام، شماره، ردیف و نظم در انتشار نشریه در هر شماره رعایت شود، اما از آنجا که در بسیاری از پایگاههای اطلاع رسانی نام، شماره، ردیف و... درج نمی شود، این تعریف مورد مناقشه قرار گرفته است. دکتر «مهدی فرقانی» عضو هیئت علمی دانشگاه علامه در این باره می گوید: «اگر قرار است نشریه ای تابع قانون مطبوعات شود باید در حیطه تعریف قانون مطبوعات باشد یعنی نظم در انتشار، نام ثابت و... را داشته باشد اما این تعریف، نسخه دیجیتال مطبوعات مکتوب و کاغذی را شامل می شود. آنچه قانون می گوید نسخه هایی از نشریات الکترونیک است. اما بسیاری از پایگاه های اطلاع رسانی که در ایران فعال هستند، از جمله بسیاری از نشریاتی که در محیط الکترونیک منتشر می شوند مانند سایت ها و پایگاه های اطلاع رسانی متعلق به مؤسسات شخصی و حقوقی و بسیاری از وبلاگها، عملاً مشمول این قانون نمی شوند، چون تاریخ، شماره، نام ثابت و... ندارند و مشکلی که در حال حاضر وجود دارد، این است که به شکل قضایی با این نشریات برخورد می شود. از طرفی معلوم نیست با وجود چندین هزار نشریه الکترونیک چه تعریفی برای آنها قائل هستیم و کدامیک از نشریات می توانند مشمول قانون مطبوعات شوند، از این رو ضرورت بازنگری و بررسی قوانین نشریات الکترونیک به شدت احساس می شود. در این رابطه شورای عالی اطلاع رسانی یا معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد می تواند تعریف جامعی از مطبوعات الکترونیک ارائه دهد.»

آنان که سایبر می سازند
کارشناسان ارتباطات معتقدند اغلب کسانی که به فضای سایبر وارد می شوند، خود را از طرد شدگان رسانه های غیرسایبر می دانند و احساس می کنند در فضای رسانه های دیگر مورد غفلت واقع شده اند. در سایبر فرصتها کاملاً برابر است و رعایت خط قرمزها با مطبوعات مکتوب فرق می کند، چرا که در این نوع روزنامه نگاری فیلترهایی مانند سردبیری، اخبار را دروازه بانی نمی کنند از این رو می گویند نویسندگان سایبر باید از آزادی قلم بیشتری برخوردار باشند و قوانین حاکم بر مطبوعات به هیچ وجه پاسخگوی روزنامه نگاری الکترونیک نیست. در این باره یکی از صاحبنظران مسائل مطبوعاتی معتقد است: روزنامه نگاری که در سایت شخصی به اشاعه افکار و اخبار می پردازد، بسیار آزادتر از زمانی است که در مطبوعات قلم می زند.
بنابراین قوانینی باید بر این روزنامه نگاری مترتب شوند که اندیشه آزادی بیان را در حدی که به جامعه لطمه نزند در برداشته باشد. وی در ادامه می گوید: «کار با کامپیوتر در روزنامه نگاری الکترونیک در مقوله امور شخصی است. سایبر در حقیقت اندیشه، آرا، نظرات و افکار انسانی است که به سیستم الکترونیک وصل شده است تا با انسانهای پیرامون خود ارتباط برقرار کند. از این رو مجلس، دولت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن های صنفی روزنامه نگاران باید به طرح لوایحی اقدام کنند که روزنامه نگاران سایبر را از خبرنگارانی که تحت چارچوب روزنامه و سردبیر کار می کنند متمایز کند لذا وجود قوانینی به نام قانون سایبر یا روزنامه نگاری الکترونیک بشدت احساس می شود.»
