تخت سلیمان و مجموعه آثار باستانی و تاریخی آن یکی از مهم‌ترین و مشهورترین مراکز تاریخ و تمدن ایران و جهان محسوب می‌شود و این اهمیت تا حدی است که این اثر در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.
تخت سلیمان در «محال افشار» و تقریباً چهل و پنج کیلومتری شمال شرق بخش تکاب شهرستان میاندوآب قرار دارد. این محل که مورخان آن را «کنژک» عهد ساسانی یا «شیز» و «گنجک «دوره اسلامی دانسته‌اند و رومیان آن را «گـــزکا» و اشکــانیان آن را «فرا آسپا» نامیده اند، با استناد به آثار به دست آمده از کاوش‌های باستان شناسی و مطابقت آن‌ها با متون تاریخی، محل یکی از سه آتشکده مهم و معتبر عهد ساسانی یعنی آتشکده آذرگشسب بوده که خسرو پرویز دوم نیز کاخی در جوار آن بنا نهاده بود و ایامی از سال را در آن اقامت می‌کرد. معبد کاخ ساسانی در حمله «هراکلیوس» ـ امپراطور روم شرقی ـ (هـ. به سال 624م منهدم شد. اگرچه آثار بازسازی و مرمت از دوره خلفای عباسی در این منطقه دیده شده و نمونه سفال‌های پیش از قرن هـفتم هـ. ق) نیز ضمن کاوش‌های این مجموعه به دست آمده است، اما دوره رونق و عمران مجدد آن مربوط به زمان حکمرانی دومین ایلخان مغول و برادرزاده هلاکوخان یعنی «آباقاخان» (680- 663 هـ. ق) است که آن را برای قصر تابستانی خود مناسب تشخیص داده بود.

کاوش‌های باستان شناسی تخت سلیمان
عملیات کاوش و حفاری در این مجموعه که از گذشته تا به امروز در این منطقه ادامه داشته است، طرح کلی کاخ و آتشکده ساسانی و بناهای ایلخانی آن را مشخص و معین ساخته است.
‏مجموعه تخت سلیمان بر روی صفه و تخته سنگ طبیعی به ارتفاع بیست متر از سطح دشت که عموماً از لایه‌های رسوبی دریاچه تشکیل شده است، قرار دارد. آثار این مجموعه تماماً داخل حصار و دیوار بیضی شکل آن که دور تا دور صفه گسترده شده، بنا شده است. حصار بیرونی از سنگ‌های لاشه در ابعاد مختلف و به ضخامت پنج متر و ارتفاع چهارده متر تشکیل شده و محیط بیرونی آن هزار و دویست متر است. لایه بیرونی حصار با سنگ‌های مکعبی تراش دار نماسازی شده است و دور تا دور آن سی و هشت برج دفاعی مخروطی شکل وجود دارد که هم از نظر شرایط ایستایی حصار و هم به دلیل مسائل تدافعی و نظامی حایز اهمیت است. بنای دیوار و حصار بیرونی متعلق به دوره ساسانی است و در دوره ایلخانی فقط ضمن مرمت قسمت‌های فرو ریخته آن، دروازه جدیدی نیز در بخش جنوب شرقی – مجاور دروازه جنوبی ساسانی- به آن الحاق شده است. دو دروازه ساسانی یکی در شمال تخت و دیگری روبروی آن در جنوب و کاملاً در محور دریاچه و آتشکده ساخته شده اند. دروازه جنوبی جنبه خاص داشته ولی دروازه شمالی که بلندتر و عریض است، معبر عام آتشکده بوده است.
داخل حصار بیضی شکل دو مربع مختلف المرکز و هم محور به چشم می‌خورد. دریاچه در مرکز مربع جنوبی (مربع بزرگ تر) و آتشکده در مرکز مربع شمالی (مربع کوچک تر) قرار گرفته است. دور تا دوراین مربع را حصار مستطیل شکلی به طول تقریبی دویست و پنجاه متر وعرض تقریبی صد و پنجاه متر فرا گرفته و شصت برج نیمه مدور آن را احاطه کرده است.
این دریاچه عمیق به شکل بیضی ناقص است و هماهنــگی و تقارن جـــالبی را با بیضی حصار تخت القاء می‌کند. این دریــاچه که حداکثر عمق آن صد و ده متر است، به صورت چشمه جوشانی از طبقات تحت الارض فوران می‌کند و طبق محاسبه‌ای که انجام گرفته، در هر ثانیه صد لیتر آب از دل زمین می‌جوشد.
