آقا رضا عکـاس‌باشی \āqā rezā akkās-bāšī\، از پیشروان عکاسی در ایران (۱۲۵۹-۱۳۰۷ ق/ ۱۸۴۳-۱۸۹۰ م).

زادگاه آقارضا عکاس‌باشی به‌درستی مشخص نیست. او فرزند آقااسماعیل جدیدالاسلام، نوۀ ملا ‌بابا کلیم اصفهانی و برادر میرزا علینقی حکیم ـ الممالک، پزشک دربار ناصرالدین‌ شاه، بود. پدرش از کودکی در خدمت خاندان قاجار، از دورۀ فتحعلی‌ شاه تا ناصرالدین ‌شاه، بود. آقـا رضا نیز از همان دوران کودکی در دربار ناصری، جزو غلام‌بچه‌‎های درباری بود که بعدها، آجودان مخصوص ناصرالدین شاه شد و در دورۀ مظفرالدین ‌شاه نیز فعالیت او ادامه داشت (بامداد، ۱/ ۵۱۳؛ ذکاء، تاریخ ... ، ۴۷؛ روزنامه ... ، ۲/ ۶۴۱؛ طهماسب‎پور، ۲؛ هاشمیان، ۸۱).
آقا رضا نخستین عکاس حرفه‎ای ایرانی بود که فن عکاسی را به دستور ناصرالدین ‌شاه در ۱۷سالگی، نزد فرانسیس کارلیان[۱]، عکاس فرانسوی، به مدت ۶ سال آموخت. سال ورود کارلیان به تهران را ۱۲۷۴ یا ۱۲۷۵ ق/ ۱۸۵۷ یا ۱۸۵۸ م ذکر کرده‌اند.
آقا رضا در طول زندگی خود، در بسیاری از زمینه‎های مهم تاریخ عکاسی ایران پیش‌گام بوده است؛ ازجمله کسب تجربه‎هایی در عکاسی چهره، طبیعت و معماری؛ تهیۀ عکسهای استریوسکوپی [۲](عکاسی برجسته‌نما) در ۱۲۷۷ ق/ ۱۸۶۰ م؛ گزارشهای تصویری؛ ابداع روشهای جدید در چاپ و ظهور عکس و استفاده از روش کلودیونِ تر [۳]و سیانوتیپ [۴](عکس آبی، فرایند چاپ عکس). او ۲۷ سال از عمر خود را صرف عکاسی کرد.
آقا رضا برای تکمیل فن و هنر عکاسی، مدتی را در فرانسه به سر برد و زمانی‌که مهارت لازم را در این فن کسب کرد، در ۱۲۸۰ ق/ ۱۸۶۳ م، ناصرالدین شاه برای نخستین‌بار لقب عکاس‌باشی (برترین مقام فنی در رشتۀ عکاسی) را به او داد. شرح این اتفاق مهم در روزنامۀ علّیۀ ایران به چاپ رسیده است (همانجا؛ نیز نک‍ : ستاری، ۲۳؛ طهماسب‎پور، ۲۷؛ قاسمی، ۱/ ۱۷۲؛ هاشمیان، ذکاء، همانجاها).
سبک عکاسی آقا رضا نوع خاصی از پرتره (برگرفته از سبک استادش، کارلیان) بود. گفتنی است که شیوۀ کار آقا رضا خارج از عرف رایج در دربار ناصری، و سبک او با دیدی واقع‎بینانه در عکاسی مستند اجتماعی و طبقات اجتماعی ایران همراه بود. سبک عکاسی وی را سالها بعد در سدۀ ۲۰ م، در آثار هنرمندان معروف جهان، همانند آوگوست زاندر می‎توان دید (ستاری، همانجا).
ناصرالدین ‌شاه برای گسترش فن عکاسی و فعالیتهای هنری و فنی آقا رضا، دستور داد تا عکاس‌خانه‎ای در کاخ گلستان بسازند (افشار، ۳۸؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، ۳/ ۲۱-۲۲) و آقا رضا نیز تحت فرمان شاه از هر چیزی که او دستور می‎داد، عکس می‌گرفت (ذکاء، همانجا).
آقا ‌‌رضا عکاس‌باشی نخستین گزارشهای تصویری از سفرهای شاه به اطراف تهران و دیگر جاهای ایران را تهیه کرد و در بیشتر سفرها، همراه وی بود. نخستین آلبوم در تاریخ عکاسی ایران، از سفر ناصرالدین ‌شاه به سلطانیه و آذربایجان در ۱۲۷۶ ق/ ۱۸۵۹ م را آقا‌ رضا تهیه کرد و پس از این سالها، عکاسی بخشی جدانشدنی از سفرهای شاه شد که با شرحی مختصر به تصویر درمی‎آمد. او نخستین ایرانی‌ای بود که از حرم و بارگاه مقدس امام ‌رضا (ع) در مشهد مقدس عکاسی کرد. آقا رضا در سفر به مکه در ۱۲۸۷ ق، از آثار و بناهای آنجا نیز عکس‌برداری کرد و پس از چاپ، آنها را به‌صورت آلبوم، به مهد‌علیا، مادر ناصرالدین‌ شاه، تقدیم نمود.
آقا رضا در سفر اول و دوم ناصرالدین ‌شاه به فرنگ در سالهای ۱۲۹۰ ق/ ۱۸۷۳ م و ۱۲۹۵ ق/ ۱۸۷۸ م، همراه شاه بود و در طول سفر در کشورهای مختلف، از مناظر و همراهان وی عکسهای بسیاری گرفت کـه برخی از آنها بـه‌صورت آلبوم درآمدند (ذکاء، تاریخ، ۵۴). بیشتر آلبومهای آقا رضا، که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، در کتابی با نام فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار گردآوری شده‎اند. آقا رضا در ۱۲۸۷ ق/ ۱۸۷۰ م، با دستگاه آگراندیسور (بزرگ‌ساز عکس) عکسها را در اندازه‎های بزرگ چاپ می‎کرد (همان، ۴۷؛ ستاری و سلامت، ۲۱۳).
آقا رضا افزون‌بر لقب عکاس‌باشی در ۱۲۹۰ ق، مناصبی چون آجودان مخصوص و خزانه‎داری صرف جیب مبارک در ۱۲۹۹ ق؛ ریاست کل توپهای ممالک محروسه در ۱۳۰۱ ق؛ ریاست وزارت قورخانۀ دولت در ۱۳۰۲ ق؛ ریاست ادارۀ باروت‌کوبی، شوره‌پزی و گوگرد‌سازی کل ممالک محروسه؛ و والاترین لقب درباری «اقبال‌السلطنه» از سوی شاه را دریافت کرد. در سال ۱۳۰۴ ق نیز افزون‌بر وزارت قورخانه، نیابت فتحعلی خان، پسر یک سال و نیمۀ کامران میرزا نایب‎السلطنه، را بر عهده داشت و در ۱۳۰۶ ق، با دادن ۵هزار تومان به شاه، ریاست توپ‌خانه را بر عهده گرفت (ستاری، ۲۳؛ بامداد، ۱/ ۵۱۴؛ ذکاء، همان، ۵۴). با محول‌شدن این مسئولیتها به آقا رضا، وی درگیر امور سیاسی و دیپلماتیک شد و از سمت عکاس‌باشی شاه فاصله گرفت. در منابع، آخرین سال عکس‌برداری او ۱۲۹۲ ق/ ۱۸۷۵ م، ذکر شده است (بامداد، ۱/ ۵۱۳؛ طهماسب‎پور، ۳۳).
اقبال‌السلطنه در هنگام وزارت قورخانه، دستور ساخت مجسمۀ ناصرالدین ‌شاه سوار بر اسب را داد که نخستین مجسمۀ ناصرالدین ‌شاه بود و به دست علی‎اکبر معمار ساخته شد. وی این مجسمه را در ۱۳۰۴ ق، به پایان رساند و پس از دو سال، در ۱۰ صفر ۱۳۰۶ از این مجسمه رونمایی شد. روز رونمایی از مجسمه را «عید مجسمه» نامیدند (ستاری، ۲۶؛ سعدوندیان، ۳۳۸؛ قاسمی، ۱/ ۱۸۶).
از آقا رضا اقبال‌السلطنه آثار فراوانی به‌صورت آلبوم بر جای مانده است.
آقا رضا اقبال‌السلطنه در ۴۷سالگی، در باغ شخصی خود در منطقۀ آجودانیۀ شمیران در‌گذشت. خبر فوت او را بکمز، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین ‌شاه، اعلام کرد. علت مرگ او مشخص نیست، اما معروف است که به دستور ناصرالدین ‌شاه و به دست حاجب‎الدوله (حاج حسینعلی‎‌خان قاجار دولو) با قهوه مسموم شد. گویا آقا رضا با دختر شاه، فروغ‌الدوله، که همسر ظهیرالدوله بود، روابط نامشروع داشته است (اعتماد‎السلطنه، روزنامه ... ، ۷۷۹؛ بامداد، ۱/ ۵۱۵، ۵۱۶؛ ذکاء، همان، ۵۵، نیز «شروع ... »، ۶؛ طهماسب‎پور، ۳۴-۳۶).

مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ ش؛ همو، مرآة البلدان، چ سنگی، تهران، [۱۲۹۴-۱۲۹۷ ق]؛ افشار، ایرج، گنجینۀ عکسهای ایران، تهران، [۱۳۷۱ ش]؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ ش؛ ذکاء، یحیى، تاریخ عکاسی و عکاسان پیش‌گام در ایران، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ همو، «شروع عکاسی در ایران»، عکس، تهران، ۱۳۶۹ ش، س ۴، شم‍ ۶؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، چ تصویری، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۷۲ ش؛ ستـاری، محمد، «آقا رضا، اولین عکاس حرفه‎ای پرتره در ایران»، هنرهای تجسمی، تهران، ۱۳۸۴ ش، شم‍ ‍۲۳؛ همو و هوشنگ سلامت، «عکاسی دورۀ قاجار و بومی‌سازی کاربردهای آن»، فرهنگ مردم، تهران، ۱۳۸۹ ش، شم‍ ۳۵-۳۶؛ سعدوندیان، سیروس، اولینهای تهران، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ طهماسب‌پور، محمدرضا، از نقره و نور (جستارهایی در تاریخ عکاسی ایران)، تهران، ۱۳۸۹ ش؛ قاسمی، فرید، سرگذشت مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۸۰ ش؛ هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دورۀ قاجاریه و مدرسۀ دارالفنون، تهران، ۱۳۷۹ ش.

سارا مصطفایی بی‎غم
 منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی