گشت‌وگذاری دیگر در شهر، برنامه‌ای از بنیاد قم‌‌پژوهی در(نشست ۴۹۶ این بنیاد)
موضوع: بازدید از بافت ارزشمند دوران معاصر شهر قم (کوچه بیگدلی، احمدیان، جوی‌شور و ادیب)

با حضور: آقایان حسین مقیمی، قم‌پروه

– ابوالفضل قیامی، راهنمای گردشگری و قم‌پژوه   

– محمد امیدواریان، پژوهشگر بافت تاریخی و مدرس دانشگاه و کارشناسان و قم‌پژوهان

در ابتدای برنامه آقای امیدواریان، هدف این سری برنامه وسایر برنامه های قبل وآتی را  ” آشنایی علاقمندان به هویت تاریخی شهر قم وتلاش برای حفظ و نگهداری بافت تاریخی شهر ” اعلام کرد.

سپس آقای قیامی درتوضیح  کلی اعلام داشت: آشنایی با محلات قم یکی از برنامه های جاری بنیاد قم پژوهی است که در چند مرحله اجرا  و هم اکنون و جلسات بعد ادامه خواهد داشت.

وی افزود : در یک تقسیم بندی کلی محلات کنونی قم به سه دوره تاریخی تقسیم می گردد .

دسته اول محلات قدیمی است که تا پایان قاجار شکل گرفته است.

در این ساختار شهر بدون خیابان و مجموعه ای از محلات با کوچه های تنگ و گذرمحله هاست.  مجموعه شهر ده محله داشته که در برنامه های قبل محدوده آنها معرفی شده است (محلات ؛ عشقعلی، الوندیه، سنگبند، سیدان، چهارمردان ، موسوی یا چهل اختران، مسجد جامع، باغ پنبه، اسحاقیه و آستانه )

دسته دوم محلاتی است که در دوران پهلوی اول شکل گرفته و تحول شهر در ساختار  مدرن شدن، با تخریب قبرستان بابلان(۱۳۰۷) و احداث دو خیابان ارم و آستانه، احداث ایستگاه راه آهن و محلات اطراف و همچنین ورودی شهر از جاده تهران  بخش ابتدایی خیابانهای چهارمردان و آذر و باجک  شکل می گیرد .

در محدوده خیابان ارم و خیابان معلم فعلی دبیرستان حکیم نظامی ( حکمت سابق و امام صادق فعلی و بیمارستان فاطمی جزء اولین بناهای این منطقه است – ۱۳۱۷)
با استمرار نوسازی شهر در دوره پهلوی دوم محلات متعددی در ادامه خیابان های ذکر شده شکل می گیرد از جمله در دو طرف خیابان های خاکفرج ، تهران (امام خمینی) ، نیروگاه ، امامزاده ابراهیم و خیابان صفاییه شکل می گیرد.

از جمله محلات گسترش یافته در دوره پهلوی دوم، در قسمت شرق خیابان صفاییه، کوچه های آمار، ممتاز، بیگدلی، ادیب و محله جوی شور است.

دسته سوم محلات که در گسترش این محلات و شهرک های اطراف شهر از جمله سالاریه و قدس پردیسان و محلاتی و …..است به بعد از انقلاب و دوره جمهوری اسلامی است.
 

در ادامه استاد مقیمی قم پژوه و از ساکنان اولیه کوی بیگدلی و کوچه احمدیان توضیحاتی در خصوص شکل گیری این منطقه ارائه داد.

وی افزود: در اوایل دهه ۲۰ هجری شمسی که شهرها رو به گسترش گذاشت قم هم بی بهره نبود در این تاریخ تقریبا از چهارراه شهدا خبری از خانه های مسکونی نبود. کم کم افرادی صفائیه را که زمین‌های کشاورزی بود برای زندگی انتخاب کردند وحتی در اواخر دهه ۳۰ آخر قم انتهای صفائیه بود ومردم پل قطار را گردنه اصفهان و بلوار امین را که جاده باریکی بود جاده اصفهان می گفتند. خیابان  دور هم که حالت کمربندی قم را داشت به همین جهت دور شهر گفته شد.

خیابان بیگدلی هم در همین سالها شکل گرفت. وچون مالک بخش بزرگی از خیابان بیگدلی جناب آقای ضیاء بیگدلی بود این خیابان به این نام معروف شد. منزل بسیار بزرگ وزیبای آقای بیگدلی هم در نبش تقاطع اول بود که بازسازی شد . می‌توان گفت که در اوایل دهه ۴۰ خیابان بیگدلی کامل شد ولی در کوچه های آن هنوز زمین‌های کشاورزی پراکنده وجود داشت وکاشت هم انجام می‌شد.

