حرم حضرت معصومه(س) در قم از همان جایگاه های بسیار مهمی است که با توجه به تاکیداتی روی اهمیت جایگاه شهر قم شده است، محل رجوع بزرگان بسیاری برای دفن در این مکان است. همچنان که آورده است بیش از ۲۰۰ هزار محدث در اطراف حرم قدسی آن بانوی کرمات دفن هستند.

در این زمینه احمد جمراسی در نشست قم پژوهی که با موضوع «تحلیل و بررسی سنت اجتماعی خاکسپاری در حرم مطهر از دوره صفویه تا انقلاب اسلامی با تاکید بر نقوش سنگ قبرهای موجود در قم و آستان مقدس» در موسسه طلوع مهر قم برگزار شد، عنوان کرد: شهر قم به دلیل مرقد مطهر حضرت معصومه (س)، موقعیت جغرافیایی، سفرنامه سیاحان داخلی و خارجی و… ظرفیت پژوهشی فراوانی دارد.

وی ادامه داد: بعد از اینکه حضرت معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری قمری خاکسپاری شد، بزرگ خاندان رضوی یعنی احمد بن موسی مبرقع به عنوان بزرگ خاندان رضوی و وارث حضرت معصومه (س) وارد قم شد و اداره حرم حضرت معصومه (س) را به عهده گرفت.

وی اضافه کرد: بعد از اینکه شاهان صفوی در حرم حضرت معصومه (س) دفن شدند، تولیت جدیدی به عنوان تولیت رسمی آستان مقدس حضرت معصومه (س) انتخاب شد که اداره موقوفات جدید را به عهده گرفت و در اسناد به جا مانده نیز ذکر شده است که حقوق این دو تولیت از دو بخش موقوفات جدید و قدیم پرداخت می شده است.

وی ادامه داد: حرم حضرت معصومه (س) از دوران صفوی تا پایان دوره قاجار دو تولیت رسمی (خاندان حسینی) و  تولیت شرعی(خاندان رضوی) داشت که وجود دو تولیت متفاوت مشکلاتی را ایجاد کرده بود از جمله اینکه برخی از اسناد در منزل این تولیت ها نگهداری می‌شد که سبب شد حرم حضرت معصومه (س) موقوفاتی داشته باشد که وقف نامه آن‌ها موجود نیست.

این پژوهشگر بیان کرد: برای اینکه مشکلات رفع شود اداره دفتر آستانه به سادات حسینی و اداره حرم به خاندان رضوی واگذار شد و همه خادم های داخل حرم هم رضوی شدند و استخدام نسل بعدی خادم ها نیز به صورت مورثی شد و فرزند ارشد جایگزین پدر می‌شد.

وی با اشاره به اینکه مشعل دار، سقا، ساعت ساز، زیارت خوان و مدرس از جمله مشاغل در حرم حضرت معصومه (س) بودند، اظهار کرد: در دوران پهلوی به ویژه از سال ۱۳۳۷ تحولاتی آغاز شد و تولیت وقت حرم حضرت معصومه (س) (محمدباقر متولی باشی) نگران این تحولات بود و برای انجام این تحولات صبر می کرد تا ابتدا در حرم رضوی انجام شود و سپس در قم اجرایی شود.

جمراسی افزود: در این دوره بر اساس دستور علی اصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت، القابی که برخی کارکنان حرم مطهر داشتند حذف شدن همچنین دستور داده شد که حرم حضرت معصومه (س) باید حساب بانکی داشته باشد، ورود و خروج ها ثبت شود، حقوق ها باید بر اساس قانون پرداخت شود و لباس خادم ها متحدالشکل شود.

وی اضافه کرد: با توجه به اینکه در آن دوره برخی بدون آن‌که سوادی داشته باشند لباس روحانیت به تن می‌کردند بر اساس قانونی آزمونی از خادم ها گرفته شد و کسانی که سواد نداشتند از لباس روحانیت خلع شدند.

کارشناس اسناد اظهار کرد: آرامگاه به معنای بقعه و عمارت های سرپوشیده‌ای بر روی قبر بزرگان بود که از دو بخش ساختمان مقبره و نیروی انسانی خدمتگزار داخل مقبره تشکیل می‌شد که این مقابر در طول تاریخ تغییر کردند و فقط دو مقبره مستوفی‌الممالک و فتحعلی شاه از دوران قاجار باقی مانده است و به عنوان الگو می توان از آن بازدید کرد.