‏‏ آب دریاچه به وسیله دو جوی سنگی و رسوبی به بیرون از تخت جریان می‌یابد و اراضی زراعتی را سیراب می‌سازد. دریاچه به صورت کاسه‌ای گود از سطح اطراف حدود یک متر پایین‌تر است. در مواقــع پر آبی و طغیان دریاچه، آب آهکی فسفردار آن رسوباتی از خود بر جای می‌نهد و این رسوبات طی سالیان متمادی لایه‌های رسوبی ضخیمی از خود بر جای گذاشته است.
در جبهه شمال غربی دریاچه و در زاویه مربع بزرگ‌تر، ایوان رفیع ساسانی معروف به «ایوان خسرو» که از آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده، قرار دارد. در حال حاضر از این ایوان جز یک جرز و ازاره‌های دیوار آن چیزی باقی نمانده است. قطر دهانه ایوان5/18 متر و عمق آن بیست متر است. ایوان ساسانی بعد از ویرانی توسط ایلخانان بازسازی شد؛ اما مصالحی که در بازسازی آن به کار رفته، قلوه سنگ و ملات گچ است و همین اختلاف مصالح محدوده اثر ساسانی و ایلخانی را مشخص می‌سازد. ایوان به دو اتاق یا حوضخانه هشت گوش راه می‌یابد که مربوط به دوره ایلخانان است. در جبهه جنوبی ایوان خوابگاه منتسب به خسرو پرویز قرار دارد. این خوابگاه در سطحی پایین‌تر از سطح آثار دیگر قرار گرفته و با یک راه مخفی به کنار دریاچه باز می‌شده است.
در مرکز مربع شمالی آتشکده معروف واقع شده است که از سویی رو به دروازه شمالی دارد و از جنوب هم راه به دریاچه می‌برد. یقیناً در زمان آبادانی و رونق آتشکده، سطح آب دریاچه هم سطح کف درگاه ورودی جنوبی آن بوده است. از آن زمان تاکنون بالغ بر یک متر سطح آب و رسوبات اطراف آن بالا آمده است.
در حد فاصل آتشکده و دروازه شمالی، چندین راهرو و حیاط به چشم می‌خورد که کار کاوش و خاک برداری آن‌ها هنوز پایان نیافته است.
آتشکده آذر گشسب که به طور کامل حفاری شده، مجموعه‌ای است مشتمل بر یک تالار مرکزی مربع شکل با چهار جرز قطور آجری (با نقشه چهار طاقی) که یک گنبد بزرگ آجری، آن را می‌پوشانده و در حال حاضر فرو ریخته و تنها اشاراتی از آن باقی مانده است. آن گاه سی اتاق، راهرو، ایوان، حیاط و تالارهای ستون دار دیگر آن را همچون نگینی در میان گرفته‌اند.
در کنار این مجموعه در بخش غربی، مجموعه دیگری است که از یک آتشکده صلیبی شکل با ابعاد کوچک‌تر و دو تالار ستون دار با ستون‌های مدور و چهار گوش و تعدادی اتاق و فضاهای جانبی تشکیل شده است. ظاهراً این قسمت کاخ‌هایی بوده که در ایام توقف شاه ساسانی مورد استفاده او و خانواده اش قرار می‌گرفته است و در طول سال نیز موبدان نگهبان آتشکده در آن ساکن بوده‌اند.
جز مجموعه بناهای یاد شده، بقایای ابنیه پراکنده و منفرد فراوانی در اطراف دریاچه وجود دارد که از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده اند. این بناها عموماً مربوط به دوره ایلخانی است هر چند از نظر مصالح به کار گرفته شده و شیوه و اسلوب ساختمان‌سازی هرگز به پای ابنیه ساسانی که معماری فاخر و استادانه دارند، نمی‌رسـد. تنها مزیت آن داشتن تزیینــات مختـــلف گچ بری و کاشی کاری در زمان آبادانی خود بوده است. تنوع کاشی‌های اسلامی تخت سلیمان به قدری است که می‌توان آن‌ها را به رده‌ها و مکتب‌های مختلف تقسیم بندی کرد.
مهم‌ترین آنها کاشی‌های زرین فام کتیبه دار و کاشی برجسته‌های زمینه لاجوردی و فیروزه‌ای زراندود با نقوش حیوانات اساطیری همچون سیمرغ و اژدها است که در تزیین دیوار کاخ‌ها به کار رفته است.

منبع: / سایت / تبیان ۱۳۸۸/۰۲/۰۶
نویسنده : زهره پری نوش