در کوچه احمدیان، اولین خانه برای حاج یوسف سقا زاده بود که در انتهای کوچه قرار داشت ومالک همه زمین‌های کوچه تا نیمی از بیگدلی تا کوچه شیرین بود. بعد منزل مشهدی رحیم که اول کوچه با پلاک ۱ ..تاریخ برگه محضر ی ما (  مقیمی ) ۱۳۲۷ هست. بعد خانه هایی پراکنده ساخته شد و کوچه احمدیان در اوایل دهه ۴۰ کامل شد .

علت نامگذاری کوچه این بود که شخصی به نام میرزامهدی احمدیان معروف به مهدی سوهانی زمینی خرید وخانه ساخت وچون فعالیت زیادی در بن بست نشدن کوچه  کرد نام خودش را هم بر کوچه گذاشت و قدیمی تر ها هم اعتراضی نکردند. توضیح اینکه حتی در اواخر دهه ۳۰ ما وقتی جلوی خانه می ایستادیم کارخانه ریسباف (صدا وسیمای فعلی) را می دیدیم چون همه زمین‌ها کشاورزی بود.

 در حین بازدید از خانه های قدیمی کوی بیگدلی جهت آشنایی با معماری اینگونه بناها ، وارد یکی از این خانه ها شدیم ( پلاک ۱۹) این خانه هم اکنون ” آموزشگاه آزاد هنری تجسمی و نمایشی ابریشم”  است.

ساختار معماری خانه حفظ و با کاربری آموزشی مورد بهره برداری قرار گر فته است.

 دوستان همراه ضمن بازدید از فعالیت‌های آموزشگاه با توضیحات مدیران موسسه در جریان فعالیت‌های آن قرار گرفتند.

با گذر از کوچه احمدیان همراه با توضیحات استاد مقیمی ، از قسمت غربی وارد محله جوی شور شدیم.

توضیحات آقای قیامی در خصوص محله جوی شور :

محدوده محله جوی شور از قسمت غربی از انتهای خیابان ممتاز، کوچه ادیب و کوچه بیگدلی شروع و تا شرقی ترین قسمت آن به محدده فلکه رسالت، خیابان سمیه و شازده قاسم منتهی می گردد  از قسمت شمالی با تکیه قاضی و سنگبند همسایه است (خیابان معلم)و از قسمت جنوبی به خیابان فاطمی یا دورشهر منتهی می گردد

محله جوی شور به دو بخش قدیم و جدید معروف است  به هفت متری صدوق و کوچه های اطراف آن جوبشور نو و به سایر بخش ها، محله سرابشاه تا قسمت شرقی، محله جوی شور کهنه گفته می شد.

ساکنان اولیه جوی شور مهاجر از روستاهای اطراف که عمده آن بیدهند، فردو، کرمجگان، دستگرد، وشنوه، علی آباد و قلعه چم بودند.

از شهرهای خوانسار و گلپایگان نیز ساکنان زیادی در این محله بودند که یک هیات مذهبی مستقل داشتند  بخش دیگری از مهاجرین این محل آذری زبان و بیشتر روحانی بوده و هستند.

نامگذاری جوی شور بدلیل یک جوی آب بزرگ قنات بود ولی شور بود . این همان قنات معروف ناصری است که از چال هفته شروع می شد و در فلکه فعلی مرینوس تقسیم و یک شاخه آن بطرف زنبیل آباد و جوبشور می آمد.

در محل فلکه رسالت امروزی جوی بزرگ آب تقسیم می شد و بخشی از آن  از مسیری  ( کوچه ۳۰ فاطمی  با پیچ و خمهای موجود همان مسیر جوی آب است) که در محل فعلی مسجد حاج غضنفر وارد یک گرد آب ( حوضچه تقسیم آب ) می شد و به شاخه های مختلف تقسیم و بطرف باغات و مزارع و با گذر از داخل دبیرستان حکیم نظامی تا محله یخچال قاضی پیش میرفت .

جوی دیگری در این محل جاری بود که آب شیرین داشت.  این آب رودخانه بود که گرم هم بود مسیر این جوی هم از طرف زنبیل آباد بطرف باغ قلعه می رفت که یک شاخه آن از محدوده درمانگاه زارعی فعلی و تاکسی تلفنی پیام وارد  محله جوی شور شده و از انتهای عباس آباد فعلی وارد محله باغ قلعه می شد.