وی با اشاره به اینکه محوطه مقبره، شاه نشین، ایوان، صندوق خانه، طاقچه (کتابخانه)، آبدارخانه و حیاط (ویژه برخی از مقابر) از بخش های ساختمانی آرامگاه بودند، اظهار کرد: محوطه مقبره که فضای پیرامون قبر بود با فرش‌ها، گچ بری‌ها و… مزین می شدند همچنین قبور معمولا دو سنگ قبر داشتند که یک سنگ قبر کوچک زیر فرش قرار داشت که مشخصات متوفی بر روی آن نوشته می‌شد و یک سنگ قبر مزین نیز در دید افراد قرار می گرفت.

جمراسی در رابطه با شاه نشین گفت: شاه نشین عمارت های کوچکی در دل ساختمان بودند که یک تا دو متر از محوطه اصلی ارتفاع داشتند و صاحبان متوفی برای استراحت، صرف چای و قهوه و قلیان در آن جا می نشستند.

این پژوهشگر با بیان اینکه تولیت، ناظر بر تولیت، مقبره دار، فراش مقبره از جمله نیروهای انسانی آرامگاه ها بودند، تصریح کرد: معمولا فرزند ارشد متوفی تولیت را به عهده می گرفت.

وی ادامه داد: درآمد مقبره داران از تولیت مقبره‌ها (نه تولیت حرم) پرداخت می شد همچنین درآمد ناشی از حق دفن در ایوان مقبره و حایل مقبره که در اختیار مقبره دار بود بخش دیگری از درآمد این افراد بود.

این کارشناس اسناد اضافه کرد: پیشکش و انعام، اجاره وسایل مقبره به زائرین از جمله فرش‌ها، زیارت نیابتی و حفاظت از قبرهای وسط صحن از دیگر بخش های درآمد مقبره داران بود.

چه کسانی در حرم مطهر دفن می‌شدند؟

وی با اشاره به اینکه قدرت، پول و موقعیت سیاسی از جمله امتیازاتی بود که افراد می توانستند در مقابر حرم حضرت معصومه (س) دفن شوند، عنوان کرد: هر کسی حاکم قم می شد سعی می کرد مقبره‌ای برای خود در حرم حضرت معصومه (س) ایجاد کند.

جمراسی با بیان اینکه برخی از عالمان بزرگ نیز در حرم حضرت معصومه (س) مقبره داشتند، گفت: هنگام ساخت صحن اتابکی برخی از اقوام اتابک برای ساخت این صحن کمک کردند تا در آینده در مقابر این صحن دفن شوند. صحن عتیق به خاطر قدمتی که داشت برای دفن خادمان بود و صحن بزرگ نیز برای قمی ها یا افراد غیر قمی که به سفارش تولیت دفن می شدند، بود.

وی در رابطه با مرده خورها و با زریلی ها گفت: مرده خوار ها مقبره داران نبودند بلکه افرادی بودند که زیر تابوت مرده ها را می گرفتند و یا در جمع از صاحبان متوفی پول دریافت می کردند که بعد ها واژه زریلی هم به این افراد اطلاق شد.

وی در رابطه با اهمیت نزدیکی محل دفن به حرم حضرت معصومه (س) بیان کرد: هرچه محل دفن نزدیک تر بود ارزش بیشتری داشت و ارزشمند ترین بخش نیز دارالحفاظ (محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر) بود، زیرا در این بخش افرادی که وظیفه قرآن خواند داشتند شبانه روز قرآن تلاوت می کردند به همین خاطر افراد معتقد بودن به دلیل این که شبانه روز در این نقطه قرآن تلاوت می‌شود و روی متوفی به حرم حضرت معصومه (س) است متوفی بهره‌مندی بیشتری دارد که این بخش در اختیار خاندان حسینی بود.

این پژوهشگر اضافه کرد: دفن در سرداب از فرهنگ ایرانی ها بوده است و تا دوران قاجار نیز ادامه داشته است و دفن شاهان هخامنشی در دل کوه نمونه ای از آن است./ بنیاد قم پژوهی