تفاوت های نشریات الکترونیک با نشریات مکتوب از آنجا که هر شخصی حقیقی و حقوقی می تواند به راحتی در محیط دیجیتال اقدام به نشر هر نوع اطلاعاتی نماید و عملاً نظارتی در صحت و سقم اخبار و اطلاعات وجود ندارد، عده ای معتقدند، روند گسترش روزافزون رسانه های الکترونیک تهدیدی برای امنیت جامعه است. این گروه می گویند در رسانه های الکترونیک اطلاعاتی منتشر می شود که ممکن است موجب اغتشاش و ناامنی در جامعه شود. به همین دلیل معتقدند با تصویب واجرای قوانینی خاص باید رسانه های الکترونیک محدود شود.
اما کارشناسان ارتباطات اعتقاد دارند هرچه قلمروهای عمومی اطلاع رسانی، توسعه یابد و عرصه های غیر شفاف و پنهان سیاست محدودتر شود، احساس خطر ازناحیه نشریات الکترونیک کمتر خواهد شد. در این رابطه «فرقانی» می گوید: «در صورت اعمال محدودیت و کنترل مجاری اطلاع رسانی، عرصه های نفوذ نشریات الکترونیک گسترش پیدا می کند، به طوری که قلمروهای فتح نشده رسانه های همگانی میدان تاخت و تاز و جولان نشریات الکترونیک خواهد شد. پس هرچه عرصه های غیر شفاف و پنهان سیاسی کمتر شود، احساس خطر از ناحیه این نشریات کاهش می یابد. البته این به معنای آن نیست که قانونی برای برخورد با تخلفات تصویب نشود، اما به این معنا هم نیست که معتقد باشیم می شود این همه نشریات الکترونیک را کنترل و محدود کنیم چون از لحاظ فنی این امکان وجود دارد که این نشریات به شیوه های غیرقابل شناسایی متولد شوند.»
وی با برشمردن تفاوتها و ویژگی های روزنامه مکتوب و الکترونیک در ادامه می گوید: «من فکر می کنم تبصره 3 ماده 1 قانون مطبوعات که می گوید رسانه های الکترونیکی از قانون مطبوعات تبعیت می کنند عنایت کافی و لازم به شرایط و ویژگی های لازم به تولید این نشریات نداشته است. این واقعیتی است که نمی شود بسیاری از شرایط و مشخصه های روزنامه نگاری مکتوب را به این نوع روزنامه نگاری تعمیم داد برای مثال مخاطب در مطبوعات مکتوب با یک متن ثابت غیرقابل تغییر، ماندگار و دارای شناسنامه و هویت روبروست در حالی که در روزنامه نگاری الکترونیک با متون دائماً در حال تغییر و فاقد هویت نویسنده مواجه هستیم و حتی در مواردی مکان فیزیکی انتشار نشریه نیز مشخص نیست پس چگونه می شود قانون مطبوعات را برای مطبوعات الکترونیکی اعمال کرد.»
«فرقانی» معتقد است برخورد با نشریات الکترونیکی نیاز به پذیرش واقعیت های تکنولوژیک روز دارد که حداقل کنترل آنها را می طلبد. وی در ادامه می گوید: «اگرچه برخی معتقدند تکنولوژی های جدید به نوعی باعث شکل گیری «جامعه نظارتی» شده اند به این معنا که تکنولوژی ها حتی در عرصه خصوصی زندگی افراد نیز نفوذ کرده اند، با اینحال امکان کنترل متمرکز روی این تکنولوژی ها نیست پس هر نوع قاعده گذاری باید مبتنی بر شناخت ماهیت تکنولوژی ها و تحولات ناشی از پیشرفت تکنولوژی های ارتباطی باشد یعنی با اعمال حداقل کنترل، اصل را بر شفافیت، علنیت و توسعه عرصه آشکار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بگذارد.
به این ترتیب احساس می شود که تبصره 3 قانون1 ماده مطبوعات فی الواقع ابزار مناسبی برای تنظیم رفتار حکومت با نشریات الکترونیک نیست و ما می بینیم عملاً هم مشکلاتی در این زمینه داریم.» اینترنت و فرار از مسئولیت صاحبنظران معتقدند که ویژگی فنی اینترنت امکان نظارت بر این پدیده را از قانونگذاران گرفته است چرا که فرار ازمسئولیت در اینترنت کار ساده ای به نظر می رسد چون امکان ردگیری اینکه چه کسی چه چیزی را در شبکه منتشر می کند، کار ساده ای نیست. به علاوه مطالب سایت می تواند در هر نقطه ای از جهان منتشر شود. از سوی دیگر رشد روزافزون و بلاگ نویسی در ایران امکان نظارت موشکافانه در مطالبی با این حجم را غیر ممکن ساخته است چرا که یافتن جرم در نوشته های اینترنتی به سازمان گسترده ای با نیروی انسانی بسیار نیاز دارد. به علاوه افراد می توانند با هویت های جعلی در سایبر فعالیت داشته باشند.
برخی صاحبنظران نیز معتقدند مشکل نشریات الکترونیک در کشور ما به وضع قوانین و مقررات خاص مربوط نیست، بلکه پایبندی به اصول اولیه اخلاقی و حرفه ای نقشی تعیین کننده در این مورد دارد. یک صاحبنظر در این باره از رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی مثال می آورد و می گوید: «بیش از 40 سال است که مقررات راهنمایی و رانندگی در تهران اعمال می شود اما هنوز هم پایبندی به رعایت قوانین راهنمایی و رانندگی کمرنگ است. به نظر من مشکل ما تنها با وضع قوانین برطرف نمی شود، بلکه در این زمینه نیاز به فرهنگ سازی است. اگر در این زمینه فرهنگ سازی نشود وضع قانون چیزی را تغییر نخواهد داد».
با این حال همچنان یک موضوع اساسی مطرح است: با فرض اثبات جرم در یک محیط مجازی چه چیزی قابل توقیف است و چگونه می شود مجازات را علیه مجرم اعمال کرد؟عضو هیئت علمی دانشگاه علامه در این باره می گوید: «واقعیت این است که امکانات تکنولوژیک در عرصه ارتباطات روز به روز گسترده تر و فراگیرتر می شود و در عین حال غیر قابل کنترل تر. ویژگی سوم این است که تکنولوژی ها روزبروز پیچیده تر اما کاربرد آن ساده تر می شود، به طوری که طراحی ابزار تکنولوژیک، بشکلی صورت می گیرد که کاربر، نیاز به تخصص پیچیده ای نداشته باشد. در چنین شرایطی باید بپذیریم کنترل متمرکز جدی و فراگیر روی این تکنولوژی ها تقریباً میسر نیست.»
نظر «یونس شکرخواه»، کارشناس ارتباطات را نیز در این باره جویا می شویم. او می گوید: حقوقدانانی که به حوزه مسایل سایبر می پردازند، با حقوقدانهای معمول از نظر نوع آموزش و دانش متفاوت هستند. به طوری که با توجه به پدیده اینترنت و مقولات مربوط به کامپیوترها، دیسک ها و سی دی ها، یک رشته حقوق جدید به نام حقوق سایبر در دنیا شکل گرفته است.وی اعتقاد دارد کسانی که در مورد این مقولات بدون شناخت اظهارنظر می کنند، باید این نکته را در نظر بگیرند که اولاً روزنامه یا نشریات الکترونیک با روزنامه یا نشریه سایبر کاملاً فرق می کند و ثانیاً حقوق کلاسیک با حقوق سایبر دو حوزه کاملاً متفاوت است. «شکرخواه» این را یک ضرورت می داند که قانونگذاران قبل ازهر نوع اظهارنظر غیرکارشناسی و یا اتخاذ تصمیمات بدون مطالعه باید مفاهیم کلیدی این حوزه ها را مطالعه کنند و با اتکا به مقولات حوزه حقوق سایبر به مصادیق آن و از جمله نشریات سایبر بپردازد.وی در ادامه می گوید: «متاسفانه در حال حاضر عده ای هنوز تفاوتهای یک نشریه الکترونیک با سایبر را نمی دانند، ولی در مورد این جور چیزها اظهارنظر می کنند و تصمیم می گیرند.»

منبع: / سایت خبری / آی تی ایران ۱۳۸۲/۰۳/۱۴