این جوی محل شستشوی لباس و ظرف و فرش اهالی محل بود  از همین آب وارد کوچه های فرعی می شد و بصورت نوبتی آب انبارهای خانگی را پر می کردند ( داستان شب هایی که آب نوبت کوچه ما بود و شور هیجان بچه ها از رسیدن آب و دویدن و بوسیدن جلوی آب به منظور پول جستن حکایت دیگر آن روزگار است )

پیشینه ساخت محله جوی شور به اوایل دهه ۲۰ برمی گردد.

در ادامه گفتگویی با آقای عقاقی پسر مرحوم شاطر حاجی در محله جوی شور صورت گرفت؛

وی گفتند:پدر من اولین خانه را در این منطقه ساخت و از زمین هایش به کسانی که به این محل مراجعه می کردند برای ساخت مسکن واگذار می کرد. اولین حمام را در سه راه جوی شور ( سراب شاه) دو حمام یکی مردانه و دیگری زنانه ساخت  و همزمان اولین  مسجد این محل را بنا نمود ( مسجد ولی عصر که تا کنون  چند مرحله تجدید بنا و باز سازی شده است)

به غیر از این مسجد و حمام ، چند مسجد و حمام دیگر هم در این محل ساخته شد. در ابتدای ورودی جوی شور از انتهای خیابان ممتاز هم دومین حمام این محل بنام حاج حسین ساخته شد که همچنان سرپا ولی غیر فعال است.

در هفت متری صدوق و یا جوی شور نو، عمدتا اهالی مهاجر روستای بیدهند ساکن شدند که یک مسجد و آب انبار بنام بیدهندیها بنا کردند.

در قسمت جنوبی همین خیابان مسجد ولی عصر و یک حمام ( کوچه شهید رضایی) و آب انبار ساخته شد. مسجد دیگر بنام بانی آن حاج غضنفر (حیدری ) در بخش قدیمی جوی شور بنام گرداب بنا شد. در نزدیکی همین مسجد حمام دیگری وجود داشت بنام حمام صفا !

محله جوی شور تا اوایل دهه ۴۰ فاقد مدرسه ابتدایی بود، اولین مدرسه ابتدایی حدود سال ۱۳۴۵ یا ۴۶ بنام مدرسه صدوق در کوی هفت متری صدوق ساخته شد که یک یا دو سال هم در اختیار دانشسرای شبانه روزی دختران قرار گرفت.قبل از این مدرسه دانش آموزان یا به مدرسه ادیب و یا خاقانی میرفتند که هر دو ملی ( غیر دولتی ) بودند.

از تاریخچه و پیشینه این محل باید به مکتبخانه اشاره کرد: مکتب یا باصطلاح محلی “مُلّایی ” توسط یک پیرمرد بنام آقامدیر(محمد تقی صادقی ۱۲۸۶-۱۳۶۱) اداره می شد. بخش عمده کودکان این محل ( از جمله نگارنده ) قبل از دبستان دو الی سه سال و برخی بیشتر در این مکتبخانه به یادگیری قران و کتب فارسی نظیر بوستان و گلستان می پرداختند.

بدلیل کمی وقت فرصت بازدید از کل محل صورت نگرفت: در بخشی از بازدید سراغ یکی از قدیمی ترین ساکنین محل استاد محمد نجار رفتیم. ایشان از کسانی است که در ساخت مسجد ولی عصر و حسینیه مجاور از ابتدا فعال و جزء هیات امنا مسجد بوده و خاطرات متعددی را از جریان شکل گیری محل وفعالیت اهالی در جریان انقلاب برای حاضرین و قم پژوهان تعریف نمود.

در خصوص،این محل گفتنی ها فراوان است از جمله یخچال قدیمی یا ” یخگیر ها ” که در ابتدای خیابان عباس آباد فعلی بطرف امامزاده قاسم قرار داشت.طرز کار یخگیرها و نقش آن در شرایط آب گرم آب و هوایی قم نیاز به مقاله مستقل دارد.

در پایان برنامه حاضرین بطرف کوچه ادیب حرکت کردند، این خیابان در برگیرنده اولین خانه های مدرن قم در اویل دهه ۲۰ است. مدرسه ادیب در این خیابان است.

در موقع بازدید مهندس امیدواریان در خصوص معماری تعدادی از  خانه ها ی این محلات توضیحاتی دادند.

 بازدید دررساعت ۵،۳۰ پایان یافت
سه شنبه ۱۲ دی ۱۴۰۲
تهیه گزارش: ابوالفضل قیامی
بنیاد قم‌‌پژوهی