1- لزوم ناامیدی از غیر خدا:
با بررسی اجمالی برخی از روایات به این نتیجه می‌رسیم که ناامیدی از رحمت الهی به‌شدت مورد نهی قرار گرفته و در زمره گناهان کبیره محسوب شده است و انسان تنها مجاز است که از غیر خدا قطع امید نماید. انسان در فعالیت‌های مختلف خویشو موفقیت و‌عدم ‌موفقیت در آنها، همواره باید خداوند را عله‌العلل و مسبب ‌الاسباب دانسته و از امیدواری به غیر او احتراز نماید. در روایتی از امیرالمومنین (ع) آمده است: “گرامی‌ترین مردم کسی ‌است که ‌نا امیدی (از مردم) را سرمایه سازد”(1) نیز فرمودند: “ناامیدی ازمردم، آزادی وآزادگی است”. یاس و ناامیدی از غیر خدا، باید به‌طور تام ‌وکامل باشد، بدین معنا که انسان کوچکترین اعتقادی به تاثیرگذاری غیر خدا به عنوان سبب مستقل در امور نداشته باشد و غیر خدا را تنها به عنوان ابزار و واسطه جریان امور بداند. بدیهی است مستقل پنداشتن غیر خدا در تاثیرگذاری بر امور مختلف، موجب ابتلاء انسان به بیماری شرک می‌شود. از این روست که امیرالمومنین (ع) در بیان خویش، “آغاز و اساس اخلاص” را ناامیدی از غیر خدا می‌داند: “اساس وآغاز اخلاص، ناامیدی از آن چیزی می‌باشد که در نزد مردم است”(3.) نیز در روایت آمده است: “عبادت با اخلاص آنست‌که آدمی به ‌غیر پروردگار خود امید نداشته باشد و به ‌غیر از‌گناه خود نترسد”(4.)
در روایات، احتراز از امید به غیر خدا، در هنگام گرفتاری‌ها به ‌نحو شدیدتری مورد ‌تاکید قرار گرفته است. چرا که انسانهای ضعیف الایمان هنگام بروز گرفتاری و مشکلات، خصوصا زمانی که ‌اقدامات لازم از سوی خود فرد برای مرتفع نمودن آن مشکلات به نتیجه نمی‌رسد، با غفلت از مسبب الاسباب و با تکیه و امید به غیر خدا، در صدد حل مشکل خود بر‌می‌آیند، در حالی که مطابق فرمایش حضرت علی (ع:) “هرکه امید وآرزویش غیر خداوند باشد، به ‌امید وآرزوهای خود دروغ گفته‌است”(5)؛ یعنی قطعا امید چنین فردی به ناامیدی مبدل خواهد گشت، زیرا در عالم امکان، تاثیرگذاری اسباب منوط به خواست و مشیت الهی است و تکیه بر اسباب در عین فراموش کردن مسبب الاسباب، نتیجه‌ای جز ناامیدی به همراه ندارد. بنابراین می‌توان گفت مراجعه انسان به ‌غیرخدا جهت رتق ‌و ‌فتق امور خویش و نیز برطرف‌ نمودن مشکلات، در صورتی جایز است که انسان به غیر خدا به دید واسطه و ابزار بنگرد. در واقع “غیر خدا” نمی‌بایست به‌واسطه غفلت آدمی، نقش عله‌العلل یافته و انسان، آنها را یگانه عامل حل مشکلات خویش بداند. به عنوان مثال، هنگامی که ما برای حل مشکلات مالی خود به فرد متمکنی مراجعه می‌نماییم، باید همواره متذکر این امر باشیم که این ‌فرد تنها ابزار و وسیله خداوند برای حل مشکل ما بوده و‌ این، حضرت ‌باری‌تعالی است که به ‌لطف ومرحمت خویش گرفتاری‌های ما را مرتفع ‌می‌سازد.

2- امیدواری آگاهانه به رحمت خدا:
دین اسلام همواره مومنین را دعوت به امیدواری به‌رحمت واسعه الهی نموده و خواستار آنست که انسانها از امدادهای الهی در ابتلائات وگرفتاری‌های دنیا، ناامید نبوده، خداوند را در همه حال یار و مددکار خویش بدانند. از سوی دیگر به انسان متذکر می‌شود که مبادا از دایره اعتدال خارج شده و امید بیش از حد به مغفرت و رحمت الهی، وی را به ارتکاب گناهان سوق دهد. امام ‌صادق (ع) درخصوص افرادی که با امید به رحمت ‌خدا، گناه‌ می‌کنند، فرمودند: “اینان مردمی هستند که ‌دل ‌به آرزویی خام، خوش کرده‌اند و دروغ می‌گویند که امیدوارند. آنان امیدوار نیستند؛ چرا که هر کس امیدی در دل دارد، به ‌دنبال دستیابی به‌آن تلاش می‌کند و آن‌را می‌یابد و هرکس هم از چیزی بترسد، از آن‌ خواهد گریخت”(6.)

3- هراس معقولانه از غضب الهی و اجتناب از ناامیدی:
در آموزه‌های دینی امید به رحمت الهی همواره در کنار خوف از غضب خداوند، مورد تاکید قرار گرفته است، چه اینکه رحمت بدون خوف انسان را نسبت به ارتکاب گناه جری می‌نماید و خوف بدون امید نیز، موجب یاس از رحمت الهی می‌گردد. به چند روایت در این خصوص اشاره می‌نماییم. امیرالمومنین (ع) می‌فرماید: “از پروردگارت بترس آنچنان ترسی که‌ تو را از امید بیش‌ از حد به ‌او آگاهی دهد و به وی امید داشته ‌باش، امید ‌داشتن کسی که‌ از خوف او ایمنی ‌ندارد”(7)؛ نیز فرمودند: “از پروردگارت بترس و امیدوار به رحمتش‌ باش، چرا که تو را از آنچه می‌ترسی برهاند و بدانچه امید‌داری برساند”(8.)
درباره برقراری توازن میان بیم و امید نیز روایات متعددی از معصومین (ع) نقل شده است که به برخی از آنها اشاره می‌نماییم. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: “بهترین‌کارها میانه‌روی در امید وترس است”(9.) در بیان دیگری می‌فرمایند: “اگر می‌توانید که ترستان از خداوند شدید باشد و در عین حال به او حسن ظن داشته باشید، پس چنین‌کنید و بین آن دو جمع کنید؛ زیرا بنده راستین، حسن ظنش به خداوند به اندازه خوفش از اوست وآن کس که به ‌خداوند حسن ظن دارد، باید بیش از همه از مجازات او ترسان باشد، تا تعادل بین خوف ‌و‌ رجا برقرار گردد”(10.) در روایات، اعتدال میان بیم و امید یکی از نشانه‌های ایمان کامل دانسته شده است: “سه‌ چیز در هر کس باشد، ایمان او کامل ‌است: عدالت درخشم و خشنودی، میانه‌روی در فقر و توانگری، اعتدال در بیم و امید”(11.)

* پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

منبع: / روزنامه / رسالت ۱۳۸۷/۱۱/۱۹
نویسنده : مهدی امینیان